Airearen kutsadura eguratsaren berezko ezaugarrien eraldaketa da, gai kimikoek, gai biologikoek edo partikula esekiek sortua.[1][2][3][4]
Orokorrean, energia-iturri diren ikatzaren eta petrolioaren errekuntzatik sortzen dira, batik bat, airea kutsatzen duten gasak. Erregai horiek kopuru handian erabiltzearen ondorioa da, beraz, airearen kutsadurarako bide nagusia.
Ikatzaren eta petrolioaren errekuntzan gas kaltegarriak eta partikula solido asko sortu eta askatzen dira atmosferan, eta hondakin kaltegarri horiek hautsa eta kea sortzen dituzte.
Kutsatutako airean dauden eta bizidunok arnasten ditugun aireko substantzia kutsagarrien artean, sufre dioxidoa, eta autoek eta motorrek sortutako ihes gasak, eta gasolinak daraman beruna daude.
Beste ondorio batzuen artean, kutsadura atmosferikoak berotegi efektua, ozono geruzaren suntsiketa eta euri azidoa sortzen ditu.
Sakontzeko, irakurri: «Berotegi efektu»
Berotegi efektua, baldintza normaletan, lur planetaren bizitza ezagutzen dugun bezala ahalbidetzen duen fenomenoa da. Funtsean, lurrera iristen den eguzkiaren beroa espaziora bere osotasunean ez errebotatzeko eta ehuneko jakin batean mantentzeko efektua da, lur planetaren bizitzarako tenperatura ezin hobea sortuz.
Beroegi efektua berez ez da gauza txar bat, arazoa gizakia sortzen ari den berotegi efetu berri hori da. Hau da, kutsadura asko sortzearen ondorioz (fabrikak botatako karbono dioxidoa, adibidez), atmosferan dauden gas kopurua handitzen ari dira, beraz, hori da tenperatura aldaketak sortzen dituena.
Substantzia organikoak erretzen direnean, karbono dioxidoa sortzen da, eta hori atmosferan pila daiteke.
Lurrera iristen den Eguzkiaren erradiaziorik gehiena espaziora itzultzen da argi (argi erradiazioa) eta bero erradiazio (uhin infragorriak) bezala. Atmosfera garbia bada, espaziora doan energi kopurua handiagoa izaten da.
Arazoa honetan datza: karbono dioxidoa nahiko ugari edo lurrun asko duen atmosferak uhin infragorriei eutsi egiten die, ez die uzten espaziora ihes egiten, eta airea berotu egiten da. Horri deitzen diogu karbono dioxidoaren berotegi efektua, gas horren eraginez Lurrean sor daitekeen gehiegizko berotzeari.
Berotegi efektuaren eraginez, hau da, efektu horrek sortutako tenperaturaren igoera horren ondorioz, Lurburuetako izotza urtu egingo daitezke, eta urtutako ur horrek itsasoetako maila igoaraziko luke. Gainera, planetako gune batzuk basamortu bihur daitezke, haizeen norabideak eta abiadurak aldatu etab. Aldaketa horien ondorioak aurrez asma ezinak dira, baina larriak izan daitezke.
Atmosferan kutsadura gutxiagotzeko premiazko neurriak aplikatuz bakarrik geldi daiteke berotegi efektu hori, erregai fosilen kontsumoa murriztuz eta energiaren erabilera arrazionalagoa eginez.
Gizakiak sortutako berotegi-efektuaren eragin nagusienak ondorengoak dira:
- Lurraren batez besteko tenperatura 0,2 gradu igo 10 urtetan.
- Glaziarren azalera murriztea, eta horren ondorioz, isaso eta ozeanoetako uraren maila igotzea.
- Itsasotik edo uharteetatik hurbil dauden lur eremuak uholdeen ondorioz desagertzea.
- Ekosistemen eraginaren ondorioz aldaketak egongo dira: landare eta animaliak egoera berrira egokitu beharko dira.
- Animalia espezie asko desagertuko dira.
- Elikagaiak garestitu egingo dira, desagertzeko arriskua izango dutelako.
- Ekaitz eta uholde gogorragoak.
