From Wikipedia, the free encyclopedia
Ruanda[1] (ingeles, frantses eta kinyarwandaz Rwanda) Afrikako erdi-ekialdeko herrialde txikia da. 26.338 km2 ditu, eta 2011n 11,4 milioi biztanle (ruandarrak) zituen. «Hamaika muinoen herrialdea» ere esaten diote. Hiriburua Kigali da.
| Ruandako Errepublika | |||
|---|---|---|---|
| Republika y'u Rwanda République du Rwanda Republic of Rwanda | |||
Ereserkia: Rwanda Nziza (en)  | |||
| Goiburua: Ubumwe, Umurimo, Gukunda Igihugu ("Batasuna, Lana, Aberria") | |||
| |||
  | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Kigali | ||
| Azalera | 26.338 km² (147.) | ||
| Punturik altuena | Karisimbi mendia | ||
| Punturik sakonena | Ruzizi (950 m) | ||
| Kontinentea | Afrika | ||
| Mugakideak | Uganda, Tanzania, Kongoko Errepublika Demokratikoa eta Burundi | ||
| Administrazioa | |||
| Ruandako presidentea | Paul Kagame | ||
| Legebiltzarra | Parliament of Rwanda (en) | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 13.246.394 | ||
| Dentsitatea | 502,94 bizt/km² (29.) | ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Ezkontzeko adina | genero guztiak: 21 | ||
| Emankortasun-tasa | 3,898 (2014) | ||
| Bizi-itxaropena | 67,129 (2016) | ||
| Giniren koefizientea | 43,7 (2016) | ||
| Giza garapen indizea | 0,534 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 9.136.689.514,0948 $ (2017) | ||
| BPG per capita | 748 $ (2017) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 24.947.827.612 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPG per capita EAPn | 2.043,496 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | 5,9 % (2016) | ||
| Erreserbak | 887.027.110 $ (2017) | ||
| Inflazioa | 7,3 % (2016) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1962 | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +250 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | RW | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | RWA | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.europar loki eta SEV 1011 (en) | ||
| Internet domeinua | .rw | ||
| gov.rw | |||
Afrikako Aintzira Handietako eskualde zabalean dago Ruanda. Mendebaldean Kivu aintzira du, eta Nilo eta Kongo ibaien adarrek herrialdea zeharkatzen dute.
Ruandak mugakide ditu Uganda iparraldean, Kongoko Errepublika Demokratikoa mendebaldean, Burundi hegoaldean eta Tanzania ekialdean.
Ruandako lurraldea garaia da. Itsasoa baino 1.500 m gorago dago. Nilo eta Kongo ibaietako uren banalerroa osatzen duten mendiek zeharkatzen dute Ruandako mendebaldea iparraldetik hegoaldera. Mendi horien mendebaldeko beheko aldean Ruandaren eta Zaireren arteko muga egiten dute Kivu aintzirak (2.699 km2) eta handik Tanganyika aintzirara doan Ruzizi ibaiak.
Mendietatik ekialdera dagoen lurraldea, mendebaldekoa baino askoz zabalagoa, 1.700-1.300 m bitarteko garaiera duen goi-lautada da, gainbehera leunean Ruandaren eta Tanzaniaren arteko muga egiten duen Kagera ibaiaren ibar zingiratsuraino doana. Kagerak, Tanzanian barrena, Victoria aintzirara isurtzen du ura, eta Nyabarongo, erdialdean, eta Akanyaru, hegoaldean, ditu ibaiadar nagusiak. Lurraldearen hego-ekialdea sakonune bat da, aintzira txiki asko dituena. Ipar-mendebaldean, Zairerekin muga egiten duela, sumendi garaiak daude (Karisimbi sumendia, 4.507 m).
Ruandak klima epela du, lurraldearen garaierak samurtzen baitu ekuatore aldeko beroa. Sasoika euritsua da. Urtean, batez beste, 19 °C eta 1.143 mm euri izaten dira lurraldearen erdialdean. Bi euri-sasoi eta bi sasoi lehor izaten dira urtean zehar: euria urritik abendura eta martxotik maiatzera, eta lehortea urtarriletik otsailera eta ekainetik irailera.
