Bordele-Irun burdinbidea

Bordele — Irun burdinbidea Euskal Herriko eta Okzitaniako burdinbide bat da, Bordele–Donibane eta Irun geltokiak lotzen ditu.

Bordele — Irun burdinbidea
SNCFren tren bat Getariako geltokiaren inguruan
Kokapena
Herrialdeak	Euskal Herria  Okzitania
Deskribapena
Kodea	655 000
Mota	ohiko bidea
Hasiera	1841eko uztailaren 7a
Ezaugarri teknikoak
Luzera	233,251 km
Bidearen zabalera	1 435 mm
Bide kopurua	bide bikoitza
Elektrifikazioa	1 500 V
Gehieneko abiadura	160 km/h
Ustiapena
Egoera	zerbitzuan
Jabea	Société des Chemins de fer
Operadorea	Société des Chemins de fer
Eskema  Paris — Bordele 0,000 Bordele–Donibane  Bordele — Seta 4,194 Talança–Médoquine  Bordele — Grava punta 6,995 Peçac 9,516 Alouette–France 13,416 Gazinet–Sestàs 17,424 Toctoucau 19,855 Pierroton 24,905 Croix-d'Hins 28,640 Marcha Prima 34,800 Canauley 39,341 Factura–Viganòs 42,307 la Mòta  Bordele — Arcaishon 51,332 Caudòs 62,650 Lugòs 75,535 Ishòs 88,851 la Bohèira 96,088 Solferino 108,542 Morcencs  Morcencs — Bigòrra 122,043 Arrion 133,755 la Luca 139,071 Buglosa 140,654 Basta-les-Forges 147,459 Akize  Pujòu — Akize 152,934 Mers 157,562 Ribèra 161,919 Saubuça 166,270 Sent Jors de Maremne 171,936 San Bisentse 178,088 Benessa de Maremne 184,690 la Vena 187,837 Ondres Frantzia / Euskal Herria 193,787 Bokale 197,555 Baiona  Tolosa Okzitania — Baiona  Baiona — Itsas Irteerak  Baiona — Donibane Garazi 207,291 Biarritz  Harausta — Biarritz 212,335 Bidarte 214,129 Getaria 220,394 Donibane Lohizune–Ziburu 222,300 Urruña 230,200 Ondarraitz 232,796 Hendaia 235,063 Irun    Madril — Hendaia

Burdinbidea 1841eko uztailaren 7an inauguratu zen Bordele–Donibane eta la Mòta geltokien artean.

SNCFren arabera, 655 000 kodea dagokio.

Historia

Aurrekariak

Artikulu nagusia: «Bordele-Arcaishon burdinbidea»

1831n zubi eta galtzaden administrazioari Bordele eta Saubuça artean burdinbide bat eraikitzeko eskatu zitzaion, La Tèsta de Bugetik, Eiraraino. Proiektuak ez zuen hedapen gehiagorik aurreikusten.^[1]

1835ean, Louis Godinet notarioak beste proiektu bat aurkeztu zuen, Bordele eta Arcaishon artean burdinbide bat eraikitzeko baimena eskatuz. Proiektu hau, Girondako prefetak onartua, zubi eta galtzaden zuzendaritza nagusira bidali zen 1835eko uztailaren 11n. Izapideekin jarraitu ondoren, 1836ko urtarrilaren 19an inkesta publiko bat egitea erabaki zen. Hala ere, lerroa "nazioaren defentsarako lurraldean" zegoela iritzita, ingeniari zibil eta militarrek sakon aztertu behar zuten.

Bitartean, Girondako erakunde guztiek burdinbidea onartu eta babesten dute. Esleipen lehiaketa bat egin behar den ala ez eta azken proiektuaren arteko borroka politiko baten ondoren, Louis Godineten proiektuari partzialki berrekin zitzaion 6 963 zenbakidun legearen bidez. Azpimarratzekoa da lege horrek "Bordeletik Latestara doan ibilbidearekin bat egingo duten trenbide-emakida berriak emateko" aukera aurreikusten zuela.

