Billy Wilder

Billy Wilder (1906ko ekainaren 22a, Sucha Beskidzka, Austria-Hungariako Inperioa – 2002ko martxoaren 27a, Beverly Hills, Kalifornia) film gidoigile, zuzendari eta ekoizlea izan zen. Egungo Poloniako judu jatorrizko familia batean jaioa, 1933an Ameriketako Estatu Batuetara joan zen. Hollywood-eko Urrezko Garaiko zuzendari onenetarikotzat jotzen da, haren film frankok kritikagileen zein ikusleen harrera beroa jaso zutelako.

Billy Wilder
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Samuel Wilder
Jaiotza	Sucha Beskidzka, 1906ko ekainaren 22a
Herrialdea	Ameriketako Estatu Batuak  Austria  Austria-Hungariako Inperioa
Heriotza	Beverly Hills, 2002ko martxoaren 27a (95 urte)
Hobiratze lekua	Westwood Village Memorial Park Cemetery (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: pneumonia
Familia
Haurrideak	ikusi W. Lee Wilder
Hezkuntza
Heziketa	Vienako Unibertsitatea
Hizkuntzak	alemana ingelesa
Jarduerak
Jarduerak	gidoilaria, film-zuzendaria, zinema ekoizlea, idazlea, kazetaria, errealizadorea eta produktorea
Jasotako sariak	ikusi Knight Commander's Cross of the Order of Merit of the Federal Republic of Germany  (2000) Great Golden Medal of Honour for Services to the Republic of Austria National Medal of Arts Directors Guild of America Award Zuzendari onenaren Oscar Saria  (1945) : The Lost Weekend Zuzendari onenaren Oscar Saria  (1960) : The Apartment Jatorrizko gidoi onenaren Oscar Saria  (1950) : Sunset Boulevard Jatorrizko gidoi onenaren Oscar Saria  (1960) : The Apartment Egokitutako gidoi onenaren Oscar Saria  (1945) : The Lost Weekend Film onenaren Oscar Saria  (1960) : The Apartment Kennedy Center Honors  (1990) AFI Life Achievement Award  (1986) Goethe domina  (1994) honorary citizen of Vienna  (2000) European Film Academy Lifetime Achievement Award  (1992) Urrezko Palma  (1946) : The Lost Weekend National Board of Review Award for Best Film Zuzendari onenaren Urrezko Globo Saria  (1946) : The Lost Weekend Zuzendari onenaren Urrezko Globo Saria  (1951) : Sunset Boulevard Golden Globe Award for Best Screenplay  (1955) : Sabrina Berliner Bär  (1993) Izarra Hollywoodeko Ospearen pasealekuan Academy Fellowship Award  (1995) BAFTA Award for Best Film  (1961) : The Apartment
Kidetza	Writers Guild of America, West (en)

Bizitza eta ibilbidea

Jatorria

Sucha Beskidzka, Austria-Hungariako Inperioan (egun Polonia) jaio zen Samuel Wilder, bere gurasoak Max Wilder eta Eugenia Dittler izanik. Bere amak Billie ezizena jarri zion, eta hau Ameriketako Estatu Batuetara heltzean Billyrengatik aldatu zuen. Familia epe motzean Vienara joan zen, eta Wilder bertako eskoletan izan eta gero Vienako Uniberitatera joan zen. Honen ostean, kazetari lanetan hasi zen, baina aurrerapausoak emateko nahiarekin Berlin, Alemaniara joatea erabaki zuen.

Berlin

Berlinen egon zen bitartean eta bere idazle ibilbidea oparoa izan baino lehenago, taxi dancer lanetan ibili zen. Hiriko egunkari batentzat Kirol eta krimen berriak idatzi eta gero, Berlineko formatu txikiko (Tabloide) egunkari batean egon zen aldi baterako kontratuarekin. Filmetan interesa irabazi ahala, gidoiak idazten hasi zen. Wilder judua izanik, Adolf Hitlerren garaipenaren ondoren Parisera eta ondoren Ameriketako Estatu Batuetara emigratu zuen. Wilderren ama, amama eta aitaordea Auschwitzeko kontzentrazio-esparruan hil zituzten.