Basoak lurraldearen % 10 hartzen du, mendebaldeko mendialdean gehiena. Sumendietan eta lur garaienetan banbua hazten da. Gainerakoa zuhaitzekiko edo belarrekiko sabana eta lursailak dira.
Ruandako lehen biztanleak twa etniako pigmeoak izan ziren. Aspaldi, ordea, gaur egungo Kongotik joan ziren hutu nekazariak sartu ziren lurraldean, eta pigmeoak menderatu zituzten. Harrezkero, Ruandako gehiengoa osatzen dute hutuek.
XIV. mendearen hasieran tutsiak gaur egungo Etiopiatik iritsi ziren, beren ardi eta behiekin. Bizitokia hartu zuten Ruandako lurraldean, eta lur- eta abere-zaintzarako itunen bidez, hutu nekazariei gailendu zitzaizkien. Tutsiek estatu handi bat sortu zuten Afrikako erdialdeko aintziren inguruan, Kitara, geroago erreinu burujabetan banatu zena. Haietako bat da gaur egungo Ruanda. Tutsiek feudalismoan oinarritutako sistema sozioekonomikoa ezarri zuten, mailakatua, XX. mende arte iraun zuena.
XIX. mendearen erdialdera Nilo ibaiaren sorburuaren bila zebiltzan britainiar esploratzaileak sartu ziren lurraldean. Handik gutxira iritsi ziren lehen misiolariak.
1885ean Afrikaren banaketari buruz Berlinen egin zen konferentzian, Ruanda Alemaniaren mende geratu zen.
Lehen Mundu Gerraren ondoren, Nazioen Elkartearen aginduz, Ruanda, gaur egungo Burundiko erreinuarekin bat eginda, Belgikaren administraziopean geratu zen (Ruanda-Urundi). Nolanahi ere, koloniaren administrazioak ez zituen Ruandako gizarte-egiturak aldatu, eta administrazio kolonialista tutsi jauntxoez baliatu zen, biztanleak mendean edukitzeko. Gainera, lurraldearen kokaera eta pobrezia zirela eta, europar gutxi joan zen Ruandara bizitzera.
1950etik aurrera, Afrikako herrien burujabetasunaren aldeko mugimendua Ruandan barrena zabaldu zen. Gatazka larriak izan ziren. Hutuak, twa pigmeoen laguntzaz, belgikarren manupetik eta tutsien aginpidetik askatzeko matxinatu ziren. Kigeri V.a erregea eta beste ehun mila inguru tutsien auzo-herrialdeetara joan ziren babes bila. Milaka hil ziren. Bien bitartean, tutsien aurkako alderdi politikoak sortu ziren. 1960ko hauteskundeetan, Parmehutu edo hutuak askatzeko alderdiak botoen % 70 eskuratu zituen. Ondoren, erreferendum baten bidez, errepublika onartu zen, botoen % 87 aldeko zela. 1962ko uztailaren 1ean, Burundirekin bat egiteari uko egin ondoren, Belgikatik askatuta burujabetasuna erdietsi zuen Ruandak.
.jpg)
Parmehutu alderdiko burua, Grégoire Kayibanda Ruandako lehendakari bihurtu zen. 1973an Juvénal Habyarimana jeneralak lehendakaritza kendu zion estatu-kolpe baten bidez. Habyarimanak hutuen eta tutsien arteko liskarrak gainditu eta herriaren batasuna lortzearen alde egin zuen. 1978an konstituzio berri bat onartu zen, aginpidea zibilen eta alderdi politiko bakar baten eskuetan uzten zuena. 1983 eta 1988 urteetako hauteskundeetan, lehendakari hautatu zuten Habyarimana.
1982-1983 urteetan, milaka erbesteratu iritsi ziren Ugandatik Ruandara. Gehienak hutuen garaipenarekin Ruandatik ihes egin eta hogei urtez Ugandan bizi izandako tutsiak ziren. Ruandak mugak itxi zituen. 1984an, urte askoko lehortearen ondorioak are nabarmenagoak izan ziren, janari-urritasun larria izan baitzen. 1986an Ugandak herritartasuna ezagutu zien herrialde hartan 10 urtez baino gehiagoz bizi ziren ruandarrei. 1990eko urritik aurrera, Ruandako gobernuak aurre egin behar izan zien, iparraldean, gehienbat tutsiz osatua dagoen Ruandako Herri Fronteko (FPR) gerrillarien erasoei.
