Aia

Aia^[3] Gipuzkoako ipar-erdialdeko udalerri bat da, Urola Kosta eskualdekoa. Nekazari herri zabala da, 56 km² baititu, eta 2.022 biztanle zituen 2016. urtean. Donostiatik 25 km mendebaldera dago. Kostaldetik gertu dagoen landa-udalerri zabala da. Bere mugen barruan Pagoetako natura parkea dago.

Artikulu hau Gipuzkoako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Aia (argipena)».

Aia
Gipuzkoa, Euskal Herria
Aia udalerriko herrigunea.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Urola Kosta
Izen ofiziala	Aia
Alkatea	Igor Iturain Ibarguren (en)
Posta kodea	20809
INE kodea	20016
Herritarra	aiar eta aiarrà
Kokapena
Koordenatuak	43°14′11″N 2°08′55″W
Azalera	55,27 km²
Distantzia	23 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	2.136 (2023) 42 (2022)
962 (%45)   (%51,1) 1.092
Dentsitatea	0,39 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 23,37
Zahartze tasa[1]	% 22,23
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 51,65
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 78,73 (2011)
Genero desoreka[1]	% 9,95 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 7,3 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 88,57 (2010)
Etxeko erabilera[2]	% 81.45 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1025
Webgunea	http://www.aia.eus/

Geografia

Ingurune naturala

• Pagoetako natura parkearen zatirik handiena Aiako lurraldean dago: Laurgain, Altzola, Urdaneta eta Etxetaballa auzoetan, hain zuzen.
• Iturrarango lorategi botanikoa. 20 bat hektareako lorategia da, Pagoetako natura parkearen barruan dagoena.Lorategia Gipuzkoako Foru Aldundiarena da, eta berak kudeatu eta zaintzen du.
• Oriaren itsasadarraren inguruan daude Gipuzkoa osoko padura baliotsuenetarikoak. Itsasadar horrek, Usurbilen jaiota, Orion du bokalea. Natura 2000 sarean sartuta dago. Aia herriak alde gutxi batzuk ditu Oriaren ertzetan.
• Iñurritza biotopo babestuaren zati bat Aiako lurretan dago. Zarautzekin partekatzen du Aiak naturagune hori, herriko kostaldean dagoena, Laurgain auzoan, hain zuzen ere.

Udalerri mugakideak

Aiak mugakide ditu iparraldean Orio eta Zarautz udalerriak; ekialdean, Usurbil, Zizurkil eta Asteasu; hego-mendebaldean, Errezil; eta mendebaldean, Zestoa. Bihotz itxurakoa da Aia, eta kostaldeari irekiune txiki batez lotzen zaio, Txurruka hondartzan.

Auzoak

Aia elurpean.

Aiak eremu handia du, eta hor sakabanatuta daude haren 12 landaguneak.^[4]

• Altzola, 11 biztanle
• Andatza, 249 biztanle
• Arratola Aldea, 38 biztanle
• Arrutiegia, 106 biztanle
• Elkano, 100 biztanle (Zarautzekin banatutako auzoa)
• Etxetaballa, 45 biztanle
• Iruretaegia, 97 biztanle
• Kurpidea, 59 biztanle
• Laurgain, 78 biztanle
• Olaskoegia, 202 biztanle
• Santio Erreka, 254 biztanle
• Urdaneta, 78 biztanle
• Kaskoa (herriburua), 470 biztanle.

Historia

Pagoetako estazio megalitikoa eta Aiako mugak

Aiako lehen giza aztarnak Goi Paleolitikoak dira. Altxerri haitzuloko grabatu eta pinturak eta Giltza iturritik hurbil agertutako harrizko lanabesak garai hartakoak dira (duela 12.000 edo 13.000 urte).

1025ean aipatzen da lehen aldiz Aia dokumentu batean.

Erdi Aroan, gaur egungo Aia, Beizama, Bidania-Goiatz eta Errezil udalerriek osatzen zuten Saiazko Alkatetza Nagusia. Erakunde horretako administratzailea erregeak aukeratzen zuen. 1563an herri bakoitzak alkate bat edukitzea lortu zuten.^[5]

Ekonomia

2017an, honela banatuta zegoen ekonomia jarduera, sektoreka: lehen sektorea, % 5,2; bigarren sektorea, % 44,5; hirugarren sektorea, % 44,5; eraikuntza, % 6,1.^[6]

Demografia

2019an Aiak 1.998 biztanle zituen. Horietatik % 16,47k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak % 7,11 ziren.^[6]

Aiako biztanleria

Politika

Udaletxea

Miren Nekane Arrizabalaga Manterola da Aiako alkatea, EAJ alderdikoa.