- Gaixotasun gehiago tenperatura aldaketaren gatik.
- Lehorteen eta uraren lurruntze handiagoren ondorioz, baliabide hidrikoak murrizten dira, basamortuak sortuz.
- Prezipitazioen aldaketek nekazaritzan eta abetzaintzan eragiten dute.
Sakontzeko, irakurri: «Ozono troposferiko»
Ozono troposferikoa edo gainazaleko ozonoa troposferan kokatuta dagoen ozonoa da, lurrazaletik eta 10km gorako geruzan dagoena. Oso oxidatzailea denez, gainazalak, eraikuntzak eta beste material batzuk kalte ditzake. Uztentzako, basoentzako eta landaretzarako, kaltegarria da bere emankortasun biologikoa gutxitzen baitu. Baina batez ere osasun publikoarentzat da kaltegarria, hainbat efektuak sortuz, hala nola, eztula, begi, lepo eta eztarrian sumindura edo birika kapazitatearen murrizpena % 20an.
Hala ere, efektu hauek kontzentrazioaren arabera alda daitezke, eta baita, esposizio denbora eta norberaren sentsibilitatearen arabera. Biztanleriaren talde sentikorra, haurrak, zaharrak, arnasketa arazodun pertsonak eta ozonoaren eraginera oso sentikorrak diren pertsonak dira. Azken hauek biztanleriaren % 10 osatzen dute.
Atmosfera bost geruza ezberdinez osatuta dago eta ozonoa bi geruzatan dago: troposferan, ozonoaren % 10 hartzen duen lurrazaletik gertuen dagoen geruza, eta gainerako gasa biltzen den estratosferan, "ozono geruza" bezala ezagutzen dena. Ozonoak atmosferatik 30 eta 40 kilometro arteko banda bat hartzen duen arren, bere kontzentrazioa nahiko baxua da. Erradiazio ultramoreak energia handiko uhin elektromagnetikoekin sartzea eragozten duen geruza babesle hori gabe, gure planetak arazoak izango lituzke, esaterako, berotze globala.
Eguzkitik Lurrera datozen uhin ultramoreek erredura larriak sorraraz ditzakete, eta azaleko minbiziaren arriskua handiagotu. Erradiazio hori Lurrera zuzenean helduko balitz, bizitza ezinezkoa izango litzateke gure planetan. Zorionez, estratosferan ozono geruza bat dugu. Ozonoa hiru oxigeno atomoz osatutako substantzia bat da eta Eguzkitik datozen uhin ultramore kopurua handia desbideratzen du.
Azken urte hauetan ikusi ahal izan denez, ozono geruza hori mehetu egin da, eta zulo handi bat ere nabaritu zaio Antartikaren parean. Badirudi ozono geruza horren galera hegazkin supersonikoek eta CFC izeneko gaiek (kloro-fluoro-karbonatuak) eragiten dutela. Aerosol (esprai), hozkailu eta girogailuetan erabiltzen dira aipatutako substantzia horiek.
Ozono geruzako zulotik, izpi ultramoreak sartzen dira, ondorio kaltegarriak sortuz:
- Larruazaleko minbizia.
- Begi-lausoetan arazoak izatea.
- Sistema immunologikoa ahultzea, eta, horren ondorioz, gaixotasun infekzioso gehiago hartu.
- Arnasteko arazoak, pertsona gehiagok asma izango du.
Ozono geruza horren galerak hainbat modutan sortzen dira:
- Atmosferara egindako karbono dioxidoaren emisioak eskala handian handitu dira, babes-geruza hori partzialki suntsituz eta ozono-geruza agortzera eramanez.
- Klorofluorokarbono mota ugarien ondorioz ozono geruza suntsitu egiten da.
Kutsatzaile atmosferikoen ikuspuntu toxikoa kontutan hartuz, bi mekanismo bidez kalte dezakete bizidunengan, bere dispertsio egoeraren arabera:
- Modu homogeneoa: gasak eta lurrunak. Arnastutako airea birikietako azalera iristen da, albeoloetan erreakzionatuz, albeoloen bidez odolera iritsiz eta hortik gorputzeko edozein puntutara. Uretan disolbagarriak diren espezieak sudur eta ahoko hezetasunean disolbatuko dira eta gehiago kostatuko zaie odolera iristen.