1991ko konstituzio berrian alderdi-aniztasuna onartu zen, eta 1992ko maiatzaz gero koalizio-gobernu batek hartu zuen aginpidea. Bien-bitartean, eta bake-itunak gorabehera, etnien arteko gatazkak bere horretan zirauen.
1994ko apiriletik uztail arte, munduko historian gertatu den genozidiorik handienetako bat izan zen Ruandan: 100 egunean, 800.000-1.000.000 pertsona hil ziren, batik bat hutuek eraildako tutsiak eta hutu moderatuak.
1994ko apirilean, Tanzanian bake-elkarrizketak egitetik itzultzean, misil batek Ruandako eta Burundiko lehendakariak zihoazen hegazkina jo zuen, eta bidaiari guztiak hil ziren. Gertaera haren ondoren, hilketa ugari izan ziren berriz ere Ruandan. Hiru hilabetetan, paramilitar hutuek 800 mila lagun inguru hil zituzten, tutsiak eta hutu moderatuak gehienak, Des Mille Collines irratiaren bitartez tutsien aurkako propaganda arrazista inolako neurririk gabe egin ondoren. Gerra zibilak okerrera egiten zuela ikusirik, Frantziak, Estatu Batuek eta Belgikak soldaduak bidaltzea erabaki zuten segurtasuna ziurtatzeko eta atzerritarrei herrialdetik irteten laguntzeko. Hala ere, atzerritar gudariek ez zuten gerarazi genozidioa. Genozidioko ekintzen artean, hutu milizianoek eta hutu armadako gudariek ia tutsi emakume guzti-guztiak eta moderatutzat hartzen ziren hutu emakume asko bortxatu zituzten, hutu emakumeek lagunduta.[2]
Hutuen eta tutsien arteko gerra zibil hartan tutsiak nagusitu ziren 1994an, eta gobernuan dira geroztik, hutu moderatuekin koalizioa eginda, Paul Kagame lehendakari dutela. Ruandako Gobernua saiatu da ekonomia suspertzen eta Nazio Batuek genozidiotzat hartu zuenaren errudunen kontrako epaiketak antolatzen, baina gobernuak ez du lortu Mendebaldeko herrialdeetatik espero zuen laguntza. 1995 eta 1996 urteen bitartean, ia astero aurkitzen zituzten hilobi komunak, eta, bien bitartean, Ruandako armadaren eta miliziako kideen indarkeriak gizabanako gehiago hiltzen zituen.[3] Milizianoek hil zituztenen artean, asko 1994an gertatutakoaren lekuko ziren, eta beste asko funtzionario hutuak.
1998an, genozidioaren erantzuletzat hartzen ziren 22 lagun exekutatu zituzten, 1994an sarraski latzenak izan ziren lekuetan. Amnesty International erakundeak parodiatzat jo zituen exekuzio haiek, eta bake-itxaropen guztiak bertan behera uzten zituztela adierazi zuen, gainera. 2014ko irailaren 29an, Edouard Karemera Barne ministro ohia, Callixte Nzabonimana Gazteria ministro ohia, Ildéphonse Nizeyimana kapitain eta zerbitzu sekretuetako bigarrena izandakoa eta Matthieu Ngirumpatse Garapenerako eta Demokraziarako Mugimendu Errepublikano Nazionaleko presidente ohia zigortu zituen Ruandarako Nazioarteko Zigor Auzitegiak genozidioagatik[4]. Irailaren 30ean, Ruandarako Nazioarteko Zigor Auzitegiak hil arteko espetxe zigorra berretsi zien 1994an tutsien aurkako genozidioan parte hartzea egotzitako lau akusaturi[5].
