From Wikipedia, the free encyclopedia
Monoteismo aŭ unudiismo estas la kredo, ke ekzistas nur unu Dio. Plejofte la dio de unudiismo estas ĉiopova, ĉieesta, ĉioscia, ĉiam justa kaj bona.
.jpg)
Monoteismo estas difinita fare de la Encyclopaedia Britannica kiel kredo je la ekzisto de unu Dio aŭ en la unueco de Dio.[1] La Oxford Dictionary of the Christian Church (Oksforda Vortaro de la Kristana Eklezio) donas pli limigitan difinon: "kredo je unu persona kaj transcendenta Dio", kontraste al politeismo kaj panteismo.[2] Distingo povas esti farita inter ekskluziva monoteismo unuflanke, kaj aliflanke inkluziva monoteismo kaj plurforma monoteismo kiuj, agnoskante multajn apartajn diojn, postulas iun subestan unuecon.[3]
Monoteismo karakterizas la tradiciojn de Atonismo, Babismo, la Bahaa Kredo, Kaodaismo, Ĉondogjo, Kristanismo, Diismo, Eckankar, Islamo, Judismo, Rastafaria movado, Ravidasiismo, Seiĉo-no-Ie, Ŝivaismo, Sikismo, Tenrikjo, Viŝnuismo, kaj Zaratuŝtrismo kaj elementoj de la kredo estas videblaj en multnombraj aliaj religioj.[4]
La vorto monoteismo venas de la greka μόνος (monos)[5] kun la signifo "unuopaĵo" kaj θεός (teos)[6] kun la signifo "dio".[7] La esprimo unue estis uzata en la angla fare de Henry More (1614–1687).[8]
Laŭ kristana tradicio, monoteismo estis la origina religio de la homaro sed estis ĝenerale perdita post la falo de homo. Tiu teorio estis plejparte prirezignita en la 19-a jarcento en favoro de evolua progresado de animismo tra politeismo ĝis monoteismo, sed antaŭ 1974 tiu teorio estis malpli vaste tenita.[2] Aŭstra antropologo Wilhelm Schmidt postulis Urmonotheismus, tio estas "originan" aŭ "primitivan monoteismon" en la 1910-aj jaroj.[9] Oni kontraŭis, ke judismo, kristanismo, kaj Islamo kreskis en opozicio al politeismo same kiel faris greka filozofia monoteismo.[2] Krome, dum kredo je "alta dio" ne estas universala, ĝi estas trovita en multaj partoj de Afriko kaj multaj aliaj areoj de la mondo.[10]
Monolatrio povas esti sceno en la evoluo de monoteismo de politeismo. En la antikva Oriento multaj urboj havis sian propran lokan dion, kvankam tiu adoro de unusola dio ne implicis la neadon de la ekzisto de aliaj dioj.
Tri ekzemploj de tio estas la sekto de Atono dum la regado de la egipta faraono Aĥnaton, la ascendo de Marduk de la zorgado pri Babelo ĝis la postulo de universala supereco, kaj la ascendo de Yahweh de inter la hebreaj dioj ĝis la sola dio de pli posta Judismo.[11] La kulto ikonoklasta de la suna dio egipta Atono estis disvastigita de la faraono Aĥnaton (Amenhotepo la 4-a), kiu regis inter la jaroj 1358 kaj 1340 a.K. La kulto de Atono, la dio de la Suno, estas citata ofte kiel ekzemplo de la monoteismo plej frua pri kiu oni konas ion kaj foje estas citata kiel influo de la frua judismo, kiu eblus pro la ekzisto de hebreaj sklavoj en la Antikva Egipto. Sed kvankam la himno de Akenatono al Atono havigas pruvaron ke Akenatono konsideris, ke Atono estas la ununura kreanto, ĉiopova, la adorado al aliaj dioj apud tiu al Atono neniam finis ekster lia kortego, kaj la plej malfruaj kultoj politeismaj tuj rekuperis hegemonion.
En Zaratuŝtrismo, Ahura Mazda prezentiĝas kiel supera kaj transcenda diaĵo. Depende de la dato de Zaratuŝtro (kutime situigita en la frua Ferepoko), tio povas esti unu el la plej frue dokumentitaj kazoj de la apero de monismo en hindeŭropa religio.
En la grandurboj de la Antikva Oriento, ĉiu grandurbo havis lokan patrondiinon, kiel ekzemple Ŝamaŝo ĉe Larsa aŭ Sin en Ur. La unuaj asertoj de tutmonda supereco de specifa dio datas el la Malfrua Bronzepoko, per la Granda Himno al Atono de Aĥnaton (konjekte ligite al judismo fare de Sigmund Freud en sia Der Mann Moses und die monotheistische Religion). Tamen la historia ĝusteco de la Eliro estas pridisputata. Krome ĝi ne estas klara al kiu amplekso Atonismo de Aĥnaton estis monoteisma prefere ol henoteista ĉar Aĥnaton mem identiĝis kun la dio Atono.
