Suharto

Haji Mohammad Soeharto edo Suharto (javeraz: ꦯꦸꦲꦂꦠ, Suhartå; Kemusuk, 1921eko ekainaren 8a - Jakarta, 2008ko urtarrilaren 27a)^[1] Indonesiako militar eta politikari-diktadorea izan zen^[2][3][4], errepublikako bigarren presidentea izan zen 1967tik 1998 arte bete zuen kargua, 1967an Sukarno bota zutenetik 1998an uko egin arte. Haren ondarea oraindik ere eztabaidatzen da, bai herrialdean, bai atzerrian^[5][6].​

Suharto
Irudi gehiago
16. Lerrokatu Gabeko Mugimenduko idazkari nagusi 1992ko irailaren 7a - 1995eko urriaren 20a ← Dobrica Ćosić - Ernesto Samper → Minister of Defence (en) 1968ko ekainaren 6a - 1971ko irailaren 9a Minister of Defence (en) 1967ko urriaren 17a - 1968ko ekainaren 6a 2. Indonesiako presidentea 1967ko martxoaren 12a - 1998ko maiatzaren 21a ← Sukarno - B. J. Habibie → Minister of Defence (en) 1966ko uztailaren 25a - 1967ko urriaren 17a Minister of Defence (en) 1966ko martxoaren 28a - 1966ko uztailaren 25a
Bizitza
Jaiotza	Kemusuk (en) , Bantul eta Daérah Istiméwa Yogyakarta, 1921eko ekainaren 8a
Herrialdea	Indonesia  Ekialdeko Herbeheretar Indiak
Heriotza	Jakarta, 2008ko urtarrilaren 27a (86 urte)
Hobiratze lekua	Astana Giribangun (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: giltzurruneko gutxiegitasuna
Familia
Aita	Kertosudiro
Ama	Sukirah
Ezkontidea(k)	Tien Soeharto (en)  (1947ko abenduaren 26a -  1996ko apirilaren 28a)
Seme-alabak	ikusi Tutut Soeharto (en) Sigit Harjojudanto (en) Bambang Trihatmodjo (en) Siti Hediati Hariyadi Tommy Suharto (en) Mamiek Soeharto (en)
Familia	ikusi Mayangsari (en) (child-in-law (en) )
Hezkuntza
Hizkuntzak	Javera Indonesiera nederlandera
Jarduerak
Jarduerak	politikaria eta militarra
Parte-hartzailea inauguration the Nikko Hotel Bali (en)
Altuera	168 zentimetro
Jasotako sariak	ikusi Knight Grand Cross of the Order of the Bath Elisabet Katolikoaren Ordenaren lepokoa  (1981) Grand Cross of the Order of Good Hope  (1997) Order of the Nile Star of the Republic of Indonesia Bintang Mahaputera Knight Grand Cross with Collar of the Order of Merit of the Italian Republic Order of Prince Yaroslav the Wise, 1st class Order of the Chrysanthemum Order of Sikatuna Order of the Rajamitrabhorn Order of the Liberator Order of Merit for National Foundation Order of the Crown of the Realm Order of Pahlavi Ohorezko Legioko gurutze handia Order of Mubarak the Great Order of the Yugoslav Star Order of the Queen of Sheba Order of Independence Grand Order of Mugunghwa Collar of the Order of the Star of Romania Grand Cross of the Order of the Sun of Peru‎ Grand Star of the Decoration for Services to the Republic of Austria
Zerbitzu militarra
Adar militarra	Indonesian Army (en)
Gradua	Jenderal Besar (en)
Parte hartutako gatazkak	Indonesiako Iraultza Nazionala
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	sunismoa
Alderdi politikoa	Golkar (en)