Ruanda munduko estatu behartsuenetako bat da. Lurraldearen baliabide urriak, biztanleen ugaltze bizkorrak eta, batez ere, etnien arteko gatazkek, ekonomiaren hazkundea eragozten dute. Kanpoko herrialdeen laguntza, bai ekonomian bai beste alor batzuetan, funtsezkoa du Ruandak. Biztanle gehienak nekazaritzatik eta abere-hazkuntzatik bizi dira. Lantzen diren gai nagusiak kafea, tea, tabakoa, babarrunak, basartoa eta batata dira; kafea eta tea esportatzeko lantzen dira. Abere-hazkuntza gehiegi hazten ari da, eta gobernua saiatzen ari da abere-hazkuntza eta elikadura-metodo modernoak sartzen.
Ruandan meak dira bigarren diru-iturri nagusia; kasiterita, berilioa eta urrea ustiatzen dira, batez ere.
Garraiobideak urriak eta aurreratu gabeak ditu Ruandak. Ez dago burdinbiderik, eta errepide gehienak asfaltoz estali gabe daude.
Ruanda bost probintziatan (intara) eta hauek 30 barrutitan (akarere) banatzen dira. Hauek dira probintziak:
Afrikako lurralderik txikienetako eta jendeztatuenetako bat da Ruanda. Hiru etniek osatzen dute Ruandako biztanleria: hutuek (ruandarren % 85), tutsiek (% 14) eta twek (% 1). Hutuak nekazariak dira, eta biztanleriaren gehiengoa osatzen dute. Tutsiak abeltzainak dira, eta ahaltsuenak izan ziren garai batean. Twa pigmeoak oso gutxi dira, eta ehiztariak, arrantzaleak eta ontzigileak dira ogibidez. Biztanleen % 7 baino ez da hirietan bizi.
Erlijioan, ruandarren erdiak baino pixka bat gehiago katolikoak dira:
| Erlijioak Ruandan | ||||
|---|---|---|---|---|
| Erlijioa | Ehunekoa | |||
| Katolikoa | % 56,5 | |||
| Protestantea | % 37,1 | |||
| Islama | % 4,6 | |||
| Erlijiorik ez | % 1,7 | |||
| Erlijio indigenak | % 0,1 | |||
| Iturria: Ameriketako Estatu Batuetako Estatu Idazkaritza[6] | ||||
Hizkuntzei dagokienez, kinyaruanda, frantses eta ingeles ofizialez gainera, swahilia ere erabiltzen da, lingua franca gisa.
Ruandako osasunaren eta azpiegituren egoera oso txarra eta urria da. Osasun-arazo nagusiak haurdunaldi- eta erditze-arazoak, HIESa, malaria eta beste eritasun kutsakor batzuk, eta elikadura-urritasunetik eratorritako eritasunak dira. Bizi-itxaropena 36 urtekoa zen 1996an.
1994an, hutu eta tutsien artean izan ziren borroken ondorioz, 2 milioi lagunek baino gehiagok Ruanda utzi eta Burundi, Tanzania, Uganda eta Kongoko Errepublika Demokratikora ihes egin zuten; Nazio Batuetako Iheslarien Goi Batzordeak erabakitakoari jarraituz, 1996an eta 1997aren hasieran milioi batetik gora hutu itzuli ziren Ruandara. 1997an ehun mila ruandar baino gutxiago gelditzen ziren Ruandatik kanpo.
Ruandako Tourra[7] herrialdeko txirrindularitza lasterketa garrantzitsuena da. 2005etik 2008ra ez zen lasterketa profesionala izan. 2009. urtean maila profesionalara igo zen. Ekitaldi horretan, marokoko txirrrindulariek gailendu ziren. Hurrengo ekitaldian, eritreakoak eta hirugarren ekitaldi profesionalean Estatu Batuetako txirrindulariak izan ziren nagusi. Honek, lasterketaren bilakaeraren irudi da. Lehenengo 7 ekitaldi profesionaletan, podiumeko lehenengo bi txirrindulariak herrialde berekoak izan ziren. 2019. urtean, maila igo zuen.
Ruanda, 1984. urtetik Joko Olinpikoetan izan da baina ez du dominarik rabazi oraindik.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
