ia daŭra viva fizika ento; ento aŭ estaĵo vivanta; individua vivaĵo, kiel unu besto, planto, fungo aŭ bakterio From Wikipedia, the free encyclopedia
Organismoj aŭ la vivestaĵoj konsistas el ĉeloj. Biologio okupiĝas science pri ĉiu konata organismo, ties derivaĵoj kaj prauloj. Ties karakterizaĵoj estas materialŝanĝo, kresko, reago al stimulo kaj generado. Post seksa proceso aperas samdevena organisma grupo, kiu nomiĝas populacio. Tiuj populacioj formas asociojn, nome ekosistemoj, kiuj enloĝas la biosistemon.
| Organismo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
.jpg) | |||||
| fizika anatomia ento • fizika korpo | |||||
| |||||
| Organismo | ||
|---|---|---|
|
| ||
| Sistematiko | ||
| ||
| Domeno | ||
|
La sistematiko provas trovi konvenan grupigon de ĉiu organismo. La plej supra ŝtupo estas la t.n. regno. Oni distingas laŭ kriterioj de molekulara biologio la verajn bakteriojn (Bacteria), la arĥeojn (Archaea) kaj la eŭkariotojn (Eucaryota), animaloj, plantoj kaj fungoj. Se oni taksas la ĉelojn kiel baza karakterizaĵo de organismoj, la virusoj ne apartenas al la organismoj, ĉar ili konsistas ne el ĉeloj. Ili ne havas propran materialŝangon kaj degeneras sin mal-mem. Ilia pliiĝo okazas per mastroĉeloj.
En biologio, organismo estas ajna kunapuda vivanta sistemo, tiaj kiaj animalo, planto aŭ bakterio. Pli ol 99 % el ĉiuj specioj, laŭkvante ĉirkaŭ kvin mil milionoj da specioj,[1] kiuj iam vivis sur la Tero estas ĉirkaŭkalkule formortintaj.[2][3] Ĉirkaŭkalkuloj pri la nombro de la nuntempaj specioj de la Tero gamas el 10 milionoj al 14 milionoj,[4] el kiuj ĉirkaŭ 1.2 milionoj estis dokumentitaj kaj ĉirkaŭ 86 % ne estis ankoraŭ priskribitaj.[5]
Ĉiuj konataj tipoj de organismoj estas kapablaj je ioma grado de reago al stimuloj, reproduktado, kresko kaj disvolviĝo kaj homeostazo. Organismo konsistas el unu aŭ pliaj ĉeloj; kiam ĝi havas unu ĉelon ĝi estas unuĉela organismo; kaj kiam ĝi havas pli ol unu ĝi estas konata kiel multĉela organismo. Plej unuĉelaj organismoj estas de mikroskopa grando kaj tiele klasitaj kiel mikroorganismoj. Homoj estas multĉelaj organismoj komponitaj de multaj bilionoj de ĉeloj grupigitaj en specialaj histoj kaj organoj.
Organismo povas esti ĉu prokarioto aŭ eŭkarioto. Prokariotoj estas reprezentataj de du separataj regnoj, nome Bacteria kaj Archaea. Eŭkariotaj organismoj estas karakterizitaj pro esto de membran-ligita ĉelkerno kaj enhavas aldonajn membran-ligitajn apartaĵojn nome organetoj (kiaj mitokondrio en animaloj kaj plantoj kaj plastidoj en plantoj kaj algoj, ĉiuj ĝenerale konsiderataj derivaj el endosimbiozaj bakterioj).[6] Fungoj, animaloj kaj plantoj estas ekzemploj de regnoj de organismoj ene de eŭkariotoj.
La termino "organismo" (el greka ὀργανισμός, organismos, el ὄργανον, organon, t.e. "ilo, aparato, sensorgano aŭ prendilo"[7][8]) unuafoje aperis en angla lingvo en 1703 kaj ekhavis sian nunan difinon ĉirkaŭ 1834 (Oxford English Dictionary). Ĝi estas rekte rilata al la termino "organizo". Estas longa tradicio difini organismojn kiel mem-organizantaj estaĵoj.[9]
Estis polemiko pri la bona vojo al la difino de organismo[10][11][12][13][14][15][16][17] kaj pri ĉu tia difino ja necesas.[18][19] Kelkaj kontribuoj[20] estas respondoj al la sugesto ke tiu kategorio "organismo" povus esti ne taŭga en biologio.[21]
Ĉiu konata organismo estas konstruita el unu aŭ pli da ĉeloj. Ĉiu ĉelo enhavas en sia genomo (DNA) ĉiun bezonatan instrukciojn por kresko kaj por multflanka vivproceso.
Gravaj (bioĥemie) substancoj (organikaj molekuloj), kiujn organismoj bezonas por vivo estas la jenaj:
Krom tiuj, la ĉelo de ĉiu organismo estas provizita grandparte je akvo kaj en tiu estas solvitaj mineraloj (saloj).
La plej grava kemia elemento por la konstruo de organikaj materialoj estas karbono (C). Krom tio gravas grandparte la elementoj de akvo kiel oksigeno (O) kaj hidrogeno (H). Plie menciindas – amase gravas - nitrogeno (N), fosforo (P), sulfuro (S), kalio (K), kalcio (Ca) kaj natrio (Na) , dum kloro (Cl), jodo (I), fero (Fe), kupro (Cu), seleno (Se) kaj kelkaj aliaj materialoj estas nur ŝpurelementoj (sed ili povas estis esencaj).
Multaj kemiaj elementoj povas esti damaĝaj en diversaj dozoj por la organismoj.
En metafora senco kompleksa 'tutaĵo' foje estas konsiderata kiel organismo: 'la politiko'; 'la internacia telefonreto'.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
