Lankide:Ragnokcc/Proba orria
From Wikipedia, the free encyclopedia
Matematikaren historia izenez ezagutzen den ikerketa-alorrean, bereziki, matematikan izan diren aurkikuntzen jatorria aztertzen da, baina, baita, neurri txikiagoan bada ere, metodo matematikoa eta iraganeko notazioak ere bai. Aro modernoa baino lehen, eta ezagutza mundu-mailan hedatu aurretik, oso leku gutxitan ageri dira garapen matematiko berrien adibide idatziak. K.a. 3000tik aurrera, Mesopotamiako zenbait estatutan (Sumer, Akad eta Asiria), Antzinako Egipton eta Eblan, aritmetika, aljebra eta geometria; zergetan, merkataritzan, trukeetan, astronomian, egutegiak egitean eta denbora erregistroan erabiltzen hasi ziren.
Eskuragarri dauden testu matematiko zaharrenak Mesopotamiakoak eta Egiptokoak dira – Plimpton 322 (Babilonia K.a. c.3000),[1] Ahmesen papiroa (Egipto K.a. c. 2000-1800)[2] eta Moskuko matematika-papiroa (Egipto K.a. c. 1890). Testu guzti hauek Pitagorasen hirukotea aipatzen dute eta, inferentziagatik, Pitagorasen teorema. Hau, oinarrizko aljebra eta geometria ostean, garapen matematiko zaharrena eta hedatuena dirudi.
K.a. VI. mendean matematikaren ikerketa "diziplina erakusle" bat bezala hasten da eskola pitagorikoarekin, zeina "matematika" terminoa sortu baitzuen antzinako grezieratik μάθημα (mathema), "aginduen irakasgaia"[3] esanahia duena. Greziako matematikak Matematika graziarrak metodoak asko hobetu zituen (bereziki, frogen arraziobide deduktiboaren eta zorroztasun matematikoaren sarreraren bidez) eta matematika irakasgaiaren materia azaldu zuen.[4] Nahiz eta matematika puruan ia ez zuten ekarpenak egin, antzinako erromatarrek matematika aplikatuak erabili zituzten lur-neurketan, egituren ingeniaritzan, ingeniaritza mekanikoan, liburu-eramailetzan, ilargi eta eguzki egutegien eraketan, artean eta artisautzan. Txinatako matematikak ekarpen goiztiarrak egin zituen, posizio-sistema bat eta zenbaki negatiboen lehen erabilera barne.[5][6] Zenbaki-sistema hindu-arabikoa eta honen eragiketak egiteko arauak, Indian zabaldu ziren K.o. I. mendean zehar eta Mendebaldera Muhammad ibin Mūsā al-Khwārizmī matematikari persiarraren lanaren bidez igorri ziren.[7][8] Arabiako matematikak, berriz, zibilizazio horien matematika garatu eta zabaldu zituen. Garaikide, baina horien tradizioekin mendekotasunik gabe, ziren Maien zibilizazioan (Mexiko eta Erdialdeko Amerika) garatutako matematikak, non zenbakikuntza maian zero kontzeptua sinbolo estandarizatu bat baitzuen.
XII. mendetik aurrera, latinera itzuli ziren testu matematiko greziar eta arabiar asko, Erdi Aroko Europako matematikak garapen handia izatera eraman zuena. Antzinatik Erdi Aroraino, aurkikuntza matematikoen periodoak askotan mendeetako geldialdiekin jarraituak egon ziren. XV. mendeko Italiako Pizkundean hasiz gaur egunera arte, garapen matematiko berriak, aurkikuntza zientifiko berriekin elkarri eraginez, egin izan dira hazkuntza esponentzial batekin. Honek barne hartze ditu, Isaac Newton-en eta Gottfried Wilhelm Leibniz-en lan berritzaileek eragindako garapena kalkulu diferentzialean XVII. mendean. XIX. mendearen bukaeran, Matematikarien Nazioarteko Biltzarra sortu zen eta alorreko aurrerapenen buru izaten jarraitzen du.