Fluoj de monismo aŭ monoteismo aperas en veda-Hindio pli frue, ĉefe kun kultado de Sinjoro Kriŝno, kiu estas plenkreska monoteismo, sed ankaŭ kun ekzemple la Nasadija Sukta. En la Hind-irana tradicio, la Rigvedo elmontras nociojn de monismo, aparte en la relative malfrua deka libro, ankaŭ datrilatita al la frua Ferepoko, ekz. en la Nasadija sukta.
Etika monoteismo kaj la rilata koncepto de absoluta bono kaj malbono aperas en Zaratuŝtrismo kaj judismo, poste kulminante per la doktrinoj de Kristologio en prakristanismo kaj poste (ekde la 7-a jarcento) en la tawhid en Islamo. En islama teologio, persono kiu spontanee "malkovras" monoteismon estas nomita ḥanīf, la origina ḥanīf estus Abraham.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Teismo.
Religioj strikte unudiaj estas judismo kaj islamo. Ankaŭ la kristanismo estas ĝenerale rigardata kiel unudiisma, sed pro la doktrino pri la triunuo, kelkaj pli striktaj unudiistoj rigardas ĝin kiel specon de politeismo.
Kelkaj kristanaj grupoj malakceptis la triunuon aŭ ortodoksan koncepton pri tiu. Unueca Pentekostismo, Stone-Campbell-istoj, Kristadelfianismo, Svedenborganismo kaj Iglesia ni Cristo kredas, ke Jesuo Kristo estas la Dio de la Malnova Testamento enkarniĝe. Kelkaj grupoj de kristanoj kiel la Atestantoj de Jehovo, plej el la Adventistoj kaj la Eklezio de la Sankta Nomo estas dudiistoj. Ili kredas, ke Jesuo estas laǔdinda kaj adorinda, sed diferencas disde Dio Patro kaj estas iel malpli diaĵa. La Mormonoj estas iasence plurdiistoj kiuj kredas, ke la Patro, la Filo kaj la Sankta Spirito estas tri apartaj dioj inter multaj aliaj, vere, ke ĉiuj fariĝos dioj.
Kelkaj religihistoriistoj opinias, ke la judismo origine ne estis monoteisma sed monolatria.
En la juda religio, Dio revelaciis 13 atributojn de dia kompatemo; krom la relativaj revelacioj, Dio deziras, ke la adoranto alproksimiĝu al Li preĝe kaj en preskaŭ ĉiu momento de la ĉiutaga vivo, pro tio, ĉiutage. La ĉefa atingo de la homa saĝeco koincidas kun la konaro pri Dio.
.jpg)
 |
|
La plej solena preĝo de la juda religio, kiu montras la esencon mem de la monoteisma kredo, aperas en la kvina kaj lasta libro de la Sankta Torao: «Aŭskultu, Israelo, la Sinjoro estas nia Dio, la Sinjoro estas Unu» (שְׁמַע יִשְׂרָאֵל, ה' אֱלֹהֵינוּ, ה' אֶחָד; Ŝema Izrael, Adonaj Elohejnu, Adonaj Eĥad, Readmono 6:4). La kredantoj deklamas ĝin dufoje tage, nome en la matena preĝo (שַׂחֲרִית, Ŝaĥarit) kaj en la nokta preĝo (עַרְבִית, Arvit).[23]
Laŭ la Kristana monoteismo, la sciaro pri la naturo de Dio povus esti atingita per du vojoj: unu ascendanta, el tio kio el la naturo estas konebla pri Dio; kaj aliaj descendanta, kion supozeble Dio komunikas.[24] En la jena listeto oni klasigas la supozatajn atributojn de Dio depende de ĝia rilato kun la kreintaĵo:
Tiu vidpunkto prezentas Dion kiu nek estas materia nek estas limigita per la kondiĉoj de la materia ekzisto. Dio kiu estas spirito, kiu pensas, sentas, parolas kaj komunikas kun siaj raciaj kreitaĵoj, ne posedas membrojn korpajn nek pasiojn, nek estas komponita de materiaj elementoj, kaj ne estas ligita al la kondiĉoj de la natura ekzisto.