Hollywood

Hollywoodera 1933an heldu zenean, Peter Lorre emigrazio kidearekin apartemantu bat partekatzen zuela, bere gidoilari ibilbidearekin segitu zuen. Bere lehen arrakasta Ninotchka filmarekin heldu zen. Film hau Ernst Lubitsch alemaniar emigrantearekin egin zuen. 1939an kaleratutako screwball komedia honetan, Greta Garbo (normalki film melodramatikoetako heroina lez ezagutu ohi dena) dugu izar nagusi bezala. Bai filma zein Greta txalotuak izan ziren kritikarengatik, eta alde hortatik, Greta Garboren ibilbidea ere aldatu egin zen filmaren eraginez. Baita Billyren ibilbidea ere, izan ere, Oscar sarietako nominazio bat jaso zuen, Charles Brackett egilekidearekin. Berekin idatzi zituen hurrengo 12 urteetan ere, 1938tik 1950era. Ninotchkari beste hainbat film arrakastatsuk eman zioten jarraipena, hala nola, Hold Black the Dawn eta Ball of Fire. Zuzendari lanetan ere estreinatu zen The major and the Minorrekin.

Double Idemnity (1944) film beltzaren zuzendaritzarekin, bere zuzendari ospea hazi egin zen. Raymond Chandlerrekin idatzi zuen film honek, genero beltzarentzako arau batzuk markatzeaz gain, Hollywooden zentsuraren aurkako seinale bat izan zen. James M.Cainen Double Indemnity nobela originalean, amodiozko bi hiruki eta diru-kontuengatik sortutako heriotza bat kontatzen dira. Irakurleen artean, liburua oso famatua zen baina Hays Codea zela eta, eta adulterioa izanik liburuaren oinarria, filmatzea ezinezkoa zela kontsideratzen zen. Batzuen arabera, genero beltzeko benetako lehen filma litzateke, Citizen Kane filmaren estilistika eta The Maltese Falcon filmaren elementu narratiboak nahastuz.

Bi urte beranduago, Zuzendari onenaren eta Gidoi onenaren Oscarrak irabazi zituen Charles R.Jacksonen The Lost Weekend liburuaren adaptazioarengatik. Alkoholismoaren azterketa serioa egiten zuen lehen film amerikarra izan zen. Kritikak goraipatutako beste film ilun eta ziniko bat Sunset Boulevard (1950) izan zen. Gloria Swanson eta William Holdenek egin zituzten paper printzipalak. Swansonek, Norma Desmonden zinema mutuko izar ohi baten rola betetzen du, eta bere itzulerarako Holdenen gidoia beharrezkoa zaio.

1959an, Some Like It Hot komedia aurkeztu zuen. Jack Lemmon eta Tony Curtis musikariak dira, eta emakumez mozorratzen dira. Ondoren Joe E.Brown eta Marilyn Monroengandik erakarrita senitzen dira.

Zuzendutako filmen aktoreak, ekoizlea eta izenburuak

Taula honetan ikus daitezke filmaren bi aktore, enpresa ekoizlea eta beste izenburuak beste hizkuntza batera itzuli bada (gaztelania, frantsesa, euskara, katalana edo galiziera):