Bizitza

Suharto herri txiki batean jaio zen, Kemusuk, Yogyakarta hiritik gertu, Herbehereen aro kolonialean^[7]. Egoera apalean hazi zen, eta Javako guraso musulmanak dibortziatu egin ziren jaio eta gutxira. Beraz, Suharto adopziozko gurasoekin bizi izan zen haurtzaro osoan. Japoniaren Indonesiaren okupazioan, Suhartok japoniarrek antolatutako Indonesiako segurtasun-indarretan zerbitzatu zuen. Indonesiako independentziaren aldeko borrokan, indonesiar armada berriarekin bat egin zuen. Indonesiako independentziaren ondoren, Suharto goreneko mailara igo zen. 1965eko irailaren 30ean, estatu-kolpearen saiakera bat (ustez Indonesiako Alderdi Komunistak babestutakoa) Suhartok zuzendutako tropek bota zuten atzera. Ondoren, armadak komunismoaren aurkako garbiketa bat zuzendu zuen, eta Estatu Batuetako Inteligentzia Agentzia Zentralak (CIA), hasieran, lagundu egin zuen, eta, ondoren, honela deskribatu zuen ekintza: «XX. mendeko masa-hilketa okerrenetako bat izan da»^[8]. Suhartok boterea kendu zion Indonesiako lehendakari fundatzaileari, Sukarnori; 1967an, bitarteko lehendakari izendatu zuten, eta hurrengo urtean, presidente izendatu zuten. Gero, «De-Sukarnoisazio» izeneko kanpaina soziala jarri zuen martxan, presidente ohiaren eragina murrizteko^[9].​ 1970. eta 1980. hamarkadetan, Suhartoren lehendakaritzaren sostengua sendoa izan zen. 1990. hamarkadan, gobernuaren autoritarismo eta ustelkeria^[10] orokorra kontentagaitzak izan ziren, eta, gero, 1997-1998ko Asiako finantza-krisiak, errepresioa ekarri^[11], eta istiluak hildakoekin bukatu ziren; azkenik, 1998ko maiatzean, dimisioa eman zuen^[12], eta presidenteordeak, Bacharuddin Jusuf Habibiek, hartu zuen presidente kargua. Ondoren, erretretan bizi zelarik, auzipetu nahi izan zuten, baina ezinezkoa izan zen, haren osasun ahula zela-eta^[13]. Suharto 2008an hil zen, eta Estatu hileta jaso zuen^[14].

Bere administrazioan «Ordena Berria» (indonesieraz: Orde Baru) deituriko politika erabili zuen, Suhartok gobernu indartsu bat eraiki zuen, zentralizatua eta militarren agindupean. Indonesia zabal batean egonkortasunari eusteko gaitasuna, jarrera antikomunistarekin batera, Mendebaldeko laguntza ekonomiko eta diplomatikoa eman zion Gerra Hotzaren garaian^[15][13].

Agintaldian zehar, giza eskubideen urraketa larriak egin ziren: komunikabideen zentsura, elkartzeko eta biltzeko askatasunaren murrizketa zorrotzak, botere judizial politizatu eta kontrolatua, tortura orokorra, gutxiengoen eskubideen aurkako erasoak, ustezko komunisten sarraskiak eta gerra-krimen ugari jazo ziren Ekialdeko Timorren, Aceh-en, Papuan eta Moluka uharteetan^[16][17][18].​​​ Nazioarteko Gardentasunaren arabera, Suharto izan zen historia modernoko liderrik ustelena, kalkuluen arabera, 15 eta 35 mila milioi dolar artean bidegabeki erabili baitzituen gobernuan zegoen bitartean^[19][20].

Ordena berriaren ezarpena

Jakarta eta inguruko eremuak kontrolatu eta gutxira, Suhartori leiala zitzaion fakzio militarra (ikasle-talde islamiar aliatuekin batera) Sukarno botatzea eskatu zuten. Heriotza-eskuadroi moduan jokatu zuten Sukarnoren aldekoen, komunisten jarraitzaileen eta txinatar jatorriko gutxiengoaren aurka, Indonesia osoan.

