ترکمن‌ها

«ترکمن» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، ترکمن (ابهام‌زدایی) را ببینید.

برای تُرکمان، اصطلاحی برای تُرکان اغوز، ترکمان (اصطلاح قومی) را ببینید.

تُرکمَن‌ها یا تُرکمان‌ها (به ترکمنی: Türkmenler، تورکمِنلِر) یکی از اقوام تُرک‌تبار آسیای میانه هستند که در منطقهٔ وسیعی زندگی می‌کنند که شامل ترکمنستان، شمال‌غربی قزاقستان و مناطقی از روسیه، ازبکستان تا شمال‌غربی افغانستان و همچنین شمال‌شرق ایران است.^[۱۳] آن‌ها به زبان ترکمنی از زبان‌های ترک‌تبار شاخهٔ اغوز غربی سخن می‌گویند^[۱۴]

ترکمن‌ها

ترکمن‌ها با لباس‌های سنتی در بیستمین رژهٔ روز استقلال ترکمنستان
مناطق با جمعیت چشمگیر
ترکمنستان	۵,۵۰۰,۰۰۰ [۱][۲]
افغانستان	۱,۰۰۰,۰۰۰ [۳][۴][۵]
ایران	۱,۰۰۰,۰۰۰ [۶][۷]
ازبکستان	۲۲۰,۰۰۰[۸]
روسیه	۴۶,۰۰۰[۹]
تاجیکستان	۲۵,۰۰۰[۱۰]
اوکراین	۷,۷۰۰[۱۱]
پاکستان	۶,۰۰۰[۱۲]
زبان‌ها
ترکمنی
دین
مسلمان سنی

ترکمن‌ها شاخه‌ای از ترکتبارها هستند که از عهد قدیم در صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریاچهٔ خوارزم به زندگی کوچ‌نشینی روزگار می‌گذراندند. تا حدود سدهٔ هفتم میلادی ترکمن‌ها جزئی از قوم ترک بودند. در این سال‌ها به دنبال اضمحلال گوک‌ترک‌ها،^[۱۵] گروهی از ترک‌ها که اغوز نامیده می‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیهٔ ارخون به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند.^[۱۶]

تُرکمان را نباید با ترکمن اشتباه گرفت، ترکمان یک اصطلاح عمومی برای قبایل نیمه‌عشایر تُرک بود، ترکمن نام مخصوص یکی از این قبایل است.^[۱۷] واژه‌های ترکمن و تُرکمان در گذشته به تمامی قبایل ترک‌تبار اغوز به‌ویژه طایفه‌های کوچ‌نشین و مسلمان گفته می‌شد که این معنا با کاربرد قوم ترکمن امروزین تفاوت دارد. به این معنا که ترکمن‌های کنونی شاخه‌ای از ترکمن‌ها در نوشته‌های قدیمی فارسی هستند. همین‌طور در حال حاضر گروه‌های ترک‌تباری در عراق و سوریه به ترکمن معروفند.^{[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]}

پراکندگی

بیشتر ترکمن‌ها در ترکمنستان سکونت دارند. جمعیت ترکمنستان در سال ۲۰۲۲ حدود ۷ میلیون و ۵۷ هزار نفر بوده است.^[۲۳][۲۴]

ترکمن‌های ایران حدود ۱ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند که معادل نزدیک به ۱میلیون نفر طبق آمار سال ۲۰۲۱ است. ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانهٔ اترک و گرگان‌رود سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاه‌های ایشان در استان‌های گلستان (بیشتر بخش شمالی استان) و خراسان شمالی (شهرستان راز و جرگلان) پراکنده‌است. از شهرهای مهم ترکمن‌ها در ایران می‌توان بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون را نام برد.

ترکمن‌های افغانستان بیشتر در شمال‌غربی این کشور به ویژه نوار مرزی دو ولایت فاریاب و جوزجان با ترکمنستان زندگی می‌کنند.

نقشهٔ زبانی استان گلستان

تاریخ مختصر

نام ترکمن از سدهٔ پنجم هجری (یازدهم میلادی) نخست به شکل جمع فارسی «ترکمان» توسط نویسندگان مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنی اغوز در ترکی و غز در عربی و فارسی به‌کار رفته‌است.