Azkenik, esleipena, Fortuné de Vergèsi ematen zaio, onuragarriena izan baitzen, 200 000 liberako batuketa batekin batera. 1837ko abenduaren 15ean eraikuntza onartu zen.^[2][2] 1838ko otsailaren 23an Compagnie du chemin de fer de Bordeaux à La Teste sozietate anonimoaren estatusa sortu zen. Horretarako, 5 milioiko kapitala 500 liberako 10 000 akziotan banatzen da bazkide sortzaile bakoitzarentzat, guztira 8 zirelarik: Henry-Nicolas Hovy, David Johnston, Domaine-Guillaume Mestrezat, Aristide-Lopez Peyreyra, Jacques-François-Émile Galos, Nathaniel Johnston eta David-Frédéric-Lopès Dias. Bi egun geroago, enpresaren sorrera berretsi dute.^[3][4]

1838ko martxoaren 1ean, 4,6 milioi liberaren truke, enpresak de Vergès eta Bayard de la Vingtrie jaunak kontratatu zituen burdinbidea eraikitzeko eta trenak hornitzeko. Lehenik eta behin, Bordeleko geltokia, Lecoq kalean aurreikusia, Ségur izeneko geltoki batekin ordeztu zen, malda handiak lan gehiago eskatzen zituelako, hasierako aurrekontua milioi batean gaindituz. Gainera, bost tren-makina, La Tèsta, Arcaishon, Eira, Garona, Gironda eta Anzin deituak, lehen mailako hamar kotxe eta bigarren mailako beste hamar, hirugarren mailako lau eta hirurogeita zortzi merkantzia-bagoi erosi ziren. Konpainiak burdinbidea Euskal Herriraino luzatzea espero zuen. Horretarako, emakida 70 urte arte luzatu zuten eta horretarako beste enpresa baten estatutuak sortu zituzten.^[5][6]

1841eko uztailaren 6an inauguratu zen ofizialki burdinbidea. Jatorrian, bide bakarrekoa zen ibilbide osoan zehar, geltokietan izan ezik, eta geltokiak zituen. 1844an hogeita batgarrena gehitu zen, Gujan e Mestràsen. Baina, ireki eta gutxira, Gujanera arteko ibilbide laburra ez zela uste bezain egingarria frogatu zen. Gainera, Bordeleko geltokiaren eta hirigunearen arteko urruntasunak, enpresaren omnibus zerbitzu baten bidez zuzendua, ez zituen gauzak erraz jarri. Udan, turismoari eta bainulariei esker iraun zezakeen, baina neguan zaila zen. Gainera, 1846an, burdinbidea ireki eta bost urtera, enpresa hartzekodunen konkurtsoan jarri zen.^[7][5]

Bi urte eskandalagarriren ostean, burdinbidea Frantziako gobernuaren esku geratuko da, eta Compagnie du Midirekin akordio batera iritsiko da. Gainera, Bordele eta La Mòta arteko sekzioa Bordele eta Irun arteko etorkizuneko burdinbidearen oinarria izateko akordioa lortu da, iparraldea Pariskoarekin lotuko duena eta hegoaldea Madrilekoarekin. Horretarako, hainbat estazio kendu eta beharrezko bide-zatiak hobetu eta modernizatu ziren. Bordeleko tren geltoki guztiak ere bakar batean bildu ziren. Gainera, La Testaren burdinbidea erabat birplanteatu zen, 1857an Arcaishoneraino luzatuz. Luzapen honekin, burdinbideak, bere bilketa bikoiztu zuen, eta Arcaishon, helmuga turistiko eta bainuetxe bezala kokatu zuen Estatu mailan.^{[8][9][10][11]}

Eraikuntza

Burdinbidea Euskal Herrira arte luzatzeko proiektuarekin, Madril-Hendaia burdinbidearekin lotzeko asmoz, La Mòta eta Baiona artean 4 bide posible ikusten dira. Bik Garona harana Lengoneraino erabiltzen dute, ondoren hegoaldera, Vasats edo Vilandrautetik bitan banatzeko. Handik, Lo Mont de Marsan, Akize eta Baiona zeharkatzen dituzte. Beste biek Landak zeharkatzea proposatzen dute, bata La Mòta eta La Bohèiratik eta bestea Sabresetik. Azkenik, hirugarren trazadura aukeratzen da.^[12]