Urtea	Filma	Antzezleak	Ekoizlea	Hizkuntzak
1934	Mauvaise Graine	Danielle Darrieux, Paul Escoffier	--	katalanez: Llavor podrida
1942	The Major and the Minor	Ginger Rogers, Ray Milland	Paramount Pictures	gaztelaniaz: El mayor y la menor frantsesez: Uniformes et Jupons courts katalanez: El superior i la menor
1943	Five Graves to Cairo	Franchot Tone, Anne Baxter	Paramount Pictures	frantsesez: Les Cinq Secrets du désert
1944	Double Indemnity	Fred MacMurray, Barbara Stanwyck	Paramount Pictures	gaztelaniaz: Perdición frantsesez: Assurance sur la mort
1945	The Lost Weekend	Jane Wyman, Ray Milland	Paramount Pictures	gaztelaniaz: Días sin huella frantsesez: Le Poison katalanez: Dies perduts galizieraz: A fin de semana perdida
1945	Death Mills	--	--	gaztelaniaz: Die Todesmühlen
1948	A Foreign Affair	Jean Arthur, Marlene Dietrich	Paramount Pictures	gaztelaniaz: Berlín Occidente frantsesez: La Scandaleuse de Berlin
1948	The Emperor Waltz	Bing Crosby, Joan Fontaine	Paramount Pictures	gaztelaniaz: El vals del emperador frantsesez: La Valse de l'empereur
1950	Sunset Boulevard	William Holden, Gloria Swanson	Paramount Pictures	frantsesez: Boulevard du crépuscule
1951	Ace in the Hole
1952	Ace in the Hole	Kirk Douglas, Jan Sterling	Paramount Pictures	gaztelaniaz: El gran carnaval frantsesez: Le Gouffre aux chimères katalanez: El gran carnaval
1953	Stalag 17	William Holden, Don Taylor	Paramount Pictures
1954	Sabrina	Humphrey Bogart, Audrey Hepburn	Paramount Pictures
1955	The Seven Year Itch	Marilyn Monroe, Tom Ewell	20th Century Studios	frantsesez: Sept ans de réflexion
1957	Witness for the Prosecution	Tyrone Power, Marlene Dietrich	United Artists Corporation	gaztelaniaz: Testigo de cargo frantsesez: Témoin à charge euskaraz: «Witness for the Prosecution (1957ko filma)» katalanez: Testimoni de càrrec galizieraz: Testemuña de cargo (filme)
1957	Love in the Afternoon	Gary Cooper, Audrey Hepburn	Monogram Pictures	gaztelaniaz: Love in the afternoon frantsesez: Ariane euskaraz: «Love in the Afternoon (1957ko filma)»
1957	Witness for the Prosecution
1957	The Spirit of St. Louis	James Stewart, Marc Connelly	Warner Bros.	frantsesez: L'Odyssée de Charles Lindbergh katalanez: L'esperit de St. Louis
1959	Some Like It Hot	Marilyn Monroe, Jack Lemmon	The Mirisch Company	frantsesez: Certains l'aiment chaud katalanez: Ningú no és perfecte galizieraz: Con saias e a rachar
1960	The Apartment	Jack Lemmon, Shirley MacLaine	The Mirisch Company	frantsesez: La Garçonnière katalanez: L'apartament galizieraz: O apartamento
1961	One, Two, Three	Horst Buchholz, Pamela Tiffin	The Mirisch Company	gaztelaniaz: Uno, dos, tres frantsesez: Un, deux, trois katalanez: Un, dos, tres
1963	Irma la Douce	Jack Lemmon, Shirley MacLaine	The Mirisch Company	gaztelaniaz: Irma la dulce katalanez: Irma la douce
1964	Kiss Me, Stupid	Dean Martin, Kim Novak	The Mirisch Company	gaztelaniaz: Bésame, tonto frantsesez: Embrasse-moi, idiot euskaraz: «Kiss Me» katalanez: Fes-me un petó, ximplet galizieraz: Bícame, estúpido
1966	The Fortune Cookie	Jack Lemmon, Walter Matthau	The Mirisch Company	gaztelaniaz: En bandeja de plata frantsesez: La Grande Combine katalanez: Un cop de sort
1970	The Private Life of Sherlock Holmes	Robert Stephens, Colin Blakely	The Mirisch Company	gaztelaniaz: La vida privada de Sherlock Holmes frantsesez: La Vie privée de Sherlock Holmes katalanez: La vida privada de Sherlock Holmes
1972	Avanti!	Jack Lemmon, Juliet Mills	--	gaztelaniaz: ¿Qué ocurrió entre mi padre y tu madre? katalanez: Què va passar entre el meu pare i la teva mare?
1974	The Front Page	Jack Lemmon, Walter Matthau	Universal Pictures	gaztelaniaz: Primera plana frantsesez: Spéciale Première
1978	Fedora	William Holden, Marthe Keller	--
1981	Buddy Buddy	Jack Lemmon, Walter Matthau	Metro-Goldwyn-Mayer	frantsesez: Victor la gaffe

