زبان‌های تخاری

زبان‌های تُخاری شاخه‌ای منقرض‌شده از خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی بودند که در هزارهٔ اول پس از میلاد در شمال حوضه تاریم در منطقه سین‌کیانگ چین توسط تخارها گویش می‌شدند.^[۲] از این زبان‌ها، نوشته‌هایی از سدهٔ پنجم تا هشتم میلادی به جا مانده‌است. این دو زبان پس از آمدن قوم ترک‌تبار اویغور در سدهٔ نهم میلادی منقرض شدند.^[۳]

تخاری
نسخه خطی تخاری B، قرن هفتم میلادی
زبان بومی در	آنگی، کوچا، تورفان و کرورن
منطقه	حوضه تاریم
قومیت	تخارها
منقرض‌شده	قرن نهم میلادی
تبار	هندواروپایی تخاری
گونه‌های نخستین	نیاتخاری تخاری
گویش‌ها	آنگیایی (تخاری A) کوچایی (تخاری B) کرورنی (تخاری C)
سامانه نوشتاری	خط براهمی (الفبای تخاری) خط مانوی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	یکی از: xto – Tocharian A txb – Tocharian B
فهرست لینگوییست	xto Tocharian A
	txb Tocharian B
گلاتولوگ	tokh1241[۱]
نقشه زبان‌های تخاری
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

این زبان‌ها در نتیجهٔ پژوهش‌های تاریخی در ناحیه تورفان شناخته شدند.^[۴] در اسناد ثبت شده دو زبان نزدیک به هم تخاری A (همچنین تخاری شرقی، آنگیایی یا تورفانی) و تخاری B (تخاری غربی یا کوچایی) یافت شدند. موضوع متون حاکی از آن است که تخاری A باستانی‌تر بوده و به عنوان زبان دینی آیین بودایی کاربرد داشته در حالی که تخاری B رایج‌تر بوده و از تورفان در شرق تا تومشوق در غرب تکلم می‌شده‌است. مجموعه‌ای از وام‌واژگان و اسامی یافت شده در اسناد پراکریت حوزه لوپ نور، تخاری C (کرورنی) لقب گرفته‌اند.

کهن‌ترین نسخه‌های خطی موجود به تخاری B اکنون به قرن ۵ یا حتی اواخر قرن ۴ میلادی مربوط می‌شود و باعث می‌شود که تخاری به زبانی باستانی پسین، هم‌عصر با گوتی، ارمنی کلاسیک و ایرلندی نخستین، تبدیل شود.^[۵]

پیشینه

تخارها از اقوام آریایی بودند که در سدهٔ سوم پیش از میلاد در نواحی کوچا و تورفان در شمال شرقی سرزمینی که بعدها ترکستان شرقی یا ترکستان چین خوانده شد، به سر می‌بردند.

در میانه‌های سدهٔ دوم پیش از میلاد تخارها بر اثر تهاجمات هون‌ها ناگزیر به نواحی غربی‌تر کوچ کردند. منابع چینی در شرح این رویداد از دو قوم یوئه‌چی و ووسون نام برده‌اند که از برابر هون‌ها گریخته، و به نواحی فرغانه رانده‌اند و اندکی پس از ۱۶۰ پ. م از سیحون (سیردریا) گذشتند و به قلمرو دولت یونانی باختر سرازیر شدند.^[۶][۷] و میان سال‌های ۱۴۰ تا ۱۳۰ پ.م. دولت یونانی باختر را برانداختند.^[۸] استرابون از مردمی چادرنشین به نام «تخاروی (Tokharoi)» یاد کرده‌است که در این تهاجم شرکت داشته‌اند. با برافتادن دولت یونانی باختر، این قبایل بیابان‌گرد دولت کوشانیان را بنیاد نهادند و پس از آن، تاریخ تخاریان و زیستگاه جدیدشان، یعنی تخارستان با تاریخ این دولت درآمیخت.^[۹]

فرهنگ‌های باستانی شمال و غرب تاریم باسن

با انقراض کوشانیان به دست شاپور اول ساسانی (۲۴۰–۲۷۰ میلادی) قلمرو آنان و از آن میان تخارستان بر قلمرو ساسانیان افزوده شد.^[۱۰] بنابر سنگ‌نوشتهٔ شاپور اول ساسانی در کعبهٔ زرتشت، او حکومت تخارستان را به پسرش نرسی سپرد و پس از آن، این سرزمین را استانداران ساسانی ملقب به «کوشانشاه» اداره می‌کردند،^[۱۱] تا آنکه در ۳۶۰ م. با تهاجمات گروهی از هون‌ها موسوم به هون‌های کیداری به نواحی شرقی شاهنشاهی ساسانیان، حکومت ایرانی کوشانشاهان برافتاد و این سرزمین به تصرف آن‌ها درآمد.^[۱۲] اما دیری نپایید که در اواخر سدهٔ چهارم میلادی موج تازه‌ای از مهاجمان هون، معروف به هپتالی از جیحون گذشتند و کیداری‌ها را به نواحی جنوبی‌تر راندند و نخستین پادشاهی هپتالی را در تخارستان بنیاد نهادند که از تخارستان تا مرو را شامل می‌شد.^[۱۳] تخارستان در دست هپتالیان باقی بود، تا آنکه در حدود سال ۵۵۸ م. خسرو اول انوشیروان با یاری خاقانات غربی ترک آنجا را تصرف کرد و هپتالیان را به اطاعت درآورد. اما چیرگی ساسانیان بر تخارستان چندان نپایید، زیرا با گذر ترکان غربی از جیحون و استقرار در نواحی جنوبی آن، تخارستان به دست آنان افتاد.^[۱۴]