1852ko abuztuaren 24an, burdinbidearen emakida eman zitzaion Ernest André y Compañiari, Compagnie des chemins de fer du Midi et du Canal latéral de à Garonne enpresa sortuz. Ondoren, burdinbidea Lapurdiko hiribururaino luzatzeko lanak berehala hasiko dira. Hau bi etapatan burutzen da: lehenik eta behin, 1854ko irailean Akizeraino luzatzen da, eta, ondoren, 1855eko martxoaren 25ean, Euskal Herrian sartzen den zatia inauguratzen da. Lehen zatiaren inaugurazio ofiziala, ordea, ez zen 1854ko azaroaren 12ra arte egin, geltoki guztiak ez baitzeuden eraikita bi hilabete lehenago ireki zirenean.^[13]

Hala ere, onura publikoko adierazpenean aurreikusi bezala, burdinbide hori iparraldeko linea orokorrarekin lotzeko tarte bat falta da, Bidasoa ibaia lotunea izango lukeena, Irun eta Hendaia hirien artean. Izan ere, hegoaldetik kostaldetik egin nahi zen lotura, eta Iparraldetik, Napoleon III.ak linea Biarritzetik igarotzea nahi zuen, enperadorearen udarako leku ohikoa. Hala ere, Compagnie du Midik denbora behar izan zuen tarte hori egiteko, ez baitzen ekonomikoki oso errentagarria, biztanle gutxi zituelako.^[14]

Azken zati hau eraikitzeko, estatuaren eta Compagnie du Midiren arteko konbentzio bat sinatu zen 1858ko abenduak 28an, dekretu inperial bidez homologatua hurrengo urteko ekainaren 11n. Compagnie du Midi, orduan lehiakide handiak kontzesioa lor ez zezan presionatua, zatia eraikitzen hasi zen, baina gainontzekoetan ez bezala, gauza zaildu egin zen. Hori gertatzen da, batez ere, Euskal Herriko geografia oso konplexua delako, eta horri Euskal Kostaldeko Lapurdiko zatia gehitzen zaio, desnibel handikoa. Eraikitzeko, bihurgune eta desbideratze handiak egin behar izan ziren, baita zubi eta tunel ugari ere.

Azkenik, linearen amaiera 1864ko apirilaren 21ean inauguratzen da. Bi lineak ahalik eta ondoen lotzeko, Bidasoaren gaineko zubiak bi zabalerako bideak ditu, zabalera normala, Iparraldetik datorrena, eta zabalera luzea, Hegoaldetik datorrena. Horretarako, gainera, tren guztiek bidaiariak bi geltokietan uztea baimendu zen, Irungoak eta Hendaiakoak, baina bidaiariak joango ziren norabidean bakarrik biltzea, hau da, hegoaldera joanez gero, Irunen bakarrik hartuko lituzkete bidaiariak, eta iparraldera joanez gero, Hendaian egingo lukete gauza bera.^[15]

Bilakaera

Lehen Mundu Gerra baino lehen, burdinbidea modernizatu egin zuten seguruagoa izan zedin. Horretarako, hainbat blokeo mota instalatu ziren linean zehar. Bordele eta La Mòta artean, "Banjo" blokeo automatikoa instalatu zen. Handik Akizeraino "Paul et Ducousso" Blokeo Automatikoa izan zen eta Bokaletik Angeluraino "Regnault" Blokeo Eskuliburua izan zen. Gainerako lineak telefonoz funtzionatu zuen.

Bestalde, 1926 eta 1929 artean burdinbidea elektrifikatu zen katenaria bidez eta 1 500 V CC -ra. 1926an Akize eta Hendaia artean egin zen, 1927an Bordele eta Akize artean eta 1929an Madril-Hendaia burdinbidearen artean. Horrek elektrifikatutako 800 kilometro baino gehiagoko ardatza sortu zuen Paris eta Donostia artean. 1937an, "Banjo" Blokeatze Automatikoa bal batez ordezkatua izan zen, zaharkitua geratu baitzen. Trenbideko blokeoak hainbat aldiz aldatu ondoren, azkenean linea osoak bula du, Blokeo automatiko garbia, 1987an.

