حماسه گیلگمش
یکی از قدیمیترین و نامدارترین آثار حماسی ادبیات دوران تمدن باستان / From Wikipedia, the free encyclopedia
حماسهٔ گیلگَمِش برآیند قطعههای ادبی درباره گیلگمش از دورههای مختلف (ح. ۲۱۰۰ پیشا دوران مشترک تا ح. ۱۰۰۰ پیشا دوران مشترک) و به زبانهای گوناگون از جمله سومری، اکدی، هیتی، هوری و اوگاریتی است. نسخههای مختلف گیلگمش بر روی لوح گِلی و به خط میخی نوشته و در شهرهای باستانی مختلف در بینالنهرین، شام و آناتولی پیدا شدهاند. نسخهٔ بابلی معیار حماسه، در همان زمان خود با واژگان آغازین Sha naqba īmuru («او که دریا را دید») شناخته میشدهاست. پس از غارت نینوا توسط اتحاد مادها و بابلیها در سال ۶۱۲ پیشا دوران مشترک، رونوشتهای آشوربانیپال از این حماسه، تا حدود ۲۵۰۰ سال پس از آن خوانده نشدند.
تاریخ نگارش | ح. ۲۱۰۰ پیشا دوران مشترک تا ح. ۱۰۰۰ پیشا دوران مشترک |
---|---|
کشور | بینالنهرین |
زبان | زبان اکدی |
نوع رسانه | لوح رسی |
نخستین بار در سالهای ۱۸۵۰ و ۱۸۵۳، آستن هنری لایارد و دستیارش هرمزد رسام الواح را در کتابخانههای شاهی نینوا کشف کردند. در سال ۱۸۷۲ جرج اسمیت در حین مرتب کردن لوحها در موزه بریتانیا، لوح «طوفان» را پیدا کرد و ترجمهٔ آن را در «انجمن باستانشناسی کتاب مقدس» (با حضور نخستوزیر) ارائه داد. تعداد سطرهای یازده لوح حماسه، مابین ۱۸۳ تا ۳۲۶ است، در کل حدود ۳٬۰۰۰ سطر وجود داشتهاست. حماسه مانند کتابی است که بخشی از آن را موریانه خورده یا طوماری که آتش نیمی از آن را سوزانده باشد.
گیلگمش (پادشاه ستمگر اوروک) دو سوم خدا و یکسوم انسان است. خدایان انکیدو را خلق میکنند تا هماورد او باشد اما آن دو پس از رویارویی، دوست و سپس عاشق هم میشوند. پس از کشتن هومبابا در جنگل سدر، ایشتار خواستار قهرمان میشود اما گیلگمش با توهین بسیار او را رد میکند. ایشتار نرگاو آسمان را گسیل میکند تا آن دو همراه را بکشد اما موفق نمیشود. خدایان به جرم نافرمانی، انکیدو را جوانمرگ میکنند؛ گیلگمش سفر جنونآمیزی را آغاز میکند تا به جاودانگی دست یابد. به دیدار اوتنپیشتی در آنسوی آبهای مرگ و در انتهای جهان میرود، پس از شنیدن داستان طوفان، درمییابد جاودانگی برای او آرزوی دستیابیناپذیری است.
به عقیدهٔ اندرو جرج، حماسه گیلگمش، در جایگاه یکی از آثار اصلی ادبیات جهان قرار دارد و آن را میتوان «سند انسانگرایی باستانی» در نظر گرفت. حماسه آترام-هاسیس یکی از پسزمینههای دینی-اساطیری داستان است. در باور سنتی، خدایان آنچه را برای شکوفایی بشر به آن نیاز بودهاست در سپیدهدم تاریخ و در دوره پیش از طوفان پدید آوردهاند، چیز دیگری قرار نیست کشف شود. ارتباطی بین سفر گیلگمش برای پیدا کردن بازمانده «طوفان» و بازگرداندن زندگی مذهبی وجود دارد. شاعر لازم ندیده اشاره بیشتری بکند اما به روشنی گیلگمش عامل دوباره متمدن کردن سرزمین خود و ابزار ائا بودهاست. واژگان آغازین حماسه همین ارتباط را برقرار میکنند، «دریا» نشاندهندهٔ قلمروی ائا است. وارونه رویداد تمیزی است که حتماً هر بابلی فرهیختهای آن را دریافته است؛ قهرمانی که در زندگی نتوانست خدا باشد، با مرگ توانست.
روایت تولد گیلگمش که آلیان بازگو میکند همان سنتیست که در سایر افسانههای خاور نزدیک (سارگن، موسی و کوروش) نیز آمدهاست. بررسی سیر تکاملی «حماسه گیلگمش» را میتوان از متن سومری «داستان زیوسودرا» آغاز کرد که از طریق ترجمهها و اقتباسهای اکدی پیاپی به نسخه معیار دوازده لوحی منتهی شد. این حماسه، مدلی تجربی برای آزمایش فرضیههای تکامل متن کتاب مقدس است. از میان همسانیهای بسیار با کتاب مقدس، بیشترین و آشناترین در لوح XI دیده میشود که در آن نسخهای از داستان طوفان بینالنهرینی آمده است. این روایت، مفصلترین نسخه از داستانی است که پیش از آن در حوزه خلاصهتری هم به زبان سومری و هم اکدی بازگو شده است. در مرحلهای از تکامل خود، حماسه با لوح XI و بازگشت گیلگمش به اوروک خاتمه مییافت. سپس، لوح دوازدهمی با ترجمه مستقیم نمونه اولیهٔ سومری شکل گرفت که شامل رویایی از جهان زیرین است که بر آن گیلگمش در مقام یک خدا حاکم است.