Laŭ la Evangelioj de la Biblio, Jesuo de Nazareto, kiel Dio, estas spirito, kiel oni diras en la Evangelio laŭ Johano:
|
|
Supozita konsekvenco de la spiriteco de Dio estas ke Dio vivas. Li vivas kiel morala estaĵo simile al la Homo sapiens, sed ege perfektege. A. Strong asertas:[25]
|
|
Dio estas limigita absolute de nenio, kaj, pro tio, li estus senfina. Senfina rilate al la spaco (enormeco de Dio) aŭ al la tempo (eterneco de Dio). Rilate al la spaco Dio estus senfina, ĉar li estas en ĉiu loko kaj eĉ ekster tio; tia atributo estus rilata al la ĉieesteco. Pri la tempo, Dio estus senfina ĉar eterna.
Dio estus komplete simpla, kaj en li estus nek kompono nek partoj.
La ĉiopoveco de Dio signifus:
La konaro de Dio estas perfekta, teorie li posedas ĉiujn konojn.
La saĝeco de Dio estus kombino de lia ĉioscieco kaj de lia ĉiopoveco. Li havas povon por apliki siajn konojn tiel ke la plej bonaj celoj estas realigitaj aŭ plenumitaj pere de la plej bonaj eblaj rimedoj.
En Islamo, la Korano ne pritraktas profunde la temon pruvi la ekziston de Dio, ĉar ĝi diras, ke ĝi estas konfirmita de la homa instinkto pura kaj sana (same kiel per la menso ne poluita per «la malpuro de la politeismo»). Krome, la aserto pri la dia unuo, estas io natura kaj instinkta.[26][27]
La baza koncepto de Islamo estas rigora monoteismo, nomata Tawhid (arabe توحيد)[28]. Dio estas priskribita en la ĉapitro 112 de la Korano[29] kiel: «Diru: "Li estas Alaho, la Unueco, Alaho la Eterna, Li nek naskis nek estis naskita, kaj neniu estas simila al Li"». (112, 1-4). Islamanoj malakceptas la kristanan doktrinon pri la Triunuo kaj dieco de Jesuo, kaj komparas ĝin kun politeismo, sed ili akceptas Jesuon kiel profeton. En Islamo, Dio estas preter ĉiu kompreno kaj islamanoj ne bildigas Dion. Dio estas priskribita kaj referita pere de pluraj nomoj aŭ atributoj. La plej ofta inter ili estas Al-Rahmān t.e. "la Kompatema" kaj Al-Rahīm, t.e. "la Donema".[30]
Islamanoj kredas, ke la celo de la homa ekzistado estas la adorado al Dio.[31] Li estas supozata kiel persona dio kiu ĉiam respondas al ajnulo kiu en malfeliĉo aŭ danĝero vokas Lin[32]. Laŭ Islamo ekzistas neniuj perantoj, kiel ekzemple pastraro, inter Dio kaj la kreado, ĉar laŭ Korano Dio diris «Ni estas pli proksimaj ol via jugola vejno» (Korano 2, 117).
Allāh estas la vorto sen pluralo aŭ sekso uzata de arablingvanoj (ne nur islamanoj, sed ankaŭ judoj kaj kristanoj) por Dio, dum ʾilāh estas por diaĵo aŭ gedioj ĝenerale. Aliaj ne-arabaj islamanoj ankaŭ uzas aliajn nomojn por Dio, ekzemple "Tanrı" en la turka aŭ "Khodā" en la persa.
En hinduismo multaj opinias, ke ĝiaj multaj dioj estas nur aspektoj de unusola, iom simile al la kristana triunuo, do diskutindas ĉu ĝi estas unudia aŭ plurdia. Vidu ekzemple la kazojn de Viŝnuismo kaj Ŝivaismo.
Budhismo estas nek unudiisma nek diisma mem, ĉar Budho ne estas konsiderata dio mem, sed Budho Gotamo estis nur la fondinto de la religio. Siaflanke kelkaj hinduismaj sektoroj tamen konsideras Budhon kiel unu el siaj multaj dioj. Budhistoj mem ne konsideras la budhon Gotamon kiel dion aŭ enkorpigon de ia diaro. Tiu ĉi aliro de hinduismo estas iam prezentata kiel klopodo absorbi la budhismon, kiu akiris en Barato signifan postenon. Sed falo de budhismo en Barato ne estas aljuĝata al tiu ĉi ensumigo de la budho Gotamo inter religiajn figurojn de la hinduismo, sed disvastigado de neduala vedanta filozofio, kiu povis stariĝi kontraŭ fajna kaj prilaborita filozofio de budhismo.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Zaratuŝtrismo.