Landar tartean bihurgune eta malda gutxi zeudenez, burdinbide horrek errail gaineko abiadura-errekorra izan zuen 1955eko martxoaren 19an, eta orduko 331 kilometroko abiadura gainditu zuen. TGV 001 prototipoaren entsegu tokia ere izan zen, 318 kilometro orduko abiadurara iritsiz.^[16]

Ibilbidea

Ikus zerrenda: «Bordele-Irun burdinbidearen eskema»

Euskal Herrian

Burdinbidea Gipuzkoako Irun herrian hasten da, hegoaldera. Han, ekialderantz jo, Bidasoa ibaia zeharkatu eta Hendaiako geltokira joan. Behin pasatuta, Hendaiako erdialdera hurbiltzen da, tunel baten bidez azpitik gurutzatuz. Tunelaren ondoren, Orio, Molleres eta Lizardi inguratzen ditu mendebaldetik, ekialdeko norabidea hartu eta kostaldeko mendietara igo ondoren. Beste tunel baten ondoren, Untxin ibaiaren haranera irteten da, Urruña iparraldetik inguratuz, Zibururaino. Bertan,  D913  errepidea gurutzatu eta hirigunearen hegoaldean kokatzen da. Donibane Lohizuneko itsasadarrera hurbiltzen denean,  D810  errepidearen inguruan kokatzen da, beste aldera gurutzatu eta Donibane Lohizune–Ziburuko geltokian gelditzeko.

Ondoren, Donibane Lohizune iparraldetik gora doa eta kostaldearen parean dago, Getariako erdigunera iritsi arte. Bertan, Getariako geltokia dago. Ondoren,  A63  autobiaren paraleloan dago, Uhabia erreka aprobetxatuz. Hori eginda, Bidarteko ekialdean kokatzen da, Burruntz eta Xutiketa auzoetatik inguratuz. Horri esker, tunel baten azpitik  D810  errepidea gurutzatu eta Muriskot lakura joango da. Ondoren, Haraustako zubibidearen azpian gurutzatu eta Biarritzeko geltokira iritsiko da. Hemen ekialdeko norabidea hartzen du eta  A63  autobiarekiko paraleloan kokatzen da berriro. Biarritz-Euskal Herriko aireportuaren hegoaldetik igarota, Aritxaga aldera iritsiko gara,  D932  errepidearen azpitik igaro eta, etorkizunean, trenak Angeluko geltokian geldituko dira.

Gero, autobiatik aldendu eta Errobi ibarra hartu Marracqeraino. Horri esker, Baionako erdiguneraino joan daiteke, lehenik Errobi ibaia eta ondoren Aturri ibaia zeharkatuz Baiona Handia, Baiona Ttipia eta Santizpirita auzoak ekialdetik eta iparraldetik inguratzeko, Baionako geltokira iritsi arte, non burdinbideekin Donibane Garazi, Paue edo Angeluko porturantz lotzen den. Ondoren, mendebalderantz abiatuko da berriro, Baionako itsasadarretik, bokalera igo arte, han baitago bokaleko geltokia, Euskal Herriko azkena. Ondoren, iparralderantz jo, Bokale eta Tarnose mendebaldetik igo eta Frantzian sartu.

Frantzian

Landetako departamenduan Ondres mendebaldetik eta la Vena ekialdetik zeharkatzen ditu,  D810  errepidearekiko paraleloan kokatuz. Ondoren, Benessa de Maremne eta San Bisentse hegoaldetik jarraitzen du, Sent Jors de Maremnen ekialderantz biratu eta Akizera ipar-ekialdetik iristeko. Han, Akizeko geltokian, burdinbidearekin bat egin Pauerantz. Berehala, ipar-ekialderantz jotzen du, Europa mendebaldeko zuzengunerik luzeenean sartuz. Honela, Arrion, Morcens, Solferino, La Bohèira eta Ishós herriak zeharkatzen ditu, ia biratu gabe Miòsera iritsiz. Hemen Bordele-Arcaishon burdinbidearekin bat egiten du, eta elkarrekin Marcha Prima eta Peçac herriak zeharkatzen dituzte Talança iparraldetik igaro eta Bordele-Donibaneko geltokian amaitzeko.