تخارستان در سال ۳۲ هجری قمری/۶۵۲ میلادی توسط سپاهیان عبدالله بن عامر بن کریز به جنگ و صلح گشوده، و بر قلمرو مسلمانان عرب افزوده شد.^[۱۵] از سدهٔ نهم میلادی به بعد (پس از آمدن قوم ترک‌تبار اویغور در سدهٔ نهم میلادی) از قوم تُخار و زبان تخاری دیگر اثری پیدا نشده و گمان می‌رود این زبان با هجوم اقوام ترک به منطقه منقرض شده باشد.^[۱۶]

واج‌شناسی

واکه‌ها

تخاری A و B مجموعه واکه‌های یکسانی داشتند، اما اغلب با یکدیگر مطابقت داشتند. این واکه‌ها عبارتند از:

	پیشین	مرکزی	پسین
بسته	i /i/	ä /ɨ/	u /u/
میانه	e /e/	a /ə/	o /o/
باز		ā /a/

همخوان‌ها

در جدول زیر واج‌های بازسازی‌شده تخاری همراه با رونویسی استاندارد آن‌ها ارائه شده‌است. از آنجا که تخاری با الفبایی نوشته می‌شد که در اصل برای سانسکریت و نوادگان آن بود، رونویسی همخوان‌ها مستقیماً براساس رونویسی از صداهای مربوط به سانسکریت انجام می‌شود.

	دولبی	لثوی	لثوی-کامی	کامی	نرم‌کامی
انسدادی	p /p/	t /t/	c /tɕ/?		k /k/
انسایشی		ts /ts/
سایشی		s /s/	ś /ɕ/	ṣ /ʃ/?
خیشومی	m /m/	n ṃ /n/		ñ /ɲ/	ṅ /ŋ/
لرزشی		r /r/
ناسوده				y /j/	w /w/
کناری		l /l/		ly /ʎ/

مقایسه واژگان

فارسی	تخاری A	تخاری B	یونانی باستان	سانسکریت	لاتین	نیاژرمنی	گوتی	ایرلندی باستان	نیااسلاوی	نیاهندواروپایی
یک	sas	ṣe	heîs, hen	sa(kṛ́t)	semel	*simla	simle	samail	*sǫ-	*sḗm> PToch *sems
دو	wu	wi	dúo	dvā́	duo	*twai	twái	dá	*dъva	*dwóh₁
سه	tre	trai	treîs	tráyas	trēs	*þrīz	þreis	trí	*trьje	*tréyes
چهار	śtwar	śtwer	téttares, téssares	catvā́ras, catúras	quattuor	*fedwōr	fidwōr	cethair	*četỳre	*kʷetwóres
پنج	päñ	piś	pénte	páñca	quīnque	*fimf	fimf	cóic	*pętь	*pénkʷe
شش	ṣäk	ṣkas	héx	ṣáṣ	sex	*sehs	saihs	sé	*šestь	*swéḱs
هفت	ṣpät	ṣukt	heptá	saptá	septem	*sebun	sibun	secht	*sedmь	*septḿ̥
هشت	okät	okt	oktṓ	aṣṭáu, aṣṭá	octō	*ahtōu	ahtau	ocht	*osmь	*oḱtṓw
نه	ñu	ñu	ennéa	náva	novem	*newun	niun	noí	*dȅvętь	*h₁néwn̥
ده	śäk	śak	déka	dáśa	decem	*tehun	taihun	deich	*dȅsętь	*déḱm̥t
صد	känt	kante	hekatón	śatām	centum	*hundą	hund	cét	*sъto	*ḱm̥tóm
پدر	pācar	pācer	patḗr	pitṛ	pater	*fadēr	fadar	athair	–	*ph₂tḗr
مادر	mācar	mācer	mḗtēr	mātṛ	mater	*mōdēr	mōdar	máthair	*màti	*méh₂tēr
برادر	pracar	procer	phrā́tēr	bhrātṛ	frāter	*brōþēr	brōþar	bráthair	*bràtrъ	*bʰréh₂tēr
خواهر	ṣar	ṣer	éor	svásṛ	soror	*swestēr	swistar	siur	*sestrà	*swésōr
اسب	yuk	yakwe	híppos	áśva-	equus	*ehwaz	aiƕs	ech	(بالتواسلاوی *áśwāˀ)	*h₁éḱwos
گاو	ko	keu	boûs	gaúṣ	bōs	*kūz	(انگلیسی باستان cū)	bó	*govę̀do	*gʷṓws
صدا	vak	vek	épos	vāk	vōx	*wōhmaz}	(Du gewag)	foccul	*veťь	*wṓkʷs
نام	ñom	ñem	ónoma	nāman-	nōmen	*namô	namō	ainmm	*jь̏mę	*h₁nómn̥
دوشیدن	mālkā	mālkant	amélgein	–	mulgēre	*melkaną	miluks	bligid (MIr)	*melzti	*h₂melǵ-eye