- Modu heterogeneoa: hautsak eta lainoak. Kasu honetan bere toxikotasuna espezieen zatiketaren arabera izangoa da, zeren organismoaren zona sakonenetara iristeko ahalmena izateaz gain, azalera erreaktibo handiagoa izango dute. Arnas sistemak erretenitzeko ahalmena ez da efektiboa partikula tamaina 0,1 μm baino txikiago denean.
Airean dagoen azidoa arnasteak, eztula, arnas arazoak, begietan, sudurrean eta eztarrian narritadura sor dezake. Arnastutako hautsek, gasek eta partikulek substantzia kantzerigenoak izan ditzaketelarik. Batez ere diesel motorrek botatako partikula beltzek minbizia sor dezakete.
Industri toxikologikoan, materia toxikoentzako ezaugarri bat finkatu da, MAC (Maximun Allowable Concentration). MAC substantzia bakoitzeko, ohitu gabe dagoen pertsona batengan efektua egiteko behar den kantitatearen herena kontsideratzen da, balio hauek egunean 8 orduko esposizio egongo balira bezala suposatzen da.
Klima aldaketaren ondorioak gizakion biziraupenera ere iristen dira. Bero-boladek, hilkortasuna gehitzen dute hilabete beroetan. Ikerketen arabera, hondamendi egoerarik larriena, 2071tik aurrera emango da tenperatura urtean hiru gradu igoz gero, EBn urtero 86.000 pertsona gehiago hilko baitira. Kopuru hau gutxitu daiteke neurriak hartu eta betetzen badira.
Beste kutsatzaile batzuk izpi ultramoreak dira. Frogaturik dago, UV-B erradiazioa gehitzeak ondorio kaltegarriak dauzkala gizakiarentzat:
- Azaleko minbizi onak nahiz txarrak sortu eta indartzen ditu.
- Eguzki erredurak sakontzen ditu eta azala zahartzen du.
- Dermatitis alergikoaren eta toxikoaren arriskua areagotzen du.
- Immunitate sistemari kalte eragiten dio.
- Begiei kaltetzen ditu.
- Bakterio eta birusen zenbait gaitz indartzen ditu.
Arazoak saihesteko:
- Zentral termikoek isurtzen duten poluzioa kontrolatu beharra dago, tximinietan iragazki sistema egokiak ezarriz.
- Ibilgailu partikular gutxiago erabili behar da eta garraio publikoa edo bizikleta gehiago.
- Ibilgailuen ihes-hodietatik botatzen diren gasen kantitatea txikiagotu behar da. Horretarako, katalizatzaileak erabiltzea da zuzenena.
- Poluzioaren aurkako arauak indartu behar dira.
Orokorrean, energia-iturri diren ikatzaren eta petrolioaren errekuntzatik sortzen dira. Erregai horiek kopuru handian erabiltzearen ondorioa da, jarraian gehien kutsatzen duten faktoreak ezarriko ditugu:
Erregai fosilak
Airearen kutsaduraren faktore nagusietako bat erregai fosilak dira. Erabiltzean sortzen den Garrantzitsuena karbono dioxidoa da, zein ozono geruzaraino iristean kaltetu egiten du.
Erregai fosilen isuriak hainbat modutan isurtzen dira adibidez, garraioaren bidez,industriaren bidez eta zentral elektrikoen bidez, hauen artean aipagarriena autoak eta beste edozein garraioak dira.
Industria-tximiniak
Bi kutsadura mota existitzen dira industria iturri batez hitz egiten ari garenean. Lehenengo kutsatzailea labeak eta makina industrialak igortzen duen kea atmosferara eragiten du. Hala ere, azken urtetan poluzio-mota hori murriztu egin da, ikatza eta petrolioaren bidez energia elektrikoa erabiltzen delako.
