Koordenatu geografikoen sistema
Lurraren azala erlieberik gabeko elipsoide baten gisa hartuz, edozein puntuk duen kokapen horizontala adierazteko erabiltzen den koordenatu-parea. From Wikipedia, the free encyclopedia
Lurraren azala erlieberik gabeko elipsoide baten gisa hartuz, edozein puntuk duen kokapen horizontala adierazteko erabiltzen den koordenatu-parea. From Wikipedia, the free encyclopedia
Koordenatu geografikoen sistemak Lurreko edozein puntu adierazten du koordenatu esferikoen sistemako hiru koordenatutik bi erabiltzen dira.
Lurreko lekuen arteko distantzia kalkulatzeko, edo pertsona bat, hiri bat, mendi bat eta abar non dagoen, kokapen sistema zehatz bat sortu zen, erabilerraza eta gehiengoak onartua. Koordenatu geografikoak irudizko lerroak dira, paraleloak eta meridianoak, lurbira globoetan eta mapetan ageri direnak, sareta antzeko bat osatuz[1].
Iraganean, nahaste asko izan da longitudea erabakitzeko orduan, herrialde askok neurketak euren hiriburutik igarotzen zen meridianoaren arabera egiten baitzituzten.
Frantsesek Paristik igarotzen den meridianoa hartzen zuten erreferentziatzat, ingelesek Greenwichekoa, Estatu Batuek Washington ondoko Itsas Behatokitik igarotzen dena, Espainiak Madriletik igarotzen dena, eta halaxe beste askok. Baina 1884az geroztik, Londres ondoko Greenwich behatokitik igarotzen den meridianoa onartu dute herrialde gehienek oinarrizko edo abiaburuko meridianotzat.
Horrenbestez, leku bateko longitudeak, puntu horretatik igarotzen den meridianoaren eta Greenwicheko meridianoaren arteko distantzia adierazten du gradutan.
Babiloniatik eratorritako teoriak erabilita, geroago greziar pentsalari Klaudios Ptolemaiosek berriz hartuta, zirkulu oso batek 360 gradu osatzen ditu (360º).
Latitudea edozein punturen eta Ekuatorearen arteko angelua da. Latitude konstanteko puntuak batzen dituen marra paraleloak dira. Lurraren inguruan zirkuluak sortzen dituzte, ahalik eta poloan 90ºko latitudea dagoen arte.
Ekuatorean latitudea 0º da eta diametro handieneko paraleloa, Lurra alde zabaletik inguratzen duelako. Ekuatoreak, gainera, Lurra bi zatitan banatzen du: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa.
Badira beste paralelo txikiago batzuk, Ekuatorea baino txikiagoak. Hona hemen aipagarrienak: Kantzer Tropikoa eta Kaprikornio Tropikoa, Zirkulu Polar Artikoa eta Zirkulu Polar Antartikoa.
Longitudea Lurreko puntu aukeratu batekiko ekialdera edo mendebaldera dagoen angelua da. Gaur egun, 0ºko puntua Greenwicheko Royal Observatory delakoan dago eta antipodak, 180ºM eta 180ºE longitudera daude.
Luzera konstantea duten puntuak meridianoak dira. Meridianoak ez dira paraleloak, Ipar Poloan eta Hego Poloan elkartzen baitira.
Meridianoek ordu banaketa egiteko ere balio dute eta, horren bidez, Lurraren ordu-eremuak ezagutzeko.
Hainbat modu daude puntu baten longitudea eta latitudea zehazteko. Hemen metodo bat bakarra deskribatuko da, metodo honek garbiago adierazten duelako lekuen kokalekuaren eta beste ezaugarri fisikoen arteko lotura. Eguerdiko hamabietan Eguzkiak duen kokalekuaren eta odaiertzaren artean gradutan dagoen distantziak zehazten du, neurri batean, lurrak hartzen duen eguzki energiaren kopurua. Angelu horri eguzki altuera ere deitzen zaio, eta latitudea zehazteko ere erabiltzen da.
Urteko edozein garaitan, eguerdian, latitude jakin bati buruz zut egoten da Eguzkia.
Latitude horri eguzkiaren inklinazioa deitzen zaio, eta urteko egun bakoitzeanzer balio duen itsasketa tauletan dago adierazita. Zer egun den jakinez gero, eguzki izpiak eguerdian zer latituderi buruz dauden zut jakin daiteke. Bestalde, latitudea ezagutzen ez den puntu batean neurtzen bada Eguzkiaren eta odaiertzaren arteko distantzia, metodo erraz baten bidez atera daiteke latitudea. Demagun «B» deitzen diogula puntu ezezagun horri eta «A» Eguzkiari buruz zut dagoen lekuari. «B» eta «A» puntuen artean latitudean dagoen aldea «B» puntuko eguzki altueraren eta 90°-ren artean dagoen berbera izango da gradutan.
Horrez gainera, beste baldintza bat ere hartu behar da kontuan: Eguzkia zenitetik (gure buru gainean pare-parean dagoenean) iparraldera baldin badago, «A»-ren hegoaldean dago «B», eta, aitzitik, Eguzkia zenitetik hegoaldera baldin badago, «A»-ren iparraldean dago «B».