Zerbitzuak

Distantzia luzea

Société Nationale des Chemins de fer Français  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ TGV  Paris Montparnasse Bordele–Donibane • Factura–Viganòs Arcaishon⁠ TGV  Paris Montparnasse Bordele–Donibane • Akize • Paue • Lurda Tarbe⁠ TGV  Paris Montparnasse Bordele–Donibane • Akize • Baiona • Biarritz • Donibane Lohizune–Ziburu Hendaia

Distantzia ertaina

Société Nationale des Chemins de fer Français  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 41.2U Bordele Donibane Peçac • Alouette–France • Gazinet–Sestàs • Marcha Prima • Factura–Viganòs • lo Teish • Gujan e Mestràs • la Huma • la Tèsta de Bug Arcaishon⁠ 45 Bordele Donibane Peçac • Factura–Viganòs • Ishòs • la Bohèira • Morcencs • Arangòssa • Igòs • Sent Martin d'Onei Mendi Marzana⁠ 51 Bordele Donibane Peçac • Factura–Viganòs • Ishòs • la Bohèira • Morcencs • Akize • Saubuça • Sent Jors de Maremne • San Bisentse • Benessa de Maremne • la Vena • Ondres • Bokale • Baiona • Biarritz • Getaria • Donibane Lohizune–Ziburu • Ondarraitz • Hendaia Irun⁠ 52 Bordele Donibane Peçac • Factura–Viganòs • Ishòs • la Bohèira • Morcencs • Akize • Pujòu • Ortheze • Artics • Paue • Assat • Coarrassa–Nai • Montaut–Bètharram • Sent Pèr de Bigòrra • Lurda • Aussun Tarbe⁠ 53 Baiona Ahurti • Peirahorada • Pujòu • Ortheze • Artics • Paue • Assat • Coarrassa–Nai • Montaut–Bètharram • Sent Pèr de Bigòrra • Lurda • Aussun Tarbe⁠ 54 Baiona Milafranga • Uztaritze • Haltsu–Larresoro Kanbo⁠ 54 Baiona Milafranga • Uztaritze • Haltsu–Larresoro • Kanbo • Bidarrai–Nobilia Zubia • Ortzaize–Arrosa Donibane Garazi