غزان نخست در آسیای مرکزی سکونت داشتند و در کتیبه‌های اورخون متعلق به سدهٔ هشتم میلادی، ذکر ایشان در آسیای‌میانه رفته‌است. اغزان مزبور را ترکمن محسوب داشته‌اند نه ترکمان. نخست با تلفظ «تو کو مونگ در دانشنامهٔ چینی سدهٔ هشتم میلادی (تونگ تین فصل ۱۹۳). به قول تونگ تین، واژهٔ توکومنگ نام دیگری است که به کشور سوک تاک یعنی کشور آلانان اطلاق شده و اینان در آغاز تاریخ میلادی در مشرق تا مسیر سفلای سیردریا مستقر بودند و آنجا در سدهٔ چهارم ه‍.ق (دهم میلادی) مقر اصلی اغزان بود. در کتب جغرافیایی عرب، ترکمان (الترکمان یا الترکمانیون) فقط توسط مقدسی در شرح چند شهر واقع در شمال و شمال غربی «اربیجاب» یا «سیرام» -که موقعیت آن درست معلوم نیست- آمده در باب اصل واژهٔ ترکمان در سدهٔ پنجم به درستی معلوم نیست.

در گذشته ترکمن نام عمومی اقوام اغوز مسلمان کوچ‌نشین بود و نه صرفاً قومی که امروزه ترکمن نامیده می‌شود و شامل طوایفی است که در شرق دریای خزر از رود جیحون تا شمال خراسان و رود گرگان سکونت داشته‌اند. هم‌اکنون نیز گروه‌هایی در عراق و سوریه به ترکمن معروفند که ارتباط قومی و تاریخی با قوم ترکمن ساکن ترکمنستان و مناطق اطراف دارند. برخی از این اقوام اغوز موفق به تشکیل دولت‌های‌های بزرگی در جهان شدند مانند:

• سلجوقیان (۴۲۹ ه‍.ق – اواخر قرن ششم)^[۲۵]
• قره قویونلو (۷۸۰ – ۷۴۸ ه‍.ق)
• آق قویونلو (۷۸۰ – ۹۸۰ ه‍.ق)
• قاجاریه^[۲۶]
• افشاریه
• غزنویان
• عثمانی
• مملوکیان مصر
• مملوکیان عراق
• مملوکیان شام
• سلسله عادلیان
• و بسیاری دیگر

موسیقی ترکمنی

مقالهٔ اصلی: موسیقی ترکمنی

ساز اصلی در موسیقی ترکمنی، دمبوره یا تنبور یا همان دوتار است. همچنین نواختن کمانچه و نی نیز در بین ترکمنان رواج دارد و در دههٔ اخیر برخی، به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک روی آورده‌اند.^[۲۷]

طوایف

عمدهٔ طوایف ترکمن ساکن در ایران شامل: خزرلی، نرزیم، آناولی، ناخورلی، چاوادار، اساری، گوکلان، سالیر، ساریق، تیکه، یومود و تورکمان هستند.

همچنین به‌طور کلی به طوایف بزرگ زیر تقسیم می‌شوند:

1. ترکمن‌های عالی‌ایل (افغانستان)
2. ترکمن‌های چاودار
3. ترکمن‌های یمرلی
4. ترکمن‌های ارساری
5. ترکمن‌های سالور
6. ترکمن‌های ساریق
7. ترکمن‌های تکه: تکه بزرگ‌ترین و نیرومندترین قبیله ترکمن‌هاست که نفوذ آن‌ها در کشورهای مجاور بلکه در میان کل مردم ترکمن محسوس بود. قدرت فزایندهٔ تکه، رهبری ترکمن‌ها را به آن‌ها داد. همانطوریکه در واقع اسم آن‌ها هم تلویحاً بیانگر آن بود.
8. ترکمن‌های یموت
9. ترکمن‌های گوگلان

طوایف و قبایل مقدس ترکمن‌ها

غیر از طوایف و تیره‌های مختلف ترکمن، ترکمن‌ها دارای چهار طایفهٔ دیگری موسوم به اولاد هستند. این طوایف چهارگانه اولاد از طوایف مقدس ترکمن به‌شمار می‌آیند؛ زیرا آن‌ها خود را از نسل خلفای راشدین می‌دانند. این طوایف عبارتند از:

1. شیخ از نسل ابوبکر
2. مخدم (مختوم) از نسل عمر
3. آتا از نسل عثمان
4. خوجه از نسل حضرت علی

این طوایف چهارگانه که از چهار یار پیامبر اسلام (بنا به اعتقاد سنی مذهبان) انشعاب یافته‌اند اولاد آن‌ها در نزد ترکمن‌ها مقدس شمرده می‌شوند.^[۲۸]

ژنتیک

ترکمن‌ها در عشق‌آباد، ترکمنستان

هاپلوگروپ Q-M242 در سیبری، جنوبشرق آسیا، آسیای مرکزی به وفور یافت می‌شود. این هاپلوگروپ درصد زیادی از نسب پدری ترکمن‌ها را شکل می‌دهد.