Metodo hori erabili ahal izateko, eguerdian Eguzkia ikusteko aukera izan behar da, baina, nolanahi ere, latitudearen oso neurketa zehatzak egin ahal izan dira bost mendetan zehar gutxienez. Bestalde, antzeko metodo batekin kalkulatzea oso erraza den arren, XVIII. mende amaiera arte itxaron behar izan zuen gizonak (doitasun handiko esku kronometroak asmatu ziren arte, hain zuzen) longitudea zehaztu ahal izateko.
Lurrak 24 orduz behin bira bat egiten du mendebaletik ekialdera bere ardatzaren inguruan, horra metodo horren oinarria.
Horrenbestez, longitude jakin batean eguerdia baldin bada, handik 90° mendebalera goizeko seiak (6 a.m.) izan behar dute, 90° ekialdera arratsaldeko seiak (6 p.m.), eta Lurraren aurkako puntuan gauerdia; aurkako puntu hori, bestalde, 180° ekialdera eta 180° mendebalera egongo da oinarri hartu den longitude horretatik.
Orain arte esandakotik bi ondorio nagusi ateratzen dira. Bata, 180°-ko longitudeak 12 orduko aldea esan nahi duela eta, horrenbestez, ordu batek 180/12-ko longitude aldea adierazten duela, 15°-koa hain zuzen. Beraz, 4 minutuko aldea gradu batekolongitude aldea da. Bestalde, azken neurketan hartutako ordua ekialderantz doanez, leku jakin batean eta egun jakin batean eguerdia bada –ostiral eguerdia, esate baterako–, handik 180° longitude ekialdera ostiralaren eta larunbataren arteko gauerdia izan beharko luke. Arrazoi horrexegatik, 180° longitude mendebalera ostegunaren eta ostiralaren arteko gauerdia izan beharko luke, nahiz eta lehen aipatutako puntu berbera izan hori. Horrenbestez, meridiano honetan dagoen edozein puntuk bi ordu desberdin izango lituzke 24 orduko aldearekin. Arazo hori gainditzeko, longitude meridiano bat aukeratu behar da asteko egun bat hurrengotik bereizi ahal izateko eta meridianoaren mendebalera asteartea bada, esate baterako, meridianoaren ekialdera asteazkena izan dadin.
Egunaren hasiera eta amaiera adierazten duen lerroari egun aldaketaren nazioarteko lerroa esaten zaio, eta, gutxi gorabehera, 180°-ko meridianoari dagokio. Gutxi gorabehera esaten dugu, aldaketa txiki batzuk egin behar izan direlako zatiketa politikorik gerta ez dadin, Alaskako Aleutiar uharteetan edo Zeelanda Berriko uharteetan, adibidez. Egun aldaketaren nazioarteko lerroa ikusteko beste modu bat gune desberdinetako ordu taulen arazoa kontuan hartzea da. Leku bakoitzean, leku hori zeharkatzen duen longitude meridiano bakarrean oinarrituz egingo balira denbora neurketak, nahasketa izugarria sortuko litzateke, ekialdera edo mendebalera mugitzen joan ahala erlojuko ordua aldatu egin beharko bailitzateke. Horregatik, mende hasieran, leku desberdinetako ordutegiak tipifikatzea erabaki eta hitzartu zen. Honela, ordu taula bakoitzak 15° ditu, gutxi gorabehera, eta meridiano zentral batetik kalkulatzen da gune osorako ordua.
Ekialdetik mendebalera doan bidaiari batek ordubete atzeratu beharko luke erlojua ordu gune desberdin batean sartzen den bakoitzean.
Munduari bira osoa eman eta abiapuntura itzuliko balitz, 24 ordu gune zeharkatuko lituzke eta, beraz, erlojua 24 ordu atzeratu behar izango luke.
Munduko ordu guneei buruzko gorabehera horiek bitxiak eta praktikoak dira aldi berean, baina horrez gainera, hauxe da azpimarratu beharreko gauzarik garrantzitsuena: longitudea orduen aldean oinarrituz kalkula daitekeela. Kalkulu hori honela egiten da: leku batean Eguzkia zeruko punturik altuenean dagoenean, leku horretan eguerdia da. Greenwicheko meridianoko ordua jakinez gero, nahikoa izango litzateke leku horretako eguerdiaren eta Greenwicheko orduaren arteko aldea zenbatekoa den begiratzea. Hamabost graduk ordubete adierazten dutenez, aipatu dugun alde horrek emango liguke longitudea. Esan beharra dago baita ere, leku horretako ordua Greenwichekoa baino geroagokoa baldin bada, Greenwichetik ekialdera dagoela eta lehenagokoa baldin bada, mendebalera dagoela.
Azkenik, aipatu beharra dago meridiano eta paralelo horiek oso izaera teorikoa eta guztiz irudizkoa dutela, eta mapetan baizik ezin ikus daitezkeela, ez izadian bertan.
Muga politiko asko meridiano eta paraleloetan zehar ezarri dira, Afrikako zenbait herrialderen arteko mugak, esate baterako (Libia eta Egiptoren artekoak, Mali eta Mauritaniaren artekoak) edo Ipar Ameriketako zenbait estaturenak, adibidez (Utah eta Nevadaren artekoak).
