Ρωσικός Ναός Αθηνών

Ο Ρωσικός Ναός Αθηνών ή Ρωσική Εκκλησία όπως είναι γνωστός ανάμεσα στους Ρώσους, είναι χριστιανικός ναός στην Αθήνα αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα που εξυπηρετεί τη ρωσική παροικία στην Ελλάδα.

Σωτήρα Λυκοδήμου
Είδος	ορθόδοξη εκκλησία
Αρχιτεκτονική	βυζαντινή αρχιτεκτονική
Γεωγραφικές συντεταγμένες
Θρήσκευμα	Ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Αθηναίων
Τοποθεσία	Αθήνα
Χώρα	Ελλάδα
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα και διατηρητέο κτήριο στην Ελλάδα[1]
Ιστότοπος
Επίσημος ιστότοπος
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Χρήση του χώρου κατά την αρχαιότητα

Η Ρωσική Εκκλησία βρίσκεται επί της οδού Φιλελλήνων. Η αρχαιολογική σκαπάνη έδειξε ότι στην αρχαία Αθήνα στο σημείο αυτό υπήρχε ιερό αφιερωμένο στον Λύκειο Απόλλωνα. Επί Ρωμαιοκρατίας, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Αδριανός, λειτουργούσαν εκεί ρωμαϊκά λουτρά, το λεγόμενο βαλανείον. Η τροφοδοσία του λουτρού με νερό γινόταν από έναν παραπόταμο του ποταμού Ηριδανού. Ο παραπόταμος αυτός περνούσε κάτω από τις εγκαταστάσεις του λουτρού. Υπήρχε και υπόκαυστο (χώρος όπου ζεσταίνονταν τα νερά που διοχετεύονταν στο λουτρό).^[2]

Χριστιανικός ναός

Επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την εποχή που ήταν στον θρόνο η Ειρήνη η Αθηναία (780-802 μ.Χ.) εκεί όπου βρισκόταν το παλιό βαλανείο χτίστηκε μια μικρή χριστιανική εκκλησία. Αργότερα, τον 11ο αιώνα, χτίστηκε και γυναικείο μοναστήρι, της Παναγίας Σώτειρας του Λυκοδήμου. Ένα από τα κτίρια που κατασκευάστηκαν τότε ήταν και το καθολικό του νέου μοναστηριού. Αυτός ο ναός είναι η σημερινή Ρωσική Εκκλησία. Ήταν οκταγωνικού ρυθμού, μια αρχιτεκτονική καινοτομία για εκείνη την εποχή.

Υπάρχουν δύο επιγραφές στον εσωτερικό του ναού, στο νότιο τοίχο, μέσα σε πλαίσιο με τζάμι. Σ' εκείνη που βρίσκεται δίπλα στην αγιογραφία του Πρωτομάρτυρα Στεφάνου αναγράφεται: «Ενταύθα κείται Στέφανος ο πρωτοκτίτωρ έτους τ... τη τετάρτη του μηνός του Δεκεμβρ. Ινδικτιώνος έτους, σφνγ'» (=6553 από κτίσεως κόσμου, 1044 μ.Χ.). Στην άλλη αναφέρεται ο θάνατος του Επιφανίου Λύκου τον Δεκέμβριο του 1051. Εξ αυτού ο ναός ονομαζόταν άλλοτε «Σώτειρα του Λυκοδήμου» (ήταν δηλαδή αφιερωμένος στην Παναγία Σώτειρα).

Ο αναφερόμενος ως πρωτοκτίτωρ ήταν ο Στέφανος Λυκόδημος, της αρχαίας αθηναϊκής οικογένειας των Λύκων, κατά τον Δημήτριο Καμπούρογλου.^[3] Κατά τον Κ. Πιττάκη ο ναός ήταν αφιερωμένος στο Άγιο Νικόδημο και επονομάστηκε «του Λυκοδήμου», επειδή είχε χτιστεί πάνω σε ναό του Λυκείου Απόλλωνα.

Οι Φράγκοι, ο Χασεκή και τα κανόνια της Ακρόπολης

Όταν μετά την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους (1204) η περιοχή τέθηκε υπό τον έλεγχό τους. Η μονή κατελήφθη από Βενεδικτίνους καλόγεροι. Έμειναν σ' αυτήν έως το 1669. Τότε περιήλθε και πάλι στον έλεγχο των Ορθοδόξων και λειτούργησε ως ανδρική μονή. Όταν οι Ενετοί του Μοροζίνη πολιορκούσαν την Αθήνα, το 1687, ο ναός έπαθε ζημιές από κανονιοβολισμούς. Ένας σεισμός γκρέμισε τα κελιά το 1701, αλλά ανοικοδομήθηκαν εκ νέου. Όμως η μονή (εκτός από το καθολικό) κατεδαφίστηκε από τον Χατζή Χασεκή το 1778, προκειμένου τα υλικά να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή τείχους που θα προστάτευε την πόλη.

Στα κατοπινά χρόνια η μονή έγινε μετόχι του μοναστηριού της Καισαριανής. Ο ναός έπαθε μεγάλες ζημιές, όταν στην Επανάσταση το 1827 δέχτηκε κανονιοβολισμούς από την έγκλειστη στην Ακρόπολη τουρκική δύναμη. Σχεδόν ολόκληρη η βορειοανατολική πλευρά, καθώς και μεγάλο τμήμα του τρούλου είχαν καταρρεύσει. Αλλά το υπόλοιπο κτίριο βρισκόταν σε καλή κατάσταση.