2011. urteko udal hauteskundeetan aiarrek 2 zinegotzi gehiago aukeratu zituzten, biztanleriaren hazkundeagatik. 2007ko hauteskundeekin alderatuz, EAJ-PNV alderdiak 3 boto gehiago lortu zituen, eta sei zinegotziak mantendu zituen. Bildu koalizioak 220 boto gehiago eskuratu zituen eta bost zinegotzi, 2007an aurkeztu zen ezker abertzaleko EAE-ANV alderdiak baino bi zinegotzi gehiago.

2015eko udal hauteskundeetan EAJ alderdiak zinegotzi bat gehiago eskuratu zuen, eta Bilduren ondorengoa zen EH Bilduk bat galdu zuen.

Aiako udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	7 / 11	579 (% 58,25)	6 / 11	564 (% 54,02)
	Euskal Herria Bildu*	4 / 11	403 (% 40,54)	5 / 11	463 (% 44,35)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 549 boto; EH Bilduk 417 boto; PSE-EEk 23 boto.^[7] Nekane Arrizabalaga Manterola izendatu zuten alkate.^[8]

Kultura

Aiako Mariano Arrutiren testigantza, umetako jolasen ingurukoa. Euskal Herriko Ahotsak^[9][10] proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Euskara

Aiako euskara^[11] gipuzkeraren aldaera bat da, Sartaldeko euskaran^[12] kokaturik dagoen Urolaldeko euskara^[13] hain zuzen. Urolaldeko eta Beterriko hizkeraren artean zubilana egiten du honek. Hizkera honetan sakona da mendebaleko euskararen eragina. Eremu lauagoa delako eta, batez ere, Eibar-Elgoibar aldeko industriak eraginda, estuagoa eta sarriagoa izan da hartu-emana. Lexikoan azaltzen da argien lotura, baina lexikoan ez ezik, hizkuntzaren beste sail batzuetan ere ageri da mendebaleko euskararen eragina Urolaldean.

Sakontzeko, irakurri: «Urolaldeko hizkera»

Bestetik, Aiako biztanleen % 88,57 euskalduna da, eta euskararen erabilera % 72,9 da.

Laurgain auzoa XX. mende hasierako argazki batean

Kirolak

Aian 4 kirol elkarte daude:

• LARRA-TXORI
• ALKAR
• INDAMENDI AUZOA K.E.

(Hiru hauek arrantza eta ehiza elkarteak dira)

• INDAMENDI AUZOA K.E.: Kirol Elkarte honek areto-futboleko eta pilotako taldeak ditu.

Jaiak

Ostatu berri

Aia herrian

• Santa Ageda, San Donato, San Lorentzo eta San Isidro Labrador festak ospatzen dira, otsailaren 4an, abuztuaren 4an, abuztuaren 10ean eta maiatzaren 15ean, hurrenez hurren.

Auzoetako festak

• Altzola: San Roke, santuaren eguna abuztuan izan arren, azaroaren 18an ospatzen da.
• Elkano: San Pedro, ekainaren 29an.
• Laurgain: San Migel eguna, irailaren 29an.
• San Pedro: Auzoko santuaren eguna, ekainaren 29an, Elkanon bezala.
• Santiago: Santiago eguna, uztailaren 25ean.
• Urdaneta: San Martin, azaroaren 11n.
• Iturriotz: ekainaren 24an erromeria dago San Juan baselizaraino.

Iturriotz benta zaharra

Ondasun nabarmenak

Jauregiak eta etxeak

Aian jauregi eta etxe aipagarri hauek daude:^[14]

• Serorategi. 1734ko etxea.
• Erreroenea. 1774ko etxea.
• Gilisastienea. XVII. mendeko etxea.
• Ostatu Berri. 1735eko eraikina.
• Garagorrienea. 1735eko eraikina.
• Udaletxea. Beltraenea izenez ezagutua. 1563an eraiki eta 1852an konpondua.
• Laurgaingo jauntxoaren dorretxea. XIV-XVIII. mendeetakoa.