Idatzitako filmak

• Sabrina (1995)
• Witness for the Prosecution (1982) (TB)
• Buddy Buddy (1981)
• Fedora (1978)
• The Front Page (1974)
• Double Indemnity (1973) (TB)
• Avanti! (1972)
• The Private Life of Sherlock Holmes (1970)
• Casino Royale (1967) (krediturik gabe)
• The Fortune Cookie (1966)
• Ates gibi kadin (1965)
• Kiss Me, Stupid (1964)
• Irma la Douce (1963)
• One, Two, Three (1961)
• Ocean's Eleven (1960)
• The Apartment (1960)
• Ninotchka (1960) (TB)
• Some Like It Hot (1959)
• Witness for the Prosecution (1957)
• Love in the Afternoon (1957)
• The Spirit of St. Louis (1957)
• The Seven Year Itch (1955)
• Emil und die Detektive (1954)
• Sabrina (1954)
• Stalag 17 (1953)
• Ace in the Hole (1951)
• Sunset Blvd. (1950)
• A Song Is Born (1948)
• A Foreign Affair (1948)
• The Emperor Waltz (1948)
• The Bishop's Wife (1947)
• The Lost Weekend (1945)
• Double Indemnity (1944)
• Five Graves to Cairo (1943)
• The Major and the Minor (1942)
• Ball of Fire (1941)
• Hold Back the Dawn (1941) (written by)
• Arise, My Love (1940)
• Rhythm on the River (1940) (story)
• What a Life (1939)
• Ninotchka (1939)
• Midnight (1939)
• That Certain Age (1938)
• Bluebeard's Eighth Wife (1938)
• Champagne Waltz (1937)
• The Lottery Lover (1935)
• Under Pressure (1935)
• Emil and the Detectives (1935)
• Music in the Air (1934)
• One Exciting Adventure (1934)
• Mauvaise graine (1934)
• Adorable (1933)
• Was Frauen träumen (1933)
• Madame wünscht keine Kinder (1933)
• Madame ne veut pas d'enfants (1933)
• Blaue vom Himmel, Das (1932)
• Es War Einmal Ein Walzer (1932)
• Scampolo, ein Kind der Straße (1932)
• Blonder Traum, Ein (1932)
• Es war einmal ein Walzer (1932)
• Sieger, Der (1932)
• Happy Ever After (1932)
• Un peu d'amour (1932)
• Un rêve blond (1932)
• Emil und die Detektive (1931)
• Princesse, à vos ordres! (1931)
• Falsche Ehemann, Der (1931)
• Ihre Hoheit befiehlt (1931)
• Mann, der seinen Mörder sucht, Der (1931)
• Burschenlied aus Heidelberg, Ein (1930)
• Menschen am Sonntag (1930)
• Teufelsreporter, Der (1929)

Idatzitako filmen aktoreak, ekoizlea eta izenburuak

Taula honetan ikus daitezke filmaren bi aktore, enpresa ekoizlea eta beste izenburuak beste hizkuntza batera itzuli bada (gaztelania, frantsesa, euskara, katalana edo galiziera):