Bigarren mailako burdinbideak

l'Esparra-Sent Sefiran burdinbidea 0,0 l'Esparra (Ravezies-Punta de Grava burdinbidea) 4,9 Blanc 11,7 Naujac–San Isidoro 18,4 Cartignac 21,6 Hortin 25,1 Lupian 30,5 Pipeyrous 33,6 Carcan 38,3 Devinas 45,4 la Canau (Bordele-la Canau burdinbidea) 49,1 Mistre 52,3 Mistre–Ville 56,5 Lo Pòrge 61,3 Lauros 63,5 la Saussouze 66,6 Lèja 69,7 Arés 73,5 Endarnòs 77,1 Taussat 80,3 Lanton 83,2 Audenja 90,4 Factura–Viganòs (Bordele-Irun burdinbidea) 95,6 Mios 99,4 la Saye 102,9 Salas 107,5 Le Bournet 112,4 Belin-Beliet 117,5 Joué-Joué 123,4 Ostens 131,6 Tuzan 140,6 Sent Sefiran	Ishós-Biscarròssa burdinbidea 0,0 Ishós (Bordele-Irun burdinbidea) 4,9 Poms 11,3 Parentís 15,2 la Hita 20,2 Biscarròssa–Bourg 28,0 Naouas 33,0 Biscarròssa–Plage
Ishós-Mostèirs burdinbidea 0,000 Ishós (Bordele-Irun burdinbidea) 2,930 Janoy 5,890 Lipostèir 14,326 Pissòs 21,240 Mostèirs	la Bohèira-Mamisan burdinbidea 0,000 la Bohèira (Bordele-Irun burdinbidea) 6,235 Lue 11,192 Bourricos 13,380 Trottoir de Bourricos 16,430 Pontens 20,706 Sent Pau de Bòrn 24,708 Aureilhan 27,018 Mamisan–Bourg 30,222 Bel-Air 33,708 Mamisan–Plage 33,975 Mamisan
la Bohèira-Sabres burdinbidea 0,000 la Bohèira (Bordele-Irun burdinbidea) 8,475 Commensacq 14,541 Marquèze 18,143 Sabres	la Bohèira-Biars burdinbidea 0,000 la Bohèira (Bordele-Irun burdinbidea) 8,441 Angoulin 11,147 Escorce 14,726 Bel-Air 16,043 Jouaincot 21,873 Lisacq 27,827 Biars
Morcencs-Sent Julian de Bòrn burdinbidea 0,000 Morcens (Bordele-Irun burdinbidea) 6,389 Sindèras 9,798 Laharie 15,060 Onessa 22,760 Mesòs 25,295 Chaton 28,552 Sent Julian de Bòrn	la Luca-Tartàs burdinbidea 0,000 la Luca (Bordele-Irun burdinbidea) 7,352 Lesgòr 10,302 Begar 13,557 Tartàs
Akize-Asur burdinbidea 0,000 Akize (Bordele-Irun burdinbidea) 9,248 Candale 13,265 Èrm 20,168 Magesc 24,661 Laraou 28,980 Uza	San Bisentse-Lon burdinbidea 0,000 San Bisentse (Bordele-Irun burdinbidea) 9,248 Tosse 13,265 Hardy 20,168 Soston 24,661 Le Bayonnais 20,168 Lo Bocau Velh 20,168 Moliets e Mar 28,980 Lon
la Vena-Senhòssa burdinbidea 0,000 la Vena (Bordele-Irun burdinbidea) 9,248 la Vena-Ville 13,265 Capberton 20,168 Òssagòr 24,661 Sòrts 28,980 Senhòssa

Erreferentziak

1. G. Lefranc, « The French Rail Roads, 1823-1842 », Journal of Economic and Business History, February 1930.
2. (Frantsesez) France. (1834). Bulletin des lois. Imprimerie Royale (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
3. Recueil Sirey, 1839, op. cit., p. 308
4. (Frantsesez) Bulletin des lois de la République Française. la République 1838 (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
5. (Frantsesez) Picard, Alfred (1844-1913) Auteur du texte. (1884). Les chemins de fer français : étude historique sur la constitution et le régime du réseau. Tome 1 / Alfred Picard,.... (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
6. (Frantsesez) «Bordeaux/La Teste (Arcachon)» voiesferreesdegironde.e-monsite.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
7. J. Ragot, op. cit., p. 127.
8. (Frantsesez) Laveleye, A. de. (1860). Histoire financière des chemins de fer Français. Lacroix et Baudry (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
9. (Frantsesez) Joanne, Adolphe. (1859). Atlas historique et statistique des chemins de fer français. L. Hachette (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
10. (Frantsesez) Journal des chemins de fer, des mines et des travaux publics. 1859 (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
11. (Frantsesez) Laveleye, A. de. (1860). Histoire financière des chemins de fer Français. Lacroix et Baudry (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
12. « La ligne Paris - Bordeaux - Irun » dans le magazine Le train, spécial no 27, mars 2001, p. 21
13. (Frantsesez) Joanne, Adolphe (1813-1881) Auteur du texte. (1859). Atlas historique et statistique des chemins de fer français / par Adolphe Joanne,.... (Noiz kontsultatua: 2020-06-16).
14. « La ligne Paris - Bordeaux - Irun » dans le magazine Le train, spécial no 27, mars 2001, p. 90
15. « La ligne Paris - Bordeaux - Irun » dans le magazine Le train, spécial no 27, mars 2001, p. 22
16. Daniel Wurmser, , dans , t. II, Grenoble, Presses et éditions ferroviaires, 2008, 160 p. (ISBN 2905447273), p. 134 - 147

Ikus, gainera

• Société Nationale des Chemins de fer Français

Kanpo estekak

• SNCF "Gares & Connexions" web gunea

• Datuak: Q801991
• Multimedia: Ligne de Bordeaux-Saint-Jean à Irun / Q801991