1966ko martxoaren 11n, Sukarno eriondoak gutun bat idatzi zuen (Surat Perintah Sebelas Maret edo Supersemar), Suhartori, formalki, herrialdearen gaineko larrialdi-botereak ematen zizkiona^{[Oh 1]}.​ Horren bidez, Suhartok «Ordena Berria» izena eman zion agintea ezarri zuen (Orde Baru indonesieraz). Suhartok bere boterea sendotu zuen, Indonesiako Alderdi Komunista (PKI) debekatuz, Parlamentua eta Gobernuko Sukarnoren kide leialak kenduz, sindikatu independenteak debekatuz eta prentsan zentsura ezarriz.

Nazioartean, Suhartok Mendebaldeko nazioekiko harremanak hobetzeko bidean jarri zuen herrialdea, eta Sukarnok Txinako Herri Errepublikarenganako adiskidetasun harremanekin amaitu zuen.

Ordena berriaren garai gorena

Sukarno boteretik kendu eta ondorengo bi hamarkadetan, Indonesiako botere militarra eta ekonomikoa hedatu ziren, bai eta indonesiako identitatearen baieztatzea ere eskualde edo etniako identitateetan. Indonesia, Suhartoren mendean, disidentziarenganako tolerantzia gutxi zuen, eta, hori, eskuarki, giza eskubideen falta izaten da.

Indonesia «Asiako tigrea»

Ekonomia-gaietan, Suhartok bere politikak Estatu Batuetan hezitako ekonomialari-talde bati utzi zizkion, «Berkeleyko Mafia» zeritzona. Boterea hartu eta gutxira, erreformak egin zituen Indonesia atzerriko inbertsio zentro gisa ezartzeko. Aldaketa horien artean sartu ziren: baliabide naturalen pribatizazioa nazio industrializatuek ustiatzea sustatzeko; korporazio multinazionalen aldeko industria-legeria; eta maileguak eskatzea zenbait erakunde garatzeko, hala nola Munduko Bankua, mendebaldeko bankuak eta gobernu lagunak (Indonesia Economic, 2005).

Hala ere, fiskalizaziorik gabe, militarrak eta Golkar kideak bitartekari izan ziren negozio-interesen (atzerritarrak eta nazionalak) eta Indonesiako gobernuaren artean. Horrek ustelkeria-maila handia ekarri zuen, eroskeria, krimen antolatua eta bidegabeko eralgitzea. Praktika horietako diruak, sarritan, Suhartoren familiaren kontrolpean zeuden fundazioetara (yayasan) joaten ziren. Ustelkeria hain larria izan zen, ezen Transparency International GKEk Suharto politikaririk ustelena zela esan baitzuen, eta Indonesia, berriz, normalki, nazio ustelenen artean sailkatuta dago.

Protestak erreformarengatik eta Suhartoren gainbehera

1996an, Suhartok egintzak bultzatu zituen Ordena Berriko gobernuaren aurkako desafioak gainditzeko. Indonesiako Alderdi Demokratikoa (PDI), legezko alderdia, tradizioz erregimenaren alde, zuzendaritza aldatu, eta bere independentzia berresten hasi zen. Suhartok PDIren lidergoa zatitzea sustatu zuen, Suryadi Parlamentuko presidentearen fakzio leiala bultzatuz Megawati Sukarnoputri, Sukarnoren alaba eta PDIko benetako presidentearen aurka.

Suryadiren fakzioak, Megawati kaleratzeko alderdiaren biltzarrari mozio bat iragarri ondoren, Megawati esan zuen bere aldekoek protestak egingo zituztela. Hala ere, Suryadiren aldekoek Megawatiren kaleratzearekin jarraitu zuen, eta protestak Indonesia osora zabaldu ziren. Horren ondorioz, manifestarien eta segurtasun-indarren arteko liskarrak sortu ziren kaleetan. Protestei esker, militarrek Jakartako PDIren egoitza hartzen utzi zieten Megawatiren jarraitzaileei, manifestazio gehiago ez egiteko konpromisoarekin.

