tipo de elektromagneta radiado From Wikipedia, the free encyclopedia
Ultraviola aŭ transviola radiado (mallongigite UV) estas elektromagneta radiado kun ondolongo inter 380 nm kaj 10 nm.
La supran limon de ĝia ondolongaro formas la viola lumo, kiu estas la plej altfrekvenca lumo videbla por la homa okulo. La suba limo estas arbitre fiksita; radiadon kun pli mallongaj ondoj oni nomas rentgena aŭ X-radiado.
Ofte oni jene dividas la ultraviolajn radiojn (UV) laŭ la ondolongo:
UV-radiado ĉeestas en sunlumo, kaj konsistigas ĉirkaŭ 10% de la tuta elektromagneta radiado eligita de la Suno. Tiu ĉi elradias ĉiujn tri specojn, sed pro la ŝirmo de la atmosfero preskaŭ nur UVA atingas la surfacon de la Tero; nur 1 % estas UVB kaj UVC. Pro la difektiĝo de la ozona tavolo tiu parto nun pligrandiĝas.
Kvankam long-ondolonga ultraviola ne estas konsiderata joniga radiado ĉar al ĝiaj fotonoj mankas la energio por ionigi atomojn, ĝi povas kaŭzi kemiajn reakciojn kaj kaŭzas multajn substancojn brili aŭ fluoriĝi . Sekve, la kemiaj kaj biologiaj efikoj de UV estas pli grandaj ol simplaj varmaj efikoj, kaj multaj praktikaj aplikoj de UV-radiado devenas de ĝiaj interagoj kun organikaj molekuloj. UV-lumo permesas al korpo produkti D-vitaminon (specife per UVB), kiu estas esenca al vivo; tamen ekscesa eksponiĝo produktas nocajn efikojn, kiuj tipe superas la avantaĝojn[1] [2].
Mallongonda ultraviola lumo damaĝas DNA kaj steriligas surfacojn, kun kiuj ĝi kontaktiĝas. Por homoj, sunbruno kaj sunbruligo estas konataj efikoj de ekspozicio de la haŭto al UV-lumo, kune kun pliigita risko de haŭta kancero. La kvanto de UV-lumo produktita de la Suno signifas, ke la Tero ne povus subteni vivon sur seka grundo, se la plej granda parto de tiu lumo ne estus filtrita de la atmosfero. Pli energia, pli mallonga ondolonga "ekstrema" UV sub 121 nm jonigas aeron tiel forte, ke ĝi estas sorbita antaŭ ol ĝi atingas la teron.
Aliflanke, brila sunlumo produktas serotoninon, kiu agas sur homan humoron. La produktado de serotonino estas rekte proporcia al la kvanto da sunlumo, kiun ricevas la korpo[3][4].
Krom la suno, UV ankaŭ estas produktita per elektraj arkoj kaj specialigitaj lumoj, kiel ekzemple hidrarg-vaporaj lampoj, sunbrunigaj lampoj kaj nigraj lumoj .
La pli malalta ondolonga limo de homa vizio estas kutime laŭ 400 nm, do ultraviolaj radioj estas nevideblaj por homoj, kvankam iuj homoj povas percepti lumon je iomete pli mallongaj ondolongoj ol tiuj. Insektoj, birdoj kaj iuj mamuloj povas vidi preskaŭ transviolan lumon (t.e., iom pli mallongajn ondolongojn ol tio, kion homoj povas vidi).
La malkovro de la ultraviola radiado estas asociita al la eksperimentado de la malheligo/malheliĝo de la arĝentosaloj se eksponitaj al la sunlumo. En 1801 la germana fizikisto Johann Wilhelm Ritter malkovris, ke la nevideblaj radioj situaj ĝuste malantaŭ la viola ekstremo de la videbla spektro estas speciale efikaj malheligante paperon trempitan je Arĝenta klorido. Li nomis tiujn radiojn "desoksidaj radioj" por emfazi ilian kemian reaktivecon kaj por distingi ilin disde la «varmaj radioj» (malkovritaj de William Herschel) kiuj troviĝas ĉe la mala flanko de la videbla spektro. Tuj poste oni adoptis la terminon «kemiaj radioj». Tiu du terminoj restis sufiĉe popularaj laŭlonge de la 19-a jarcento. Finfine tiuj terminoj estis anstataŭitaj per pli modernaj terminoj, kiaj estas ultraviola radiado kaj infraruĝa radiado respektive.[5]
La ultraviolaj radioj estas nevideblaj por la majoritato de la homaj estaĵoj. La homa okullenso blokas la plej parton de la radiado en la ondolonga rango de 300-400 nm (nanometroj); la pli mallongaj ondolongoj estas blokitaj fare de la korneo.[6] Al homoj mankas ankaŭ adaptaĵoj kiel kolorriceviloj por ultraviolaj radioj. Tamen, la lumsensiloj de la retino estas sensiblaj al la proksimaj ultraviolaj radioj, kaj la personoj al kiuj mankaj kristalino (kondiĉo konata kiel "afaĥio") perceptas la proksimaj ultraviolaj radioj kiel blankecblua aŭ blankecviola.[7] En kelkaj kondiĉoj, la infanoj kaj junaj plenkreskuloj povas vidi ultraviolan ĝis ondolongoj de ĉirkaŭ 310 nm.[8][9] La preskaŭ-ultraviola radiado estas videbla ĉe insektoj, kelkaj mamuloj kaj birdoj. La malgrandaj birdoj havas kvaran kolor-ricevilon por ultraviolaj radioj; tio havigas al birdoj «veran» ultraviolan vidkapablon.[10][11]
La ultraviola lumo povas utili al nombraj praktikaj aplikaĵoj. Oni uzas ĝin por la steriligo de akvo kaj manĝaĵoj, por la lutado de industria arko, por traktado lumkemia de inkoj, farboj, plastoj, por medicina traktado de diagnozo kaj terapio, kiel ĉe la ultraviolaj lampoj uzitaj en dermatologio kaj kosmetika bronzado (kvazaŭsunbruneciĝo).[12]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