گروگنی (2012) Q-M242 را در ۴۲٫۶٪ (۲۹/۶۸) از یک نمونه از ترکمن‌ها در استان گلستان، ایران پیدا کرد.^[۲۹] دی کریستوفارو و همکاران (2013) Q-M25 را در ۳۱٫۱٪ (۲۳/۷۴) و Q-M346 را در ۲٫۷٪ (۲/۷۴) به‌طور کلی در ۳۳٫۸٪ (۲۵/۷۴) از Q-M242 در نمونه ای از ترکمن‌ها در ولایت جوزجان پیدا کردند.^[۳۰] کرافت (2018) Q-M25 را در ۵۰٫۰٪ (۲۲/۴۴) از نمونه دیگری از ترکمنستان پیدا کرد.^[۳۱] هاپلوگروپ Q بیشترین بسامد خود را در میان ترکمن‌های اهل قره‌قالپاقستان (بیشتر در یموت) با میزان ۷۳٪ دیده‌است.^[۳۲]این هاپلوگروپ تنها حدود ۴٫۵ درصد میان آذریها وجود دارد. بخش عمده هاپلوگروپ آذریها، هاپلوگروپ J2 است که منتسب به اقوام غیر آریایی و بومی ایران است، این نشان دهنده تأثیر کم تبار اغوزها در میان مردم آذربایجان است.^[۳۳]

یک مطالعه ژنتیک دی‌ان‌ای میتوکندریایی هاپلوگروپ‌های یک نمونه ترکمن ترکیبی از نسب‌های بیشتر اوراسیای غربی و اقلیت اوراسیای شرقی را توصیف می‌کند. ترکمن‌ها همچنین دو مارکر دی ان ای میتوکندریایی با مشخصه‌های چندریختی دارند که تنها در ترکمن‌ها و سیبریایی‌های جنوبی یافته می‌شود.^[۳۴]

نگارخانه

• 
  یک مرد ترکمن در لباس سنتی، تصویر از سرگئی گورسکی
• 
  یک زن ترکمن
• 
  یک خانواده ترکمن از ایل تکه، بین سال‌های ۱۹۰۳ و ۱۹۱۶
• 
  دختر ترکمن با لباس بومی
• 
  دختر ترکمن ایرانی
• 
  دختر و نوزاد ترکمن در افغانستان
• 
  عکس قدیمی، مرد ترکمن
• 
  نقاشی فرانسوی از اسب ترکمن سال ۱۸۴۸
• 
  اسب آخال‌تکه
• 
  قالی ترکمن
• 
  تمبر اسب ترکمن جمهوری آذربایجان سال ۱۹۹۳
• 
  تمبر اسب ترکمن قزاقستان سال ۲۰۰۲
• 
  تمبر اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سال ۱۹۶۸
• 
  تمبر ترکمنستان سال ۱۹۹۲
• 
• 
• 
  منات ترکمنستان
• 
  قالی ترکمن
• 
  قالی ترکمن

جستارهای وابسته

• زبان ترکمنی
• اسب ترکمن
• قالی ترکمن
• مختومقلی فراغی
• موسیقی ترکمنی
• هؤدی
• ترکمن‌های ایران
• ایل تکه
• یموت
• ترکمن‌های خراسان
• ترکمن‌های افغانستان

منابع

• محمد کاشغری ج ۳ ص ۳۰۷
• تاریخ بیهقی
• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Turkmen people». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۹ می ۲۰۱۱.

1. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ اوت ۲۰۲۴.
2. "The World Factbook". Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 18 March 2015.
3. 2021، بایگانی شده. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲ اوت ۲۰۲۴.
4. "Ethnic Groups". Library of Congress Country Studies. 1997. Retrieved 2010-10-08. ^ Jump up to: a b
5. https://www.worldatlas.com/articles/ethnic-groups-of-afghanistan.html
6. «2021». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲ اوت ۲۰۲۴. پارامتر |first1= بدون |last1= در Authors list وارد شده‌است (کمک)
7. «CIA World Factbook Iran». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ آوریل ۲۰۱۰.
8. Alisher Ilhamov (2002). Ethnic Atlas of Uzbekistan. Open Society Institute: Tashkent.
9. 2002 Russian census
10. 2002 Tajikistani census (2010)
11. "About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. Retrieved 17 January 2012.
12. (PDF) https://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendoc.pdf?tbl=SUBSITES&page=SUBSITES&id=434fdc702. {{cite web}}: Missing or empty |title= (help)
13. «TURKMENS OF PERSIA ii. LANGUAGE – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۱۸.
14. "Turkmen | people". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2020-06-18.
15. Peoples of Western Asia By Marshall Cavendish Corporation
16. سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمن‌ها، امین‌الله گلی، نشر علم، ۱۳۶۶
17. The Cambridge History of Islam, Volume 2, edited by Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis, Cambridge University Press - p395.
18. Peyrouse, Sebastien (2015), Turkmenistan: Strategies of Power, Dilemmas of Development, Routledge, p. 62, ISBN 978-0-230-11552-1: "The majority of Turkmen in iraq ,Syria and Turkey have been stabilised there for several centuries and have no relationships with contemporary Turkmenistan. Turkmen is often used to designate Turkic -speakers in Arabic areas.".
19. «Encyclopaedia Iranica». ص. the historical works of that time generally use the vague term Turkoman instead of more specific names for any and all Turkic tribes.
20. .The Cambridge History of Islam, Volume 2 .edited by Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis. p395: "Turcoman should not be confused with Turkmen. "Turcoman" is used as a generic term for the semi-nomadic tribes, of Turkish ethnic origin, which carried on a pastoral existence remote from the towns. "Turkmen" is the proper name of one such tribe.".
21. Gerhard Doerfer, Iran'da Türkler (Turkish translation): It is very strange that the word “Turkmen” still leads to confusion; in Leningrad, I saw that Iraqi Oghuz literature was cataloged under the name "Turkmen"; in fact, the word Turkman simply means an Oghuz nomad.
22. «Encyclopaedia Iranica». ص. The Bīgdelī of Iran٫ In addition to tribes from Anatolia, tribes from northern Syria, collectively known as Šāmlū and consisting mainly of Turkmen, played a part in the establishment of the Safavid state in ۱۵۰۱٫ (The word Turkman had originally meant Oghuz non-Muslims, but from the ۱۴th century onward meant Oghuz nomads٫).
23. TURKMENISTAN- People بایگانی‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine CIA World Factbook
24. سرشماری ترکمنستان. https://turkmenportal.com/tm/blog/64479/ilat-yazuwy--2022-turkmenistanyn-ilaty-7-million-57-mun-841-adama-den-boldy. دریافت‌شده در ۲۰۲۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
25. Seljuq. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
26. Qājār Dynasty. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.
27. «ترکمن صحرا و موسیقی ترکمن ها».
28. http://www.bayragh.ir/modules/smartsection/item.php?itemid=213
29. Grugni, Viola; et al. (2012). "Ancient Migratory Events in the Middle East: New Clues from the Y-Chromosome Variation of Modern Iranians". PLOS ONE. 7 (7): e41252. Bibcode:2012PLoSO...741252G. doi:10.1371/journal.pone.0041252. ISSN 1932-6203. PMC 3399854. PMID 22815981.
30. Di Cristofaro, J; Pennarun, E; Mazières, S; Myres, NM; Lin, AA; et al. (2013). "Afghan Hindu Kush: Where Eurasian Sub-Continent Gene Flows Converge". PLOS ONE. 8 (10): e76748. Bibcode:2013PLoSO...876748D. doi:10.1371/journal.pone.0076748. PMC 3799995. PMID 24204668.
31. Tatiana M. Karafet, Ludmila P. Osipova, Olga V. Savina, et al. (2018), "Siberian genetic diversity reveals complex origins of the Samoyedic-speaking populations." Am J Hum Biol. 2018;e23194. https://doi.org/10.1002/ajhb.23194. DOI: 10.1002/ajhb.23194.
32. Skhalyakho, Rosa; Zhabagin, Maxat; M. Yusupov, Yu; Agdzhoyan, Anastasiya (2016). "Gene pool of Turkmens from Karakalpakstan in their Central Asian context (Y-chromosome polymorphism)". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
33. «Y chromosome haplogroup distribution in azerbaijani population».
34. Malyarchuk, B. A.; Derenko, M. V.; Denisova, G. A.; Nassiri, M. R.; Rogaev, E. I. (1 April 2002). "Mitochondrial DNA Polymorphism in Populations of the Caspian Region and Southeastern Europe". Russian Journal of Genetics. 38 (4): 434–438. doi:10.1023/A:1015262522048. S2CID 19409969. Archived from the original on 6 June 2011.

پیوند به بیرون

• پایگاه اطلاع‌رسانی دانشجویان و دانش آموختگان ترکمن ایران
• ترکمن‌های ایران۱ بایگانی‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine
• ترکمنهای ایران ۲ بایگانی‌شده در ۲۱ ژوئیه ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine
• ترکمنهای ایران ۳ بایگانی‌شده در ۲۱ ژوئیه ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine
• ترکمنهای ایران ۴ بایگانی‌شده در ۲۲ ژوئیه ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine
• ترکمنهای ایران ۵ بایگانی‌شده در ۲۲ ژوئیه ۲۰۰۶ توسط Wayback Machine
• ترکمنهای جهان ۲
• مدخل قوم تُرْکَمَن، دانشنامه بزرگ اسلامی