  

  Gurutze santua, Etxetxoa

Baserriak

Baserri nabarmen hauek daude Aian:

• Iturriotz benta zaharra, XVI.mendeko baserria.
• Aizpitarte baserria
• Gorostiola baserria
• Mariñazelai baserria

San Esteban eliza, Serorategia eta Erreroenea

Eraikin erlijiosoak

Hauek dira Aiako eraikin erlijioso aipagarrienak:^[14]

• San Esteban parrokia. XV-XVII. mendeko eraikin gotikoa.
• Aizpeako Amaren baseliza. XV. mendeko eraikina.
• Etxetxo. Otoiztegi barrokoa.
• San Roman eliza. XVI. mendekoa. Altzola auzoan dago.
• San Migel parrokia. XVI-XVII. mendeetakoa. Laurgain auzoan dago.
• San Martin eliza. XVII. mendekoa. Urdaneta auzoan.
• San Pedro baseliza. XVII. mendekoa. Andatza auzoan.
• Joan Bataiatzailearen baseliza. XVII. mendekoa. Iturriotz auzoan.
• Santiago baseliza. XVI. mendekoa. Santio erreka inguruan.

  

  Aizpeako Amaren baseliza

Haitzuloak

• Altxerri haitzuloa

Aiar ospetsuak

• Agustin Arruti, Izuela Artzaina (1780 – 1837), bertsolaria.
• Juan Jose Alkain, Udarregi (1829 – Usurbil, 1895), bertsolaria. Aita Zavalak bildu eta gorde ditu haren bertso-paperak (Udarregi bertsolaria, 1966). Ingelesek Donostia erre zuteneko gertaerei jarritako bertsoak ospetsuak dira (1893).
• Leon Huegun, Txikito de Aia (1896 – ?), aizkolaria.
• Anttoni Etxeberria (1914 – Hondarribia, 2020), tabernaria.
• Justina Aldalur (1922 – Gasteiz, 2010), moja klaratarra eta bertsozalea.
• Luis Atxaga, Atxaga II.a (1925 –), harri-jasotzailea.
• Jose Mari Lertxundi (1932 –), euskal idazlea.
• Jose Miguel Maiz (1941 –), atleta ohia.
• Nikolas Zendoia (1941 –), bertsolari eta idazlea.
• Luis Otamendi (1947 – Zarautz, 2021), bertsolaria.
• Martin Rezabal, Olaso (1962 –), bertsolaria.
• Joxerramon Iruretagoiena, Izeta II.a (1967 –), harri-jasotzailea.
• Andoni Iruretagoiena, Izeta VI.a (1993 –), herri-kirolaria.
• Urko Iruretagoiena, Izeta (1999 –), futbolaria.
• Esti Markez (1999 –), abeslaria.
• Julen Agirre (2003 –), futbolaria.

  

  Frontoia

Erreferentziak

1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
3. Euskaltzaindia. (PDF) 140. arauaː Gipuzkoako herri-izendegia. .
4. https://web.archive.org/web/20120628192614/http://www.seap.minhap.gob.es/dms/es/publicaciones/centro_de_publicaciones_de_la_sgt/Monografias0/parrafo/011113/text_es_files/Variaciones-INTERNET.pdf
5. «Historia» Aia (Noiz kontsultatua: 2020-03-28).
6. «Web Eustat. Aiako datu estatistikoak» eu.eustat.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-28).
7. www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-28).
8. «Nekane Arrizabalaga izango da Aiako alkatea, beste lau urtez - Aia» Karkara.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-28).
9. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-09-24).
10. «Umetako "zigarroak" - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-09-24).
11. «Aia - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-08-29).
12. «Sartaldekoa (G) - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-08-29).
13. «Urolaldekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-08-29).
14. «Herriko txokoak» www.aiapagoeta.com (Noiz kontsultatua: 2020-03-28).

Ikus, gainera

• Pagoetako natura parkea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Aiako Udalaren webgunea.
• Aiako albisteak, Tokikom atarian.
• Aiako albisteak, Karkara atarian.
• Pagoetako natura parkearen webgunea.

• Datuak: Q1631163
• Multimedia: Aia / Q1631163
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aia