Presidentziatik kendu ondoren

1999ko maiatzean, Time Asia aldizkariak jakinarazi zuen Suhartoren familiak 15 mila milioi dolar inguru dituela eskudirutan, akziotan, enpresa-interesetan, jabetzetan, bitxiak eta artelanetan. Horietatik, 9 mila milioi Austriako banku batean egongo ziren. Familiak, Indonesian, 36.000 km2 inguru lur, 100.000 m2 lehen mailako bulego barne, kontrolatzen dituela diote Jakartan, eta Ekialdeko Timorren lurren % 40 inguru. Halaber, badiote 73 mila milioi dolar baino gehiago pasa zirela familiaren eskuetatik Suhartoren 32 urteko agintaldian.

Heriotza

2008ko urtarrilaren 4an, Suharto Petarminako ospitalean ingresatu zuten, Jakartan. Osasun-egoera berehala hondatu zen, eta anemia eta arteria-presio baxua diagnostikatu zitzaizkion, gibel- eta giltzurrun-arazoak zirela eta. Ospitalean egondako hiru asteetan, bere egoera okertu egin zen infekzio baten ondorioz; horrek heriotzara eraman zuen urtarrilaren 27an, arratsaldeko ordu bat eta hamarrean.

Giri Bangun mausoleora eraman zuten, non haren emaztea ere lurperatuta zegoen. Gobernuaren eta indar armatuen ordezkari ugari izan ziren hiletan. Indonesiako presidenteak, Susilo Bambang Yudhoyonok, astebeteko dolu ofiziala deklaratu zuen, eta hainbat ekitaldi izan ziren Indonesiako presidente ohiaren omenez.

Aurrekoa Sukarno

Indonesiako Presidentea 1967–1998

Ondorengoa Jusuf Habibie

Oharrak

1. 1991n, Suhartoren ministro batek onartu zuen Indonesiako artxibo nazionalek gutun horren kopia bat baino ez zutela, ez jatorrizkoa. Hurrengo urtean, beste ministro batek jatorrizko dokumentua zuenari eskatu zion artxibo nazionalean gordetzeko. Hala ere, hainbat lekukok diote dokumentu hori existitzen dela eta artxiboan dagoen kopia jatorrizkoaren erreprodukzio fidela dela.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2016/8/24 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