Zaratuŝtrismo, ankaŭ nomata zoroastrismo aŭ mazdaismo, estas unudia dualisma religio kaj religia filozofio estiĝinta ĉ. 1200 a.K.E., reformita en 560 a.K.E. Ĝi fondiĝis sur teritorio de la nuntempa Irano. Tie ankaŭ nun ekzistas sekvantoj de la religio. Iam ĝi iĝis ŝtata religio de la Aĥemenida, Partia kaj Sasanida Imperio. La fondinto de Zaratuŝtrismo estis Zaratuŝtro (greke Zoroaster). Centre de la kredo staras la Krea Dio Ahura Mazda. Li estas akompanata de senmortaj sanktuloj (Ameŝa Spenta) kaj kontraŭita de koleraj demonoj (kies ĉefo nomiĝas Ahriman aŭ Angra Mainju).
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ahura Mazda.Ahura Mazda (Saĝa Sinjoro) estis reganta dio en la antikva persa religio, precipe en religia sistemo de Zaratuŝtro. Laŭ Zaratuŝtro, Ahura Mazda kreis la universon kaj la kosman ordon, kiun ĝi ankaŭ nun gardas. Ĝi kreis ankaŭ la du ĝemel-spiritojn, Spenta Mainju kaj Angra Mainju. La interbatalo de du spiritoj formas la mondan historion.
En la sankta libro de la Zaratuŝtranoj, en la Avesto, oni identigis Ahura Mazda al la bonfara spirito, kiu publike kontraŭstaras la detruiston. Ahura Mazda estas sciisto de ĉiu saĝeco, sindonema, rekta kaj kreinto de ĉio bona. Oni perceptas la bonan kaj malbonan spiriton en la Avesto, kiel estaĵojn malhelpantaj unu la alian daŭre. Unu el ili vivas en alto, la alia en profundo kaj la batalkampo inter ili estas la mondo. El tiu koncepto respeguliĝas eroj en la maniĥeismo, kie la Dio nomiĝas Zurvan, kies unua emanaĵo estas Ormazd, la Unua Homo, kiun venkis la detrua spirito de la mallumo, sed kiun savas la unua emanaĵo de Dio, la viva spirito. Tia dueco estas vidita de kelkaj nezaratuŝtranoj kiel kontraŭa al monoteismo. Sed ne estas duismo kiel kredo en du dioj en la Zaratuŝtrismo. Ahriman ne estas suprema ento kiu konkurencas kontraŭ Ahura Mazda. Ahura Mazda estas la nura suprema kreinto de la universo.
Ahura Mazda estas la kreinto nekreita, ĉioscia, abstrakta kaj transcenda, sen konkreta figuro, pro kio ne estas reprezentebla. Ahura Mazda estas la komenco kaj la fino, la kreinto de ĉio, tiu kiu ne povas esti vidata, la Eterna, la Pura kaj la nura Vero. Ahura Mazda estas la Suprema Intelekto, la kreinto de la universo kaj la Senjoro de la Vivo kaj de la Saĝeco. Li estas la nura Dio, suprema kaj ununura. Li ne havas fizikajn atributojn, sed estas aŭtenta amiko, permanenta kompano de viroj kaj virinoj en ilia longa vivo de lukto kontraŭ la malbono.
La doktrino de Nanako prezentas sin kiel simplan. La kerna koncepto, kiu koherigas sikismon, estas la rego de ununura dio, kreinto. Nanako nomis tiun dion la "vera nomo", por eviti jam konatajn terminojn pri dio. Li predikis, ke la vera nomo, kvankam multmaniere kaj multloke aperanta, estas eterne unu, ĉiorega kaj ĉiopova dio, transmonda kaj ĉimonda, kreanto kaj detruanto. Nanako ankaŭ kredis je maja. Kvankam li taksis materiaĵojn realaj kaj esprimoj de la vero de Dio, ili emas konstrui "muron el malvero" ĉirkaŭ tiuj vivantaj en la malspirita sfero de materiaj deziroj. Tio malebligas al ili vidi la veran dion, kiu kreis materion kiel vualon ĉirkaŭ si, tiel ke spiritaj mensuloj, liberaj je deziro, kapablas ĝin travidi.
Mondo estas ekanalize reala ĉar maja sensebligas ĝin, sed finanalize estas malreala ĉar nur dio estas vere reala. Nanako konservis la hinduan instruon pri reenkarniĝo kaj karmo, kaj predikis ne daŭrigi pro egoismo kaj frandemo la ciklon de reenkarniĝo, kiu apartigas de dio. Oni pensu pri dio, kaj senĉese ripetu ties nomon (Nama Japam), tiel unuiĝonte al li. Savo ne estas eniro en Paradizon post Fina Juĝo, sed unuiĝo kaj ensorbiĝo en dion, la veran nomon.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