Urtea	Filma	Antzezleak	Ekoizlea	Hizkuntzak
1929	The Daredevil Reporter	Billy Wilder, Eddie Polo	--	frantsesez: Le Reporteur diabolique
1930	A Student's Song of Heidelberg	Hans Brausewetter, Betty Bird	UFA	gaztelaniaz: Estudiantes
1930	People on Sunday	Brigitte Borchert, Christina Ehlers	Babelsberg Studio	gaztelaniaz: Los hombres del domingo frantsesez: Les Hommes le dimanche katalanez: Gent en diumenge
1931	The Man in Search of His Murderer	Heinz Rühmann, Lien Deyers	--	frantsesez: L'Homme qui cherche son assassin katalanez: Der Mann, der seinen Mörder Sucht
1931	Her Grace Commands	Käthe von Nagy, Willy Fritsch	UFA	frantsesez: Princesse, à vos ordres
1931	Princess, At Your Orders!	Lilian Harvey, Henri Garat	--	frantsesez: Princesse, à vos ordres!
1931	The Wrong Husband	Comedian Harmonists, Johannes Riemann	--	frantsesez: Der falsche Ehemann
1931	Emil and the Detectives	Rolf Wenkhaus, Käthe Haack	UFA	frantsesez: Émile et les Détectives katalanez: Emil und die Detektive
1932	The Victor	Hans Albers, Käthe von Nagy	UFA	frantsesez: Le Vainqueur
1932	The Blue of Heaven	Fritz Kampers, Hans Richter	Aafa-Film	gaztelaniaz: El azul del cielo frantsesez: Das Blaue vom Himmel
1932	Once There Was a Waltz	Marta Eggerth, Paul Hörbiger	--	gaztelaniaz: Érase una vez un vals frantsesez: Une nuit à Vienne
1932	Scampolo	Paul Hörbiger, Dolly Haas	--	frantsesez: Scampolo, ein Kind der Straße
1932	Happy Ever After	Charles Lorrain, Henri Garat	--	frantsesez: Un rêve blond
1932	A Blonde Dream	Lilian Harvey, Willy Fritsch	UFA	frantsesez: Ein blonder Traum
1933	What Women Dream	Erik Ode, Gustav Fröhlich	--	gaztelaniaz: Lo que sueñan las mujeres frantsesez: Ce que femme rêve
1933	Adorable	Janet Gaynor, Herbert Mundin	--
1933	No Children Wanted	Adrien Le Gallo, Guy Sloux	--	frantsesez: Madame ne veut pas d'enfants
1934	Music in the Air	Gloria Swanson, John Boles	Fox Film Corporation
1934	Mauvaise Graine	Danielle Darrieux, Paul Escoffier	--	katalanez: Llavor podrida
1935	Under Pressure	Victor McLaglen, Marjorie Rambeau	Fox Film Corporation	frantsesez: Rivaux
1935	The Lottery Lover	Alan Dinehart, Dick Foran	--	gaztelaniaz: La lotería del amor
1936	The Princess Comes Across	Carole Lombard, Fred MacMurray	Paramount Pictures	gaztelaniaz: La princesa de Brooklyn frantsesez: Une princesse à bord
1937	Champagne Waltz	Dennis O'Keefe, Ernest Cossart	Paramount Pictures	frantsesez: Champagne valse
1938	That Certain Age	Deanna Durbin, Melvyn Douglas	Universal Pictures	gaztelaniaz: Reina a los catorce años frantsesez: Cet âge ingrat
1938	Bluebeard's Eighth Wife	Claudette Colbert, Gary Cooper	Paramount Pictures	gaztelaniaz: La octava mujer de Barba Azul frantsesez: La Huitième Femme de Barbe-Bleue
1939	Ninotchka	Greta Garbo, Bela Lugosi	Metro-Goldwyn-Mayer
1939	Midnight	Claudette Colbert, Don Ameche	Paramount Pictures	frantsesez: La Baronne de minuit katalanez: Mitjanit
1940	Arise, My Love	Claudette Colbert, Ray Milland	Paramount Pictures	gaztelaniaz: Adelante, mi amor frantsesez: Éveille-toi mon amour katalanez: Aixeca't, amor meu
1941	Ball of Fire	Gary Cooper, Barbara Stanwyck	Samuel Goldwyn Productions	gaztelaniaz: Bola de fuego frantsesez: Boule de feu katalanez: Bola de foc galizieraz: Bóla de fogo
1941	Hold Back the Dawn	Charles Boyer, Olivia de Havilland	Paramount Pictures	gaztelaniaz: Si no amaneciera frantsesez: Par la porte d'or
1942	The Major and the Minor	Ginger Rogers, Ray Milland	Paramount Pictures	gaztelaniaz: El mayor y la menor frantsesez: Uniformes et Jupons courts katalanez: El superior i la menor
1943	Five Graves to Cairo	Franchot Tone, Anne Baxter	Paramount Pictures	frantsesez: Les Cinq Secrets du désert
1944	Double Indemnity	Fred MacMurray, Barbara Stanwyck	Paramount Pictures	gaztelaniaz: Perdición frantsesez: Assurance sur la mort