Οι Ρώσοι και η αναστήλωση

Τους πρώτους μήνες του 1847 ο Ρώσος πρεσβευτής στην Αθήνα ζήτησε από την ελληνική κυβέρνηση να δοθεί στην πρεσβεία ο ναός, ώστε αφού επισκευαστεί να καλύψει τις λατρευτικές ανάγκες της ρωσικής παροικίας στη χώρα μας. Στους Ρώσους είχε παραχωρηθεί το 1824 ο ναός της Σωτείρας Κοττάκη, αλλά θεωρούσαν ότι δεν ανταποκρινόταν στις ανάγκες της παροικίας ούτε στο κύρος της χώρας τους. Το ρωσικό αίτημα ικανοποιήθηκε.

Προτάθηκε αρχικά ο ναός (που τον 19ο αιώνα ονομαζόταν ναός του Λυκοδήμου) να κατεδαφιστεί και να χτιστεί καινούργιος. Επικράτησε όμως τελικά η άποψη του αρχιμανδρίτη Αντωνίνου (Antonin Kapustin, 1817-1894), Ρώσου, καθηγητή στη Θεολογική Ακαδημία του Κιέβου, να γίνει αναστήλωση. Ο τσάρος Νικόλαος Α΄ έστειλε τον Νοέμβριο του 1847 στην Αθήνα τον αρχιτέκτονα Ιβάν Στρομ, για να ορίσει τι έργα θα γίνονταν, ενώ τη μελέτη και την επίβλεψη των έργων την ανέλαβαν ο στρατιωτικός αρχιτέκτονας Τηλέμαχος Βλασσόπουλος σε συνεργασία με τον Γάλλο Φρανσουά Μπουλανζέ.

Η αναστήλωση ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 1850. Τον Απρίλιο του 1851 με εντολή του Υπουργείου Εσωτερικών σταμάτησαν τα έργα, επειδή στη βορειοανατολική γωνία, παρατηρήθηκε υγρασία στο έδαφος, που μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την ασφάλεια του κτιρίου. Συγκροτήθηκε μια επιτροπή από στρατιωτικούς και πολιτικούς μηχανικούς, η οποία αποφάνθηκε ότι το κτίριο μπορούσε ν' αντέξει. Οπότε συνεχίστηκαν τα έργα τον Μάρτιο του 1852.

Η Αγία Τριάδα, ο Όθωνας και ο Απόστολος Παύλος

Ο ναός ολοκληρώθηκε το 1855, και έγιναν τα εγκαίνια. Αφιερώθηκε στην Αγία Τριάδα. Η Μόσχα επωμίστηκε ολόκληρο το κόστος των εργασιών, 14.995 δραχμές. Η αγιογράφηση έγινε από τον καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, Λουδοβίκο Θείρσιο (Thiersch, 1825-1909), γιο του γνωστού Βαυαρού φιλέλληνα. Μόνο που όταν ζωγράφιζε τον Απόστολο Παύλο, του έδωσε τα χαρακτηριστικά του βασιλιά Όθωνα!^[4] Το παλιό πέτρινο τέμπλο έδωσε τη θέση του σ' ένα καινούργιο μεγαλύτερου ύψους, ενώ κατασκευάστηκε και βυζαντινό καμπαναριό, που γύρω γύρω έχει κουφική ζωφόρο, απομίμηση εκείνης της εκκλησίας.

Μεταξύ των κειμηλίων που φυλάσσονται στον ναό περιλαμβάνονται φορητή εικόνα του Αγίου Νικολάου, δώρο της βασίλισσας Όλγας, εικόνες που έφεραν Ρώσοι πρόσφυγες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 κ.ά. Eνώ γινόταν η αναστήλωση εντοπίστηκε πέντε μέτρα κάτω από το δάπεδο του ναού δεξαμενή υδραγωγείου. Η επικάλυψή της και το πάτωμα που μεσολαβούσε στηρίζονταν επί 256 στηλίσκων από οπτόπλινθους.

Σε εκσκαφή προ ετών των θεμελίων του Μεγάρου Μποδοσάκη επί της οδού Αμαλίας 20, αποκαλύφθηκε το νεκροταφείο της μονής. Η απαλλοτρίωση του οικοπέδου, επί της λεωφόρου Αμαλίας 22, όπου βρισκόταν το κατεδαφισθέν Μέγαρο Σταθάτου (1960), είχε ως αποτέλεσμα στον χώρο να γίνει μια μικρή πλατεία. Έτσι «ανέπνευσε» λίγο και η εκκλησία που την έπνιγαν τα γύρω κτίρια.

Πηγές

• Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών (Ιστοσελίδα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών)
• Κώστα Μπίρη «Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα» (εκδόσεις Μέλισσα, σελ. 142-143)
• Δημητρίου Καμπούρογλου «Αι παλαιαί Αθήναι»

Παραπομπές

1. www.arxaiologikoktimatologio.gov.gr/el/monuments_info?id=147937&type=Monument.
2. «Ρώσικη εκκλησία - οδός Φιλελλήνων». www.iranon.gr. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2016.
3. Δημήτριος Καμπούρογλου, Αι Παλαιαί Αθήναι, εκδ. Καραβία, Δ.Ν.- Αναστατικές εκδόσεις, 1998
4. Από την ιστοσελίδα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών^{[νεκρός σύνδεσμος]}