1. «Muere el ex dictador Suharto - Público.es» web.archive.org 2008-01-31 (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
2. (Ingelesez) Gittings, John. (2008-01-27). «Suharto» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
3. (Ingelesez) Berger, Marilyn. (2008-01-28). «Suharto Dies at 86; Indonesian Dictator Brought Order and Bloodshed» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
4. (Ingelesez) «20 years on, has Indonesia banished Suharto’s ghost?» South China Morning Post 2018-05-19 (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
5. (Ingelesez) «7 tahun menggali pemikiran dan tindakan Pak Harto : 1991-9197 | WorldCat.org» search.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
6. Forrester, Geoff.; May, Ronald James.; Regime Change and Regime Maintenance in Asia and the Pacific Project.; Australian National University. North Australia Research Unit. (1998). The fall of Soeharto. Crawford House. ISBN 1863331689. OCLC 39924389. Consultado el 28 de junio de 2019.
7. (Ingelesez) «Soeharto, my thoughts, words, and deeds : an autobiography | WorldCat.org» search.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
8. (Ingelesez) «The legacy of Nuremberg : civilising influence or institutionalised vengeance? | WorldCat.org» search.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
9. (Ingelesez) Kusuma, A. B.; Elson, R. E.. (2011-01-01). «A note on the sources for the 1945 constitutional debates in Indonesia» Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde / Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia 167 (2-3): 196–209.  doi:10.1163/22134379-90003589. ISSN 0006-2294. (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
10. (Ingelesez) Ignatius, Adi. (2007-09-11). «Breaking News, Analysis, Politics, Blogs, News Photos, Video, Tech Reviews» Time ISSN 0040-781X. (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).^{[Betiko hautsitako esteka]}
11. «CNN - Hundreds dead from Indonesian unrest - May 16, 1998» edition.cnn.com (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
12. «BBC News | LATEST NEWS | President Suharto resigns» news.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
13. Obituary: Suharto. theguardian.com (Noiz kontsultatua: 2016-8-24).
14. (Ingelesez) «General Suharto buried in state funeral» The Telegraph 2008-01-28 (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
15. Miguel, Edward; Gertler, Paul; Levine, David I. (1 de noviembre de 2005). «Does Social Capital Promote Industrialization? Evidence from a Rapid Industrializer». The Review of Economics and Statistics 87 (4): 754-762. ISSN 0034-6535. doi:10.1162/003465305775098099. Consultado el 28 de junio de 2019
16. (Ingelesez) Indonesia: Suharto’s Death a Chance for Victims to Find Justice | Human Rights Watch. 2008-01-27 (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
17. (Ingelesez) «Indonesia: Atrocities conducted under Suharto should not be forgotten, says Amnesty» www.amnesty.org.uk (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
18. (Ingelesez) «Suharto got away with murder: rights activists» ABC News 2008-01-27 (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
19. (Ingelesez) Suharto tops corruption rankings. 2004-03-25 (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).
20. (Gaztelaniaz) Rituerto, Ricardo Martínez de. (2008-01-28). «Suharto, dictador indonesio» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2024-05-16).

Bibliografia

• Aspinall, Ed. (Oct-Dic 1996). «¿Qué ocurrió antes de los disturbios?» Inside Indonesia. (ingelesez)
• "Attorney general doubts Soeharto can be prosecuted" (27 de mayo de 2005) The Jakarta Post.
• Blum, William. Killing Hope: US Military and CIA Interventions Since World War II, Black Rose, 1998, pp. 193-198 ISBN 1-56751-052-3
• Camdessus Commends Indonesian Actions. Comunicado de prensa. Fondo Monetario Internacional. (31 de octubre de 1997)
• Archivo Nacional de Seguridad. (apirila – 2005). CIA Stalling State Department Histories. The National Security Archive.
• Colmey, John. (24 de mayo de 1999). «The Family Firm» TIME Asia.
• Indonesia Economic. Commanding Heights. PBS. (2005ko maiatzaren 23an eskura)
• Kadane, Kathy. (20 de mayo de 1990). «Ex-agents say CIA compiled death lists for Indonesians» San Francisco Examiner.^{[Betiko hautsitako esteka]} |2=http://www___namebase___org/kadane.html%5B%5D |bot=InternetArchiveBot }}
• Lashmar, Paul and Oliver, James. "MI6 Spread Lies To Put Killer In Power" The Independent. (16 de abril de 2000)
• Lashmar, Paul; Oliver, James. (1999). Britain's Secret Propaganda War. Sutton Pub Ltd ISBN 0-7509-1668-0.
• Simpson, Brad. (9 de julio de 2004). «Indonesia's 1969 Takeover of West Papua Not by "Free Choice"» National Security Archive.
• Programa de Recursos. (1999 ko apirila – ekaina). Tapol Troubles: When Will They End?. Inside Indonesia.
• Amnistía Internacional. (1996). Arrests, torture and intimidation: The Government's response to its critics. Amnesty International AI Index: ASA 21/070/1996.
• Toer, Pramoedya Ananta. (2000). The Mute's Soliloquy : A Memoir. Penguin ISBN 0-14-028904-6.

Ikus, gainera

• 1965-1966ko Indonesiako sarraskia

Kanpo estekak

• Datuak: Q44819
• Multimedia: Suharto / Q44819