1945	The Lost Weekend	Jane Wyman, Ray Milland	Paramount Pictures	gaztelaniaz: Días sin huella frantsesez: Le Poison katalanez: Dies perduts galizieraz: A fin de semana perdida
1948	A Song Is Born	Danny Kaye, Virginia Mayo	RKO Pictures	frantsesez: Si bémol et Fa dièse katalanez: Neix una cançó
1948	The Emperor Waltz	Bing Crosby, Joan Fontaine	Paramount Pictures	gaztelaniaz: El vals del emperador frantsesez: La Valse de l'empereur
1950	Sunset Boulevard	William Holden, Gloria Swanson	Paramount Pictures	frantsesez: Boulevard du crépuscule
1952	Ace in the Hole	Kirk Douglas, Jan Sterling	Paramount Pictures	gaztelaniaz: El gran carnaval frantsesez: Le Gouffre aux chimères katalanez: El gran carnaval
1954	Emil and the Detectives	Heli Finkenzeller, Wolfgang Lukschy	--	gaztelaniaz: Emilio y los detectives frantsesez: Émile et les Détectives
1954	Sabrina	Humphrey Bogart, Audrey Hepburn	Paramount Pictures
1955	The Seven Year Itch	Marilyn Monroe, Tom Ewell	20th Century Studios	frantsesez: Sept ans de réflexion
1957	Witness for the Prosecution	Tyrone Power, Marlene Dietrich	United Artists Corporation	gaztelaniaz: Testigo de cargo frantsesez: Témoin à charge euskaraz: «Witness for the Prosecution (1957ko filma)» katalanez: Testimoni de càrrec galizieraz: Testemuña de cargo (filme)
1957	Love in the Afternoon	Gary Cooper, Audrey Hepburn	Monogram Pictures	gaztelaniaz: Love in the afternoon frantsesez: Ariane euskaraz: «Love in the Afternoon (1957ko filma)»
1957	The Spirit of St. Louis	James Stewart, Marc Connelly	Warner Bros.	frantsesez: L'Odyssée de Charles Lindbergh katalanez: L'esperit de St. Louis
1959	Some Like It Hot	Marilyn Monroe, Jack Lemmon	The Mirisch Company	frantsesez: Certains l'aiment chaud katalanez: Ningú no és perfecte galizieraz: Con saias e a rachar
1960	Ocean's 11	Frank Sinatra, Dean Martin	Warner Bros.	gaztelaniaz: Ocean's Eleven frantsesez: L'Inconnu de Las Vegas katalanez: La quadrilla dels onze
1960	The Apartment	Jack Lemmon, Shirley MacLaine	The Mirisch Company	frantsesez: La Garçonnière katalanez: L'apartament galizieraz: O apartamento
1961	One, Two, Three	Horst Buchholz, Pamela Tiffin	The Mirisch Company	gaztelaniaz: Uno, dos, tres frantsesez: Un, deux, trois katalanez: Un, dos, tres
1963	Irma la Douce	Jack Lemmon, Shirley MacLaine	The Mirisch Company	gaztelaniaz: Irma la dulce katalanez: Irma la douce
1964	Kiss Me, Stupid	Dean Martin, Kim Novak	The Mirisch Company	gaztelaniaz: Bésame, tonto frantsesez: Embrasse-moi, idiot euskaraz: «Kiss Me» katalanez: Fes-me un petó, ximplet galizieraz: Bícame, estúpido
1966	The Fortune Cookie	Jack Lemmon, Walter Matthau	The Mirisch Company	gaztelaniaz: En bandeja de plata frantsesez: La Grande Combine katalanez: Un cop de sort
1967	Casino Royale	David Niven, Peter Sellers	Columbia Pictures
1970	The Private Life of Sherlock Holmes	Robert Stephens, Colin Blakely	The Mirisch Company	gaztelaniaz: La vida privada de Sherlock Holmes frantsesez: La Vie privée de Sherlock Holmes katalanez: La vida privada de Sherlock Holmes
1972	Avanti!	Jack Lemmon, Juliet Mills	--	gaztelaniaz: ¿Qué ocurrió entre mi padre y tu madre? katalanez: Què va passar entre el meu pare i la teva mare?
1974	The Front Page	Jack Lemmon, Walter Matthau	Universal Pictures	gaztelaniaz: Primera plana frantsesez: Spéciale Première
1978	Fedora	William Holden, Marthe Keller	--
1981	Buddy Buddy	Jack Lemmon, Walter Matthau	Metro-Goldwyn-Mayer	frantsesez: Victor la gaffe
1995	Sabrina	Harrison Ford, Julia Ormond	Paramount Pictures

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Billy Wilder

• Billy Wilder zuzendariaren IMDBko fitxa irakurgai (Ingelesez)

• Datuak: Q51547
• Multimedia: Billy Wilder / Q51547