جستارهای وابسته

• قوم تخار
• زبان‌های هندواروپایی

پانویس

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Tokharian". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
2. Diringer, David (1948). Alphabet A Key To The History Of Mankind. pp. 347–348.
3. مجموعهٔ یونسکو از تاریخ تمدن‌ها در آسیای میانه (UNESCO Collection of History of Civilizations of Central Asia)، جلد سوم
4. «تورفان، شهر گمشده». دریافت‌شده در ۱۶ بهمن ۱۳۹۳.
5. Kim, Ronald I. (2018). "One hundred years of re-reconstruction: Hittite, Tocharian, and the continuing revision of Proto-Indo-European". In Rieken, Elisabeth (ed.). 100 Jahre Entzifferung des Hethitischen. Morphosyntaktische Kategorien in Sprachgeschichte und Forschung. Akten der Arbeitstagung der Indogermanischen Gesellschaft vom 21. bis 23. September 2015 in Marburg (به انگلیسی). Wiesbaden: Reichert Verlag. p. 170 (footnote 44). Retrieved 13 September 2019.
6. بیوار (A. D. H. Bivar)، تاریخ سرزمین‌های خاوری ایران (The History of Eastern Iran)، ص. ۱۲۲
7. ریچارد نلسون فرای (Richard Nelson Frye)، ویراستار: احسان یارشاطر، تاریخ ایران کمبریج (The Cambridge History of Iran)، جلد سوم، لندن ۱۹۸۸، ص. ۱۸۱
8. گروسه (R. Grousset)، شاهنشاهی استپ‌ها (L’Empire des steppes)، پاریس، ۱۹۴۸
9. رقیه بهزادی، قوم‌های کهن در آسیای مرکزی و فلات ایران، تهران، ۱۳۷۳ ه‍. خ، ص. ۹
10. گیرشمن (R. Ghirshman)، ایران (Iran)، لندن، ۱۹۶۱، ص. ۲۹۲
11. بیوار (A. D. H. Bivar)، تاریخ سرزمین‌های خاوری ایران (The History of Eastern Iran)، ص. ۲۰۹
12. همو، ص. ۲۱۲
13. همان‌جا
14. تاریخ طبری، ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران ۱۳۳۲ ش، 7 2/100
15. احمد بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ ه‍.ق/۱۹۸۷ م.صص. ۵۷۱–۵۷۴
16. [مجموعهٔ یونسکو از تاریخ تمدن‌ها در آسیای میانه، جلد سوم UNESCO Collection of History of Civilizations of Central Asia))]

منابع

• سمیعی احمد. ادبیات ساسانی. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد ایران، ۱۳۵۵
• Benjamin W. Fortson, Indo-European Language and Culture: An Introduction, pages 351-366, 2004, ISBN 1-4051-0316-7

پیوند به بیرون

• Tocharian alphabet (from Omniglot)
• Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien (TITUS):
  • Tocharian alphabet
  • Conjugation tables for Tocharian A and B
  • Tocharian A manuscripts from the Berlin Turfan Collection
• Mark Dickens, "Everything you always wanted to know about Tocharian"
• Tocharian Online by Todd B. Krause and Jonathan Slocum, free online lessons at the Linguistics Research Center at the دانشگاه تگزاس در آستین
• Online dictionary of Tocharian B, based upon D. Q. Adams's A Dictionary of Tocharian B (1999)
• Tocharian B Swadesh list (From Wiktionary)
• Comprehensive Edition of Tocharian Manuscripts, University of Vienna, with images, transcriptions and (in many cases) translations and other information.
• Sieg, E.; Siegling, W. (1921). Tocharische Sprachreste, 1.A: Transcription. Walter de Gruyter. Transcriptions of Tocharian A manuscripts.
• Kim, Ronald I. (2012). "Introduction to Tocharian" (PDF). Institute for Comparative Linguistics, Charles University. Archived from the original (PDF) on 16 July 2018. Retrieved 8 December 2020.
• glottothèque - Ancient Indo-European Grammars online, an online collection of introductory videos to Ancient Indo-European languages produced by the University of Göttingen