Bigarren kutsadura mota erregaien kontrol txarra da. Hau da, gaizki kontrolatutako erregaiak atmosferara joaten dira zuzenean, eta hori, izaki bizidunen bizitza kaltetzen du.
Zaborraren erreketa
Aire zabaleko hondakinak erretzeak eta zabortegietako hondakin organikoek atmosferara dioxina kaltegarriak, furanoak, metanoa eta karbono beltza askatzen dituzte. Mundu mailan, uste da hondakinen % 40 aire zabalean erretzen dela, arazo hori herrialde garatuetan gertatzen da.
Industria kimikoa
Industria kimikoetan, prozesu kimiko asko egiten dute. Prozesu kimikoetan, produktu kimiko batzuk kanpora ateratzen dira, eta produktu horiek oso kutsakorrak dira eta hori ingurumena aldatzen eta kaltetzen du. Kasu batzutan ingurumen-hondamendiak gertatzen dira. Eta ekintza jakin bat ez bada hartzen iraunkorrak izan daitekeen klima-efektu aldakorrak gerta daitezke.
Etxeak
Etxebizitzak dira ingurunea gehien kutsatzen dutenak, barrualdean erregai fosilak, egurra eta beste biomasa-erregai batzuk erretzea direlako, suak prestatu, berotu eta pizteko. Hiri garatuetan urtero barneko airearen kutsadurak 3.8 milioi heriotza inguru eragiten ditu.
CFC
CFC-ak hozgarriak sortzen dituzten enpresek igotzen duten substantzia batzuk dira. Adibbidez, aerosolak…
Pixkanaka-pixkanaka jakin da CFC-a etengabe erabiltzea ozono-geruzarentzat ondorio toxiko asko eragiten dituela.Une hortatik, CFCrik ez duten aerosolak hartzeko aukera dugu.
Hainbat metodo daude airearen kutsadura murrizteko. Hona emen adibide batzuk.
Garraio Publikoa
Garraio publikoa erabiltzea, egokiagoa da auto bat erabiltzea baino. Auto batean gehienez 5 pertsona joan daitezke eta garraio publikoetan, berriz, pertsona asko sar daitezke. Ondorioz, auto batean doan pertsona bakoitzak 104g CO2 kutsatuko du kilometro bakoitzeko, berriz, autobus batean doan pertsona batek, 68g CO2 kutsatuko du kilometro bakoitzeko. Beraz, dezberdintasuna handia da.
Autoa aukeratzeko momentuan
Autoa erosi behar denean, hoberena izango litzateke baxu kontsumoko auto energetiko bat erostea, hauek gutxiago kutsatzen dutelako.
Urtero autoa rebisioetara eramatea
Urtero, autoa rebisioetara eramaten badugu, ikusi ahal izango dugu ea beste urteetan baino gehiago kutsatzen duen ala ez. Itsura ona daukan auto batek, beti gutxiago kutsatzen du.
Bizikleta gehiago erabili edo bestela oinez joan
Bizikletaz edo oinez joatean, ez da ezer kutsatzen.
Birziklatu
Lur planetan dagoen zabor kantitatea gutxiarazten du eta airea garbiagoa mantentzen du.
Hirietako parkeak eta zelaiak babestea
Zuhaitzak eta landareak, oxigenoa sortzen dute. Beraz, garrantzitsua da hirietako zelaietan zuhaitzak landatzea oxigenoa sortzeko eta CO2a xurgatzeko.
Kontsumo baxuko bonbillak erabiltzea
Bondilla hauekin argi berdina izan dezakegu, dezberdintasun bakarra da, gutxiago kutsatuko dutela.
Ura alferrik ez gastatzea
Bainu bat hartu beharrean, dutxa bat hartzea.
Eskuak garbitzerakoan, xaboia botzean, iturria itxi.
Haragia gutxiago jan
Haragia saltzerakoan egin behar den prozesu guztia oso luzea da eta asko kutsatzen du.
Sakontzeko, irakurri: «Hiri kutsatuenen zerrenda»
Munduko Osasun Erakundearen arabera, hauek dira aire kutsadura handiena duten hiriak larritasunaren arabera[erreferentzia behar]:
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
