Μετρική[1] λέγεται η επιστήμη που εξετάζει και ερευνά τους νόμους και τους κανόνες που διέπουν τη στιχουργική τέχνη. Μελετά[2] τους κανόνες των μέτρων, τα οποία προσδίδοντας ρυθμό στο λόγο, τον καθιστούν ποίημα.
Αυτό το λήμμα παρουσιάζει το θέμα από ελληνική οπτική γωνία ή δίνει δυσανάλογο βάρος στην ελληνική πτυχή ενός παγκόσμιου θέματος. Προσπαθήστε να το ανασκευάσετε ή και να προσθέσετε πληροφορίες έτσι ώστε να καλύπτει πληρέστερα και περισσότερο ουδέτερα το θέμα. Παρακαλούμε δείτε τη σχετική συζήτηση στη σελίδα συζήτησης του λήμματος.
Τα συστατικά στοιχεία[3] της μετρικής ως τέχνης είναι:
Προσωδία: Η θεωρία που αφορά την ποσοτική αξία των συλλαβών.
Κυρίως Μετρική: Διδάσκει τα διάφορα είδη των μέτρων.
Στροφική: Διδάσκει τον τρόπο με τον οποίο απαρτίζονται οι στροφές.
Τα κύρια μετρικά συστήματα[4] στην ποίηση είναι τα εξής τέσσερα:
Συλλαβικό Σύστημα: Μετράμε τον αριθμό των συλλαβών κατά στίχο.
Τονικό Σύστημα: Μετράμε τους τόνους των συλλαβών.
Συλλαβο-τονικό Σύστημα: Υπολογίζουμε και τον αριθμό των συλλαβών και των τόνων.
Ποσοτικό Σύστημα: Μετρούμε τις μακρές και βραχείες συλλαβές.
Μέτρο είναι η μικρότερη μονάδα από την οποία, με την κανονική επανάληψη της, μπορεί ν' αποτελεστεί ο στίχος.
Αρχαία Μετρική
Στην ελληνική προσωδία[5] το μέτρο είναι η καθορισμένη ομάδα μακρών ή βραχειών συλλαβών που περιλαμβάνει δύο διαφορετικούς χρόνους· σύνολο από άρσεις και θέσεις που συγκροτούν το στίχο. Γι' αυτό το λόγο η αρχαία ελληνική μετρική ονομάζεται προσωδιακή και τα μέτρα της προσωδιακά[6].
Νεότερη Μετρική
Στη νέα ελληνική μετρική[7] το μέτρο είναι το ταίριασμα ορισμένων τονισμένων και άτονων συλλαβών, ώστε με την κανονική εναλλαγή τους, επιφέρεται το αποτέλεσμα της αρμονίας. Γι' αυτόν τον λόγο η νεοελληνική μετρική ονομάζεται τονική και τα είδη των μέτρων της τονικά.
Η αρχαία ελληνική μετρική είναι προσωδιακή και βασίζεται στην εναλλαγή μακρών και βραχειών συλλαβών. Στην προσωδία[8] εκείνο που γεννά το αίσθημα του ρυθμού είναι η με ορισμένη τάξη εναλλαγή συλλαβών με μεγαλύτερη και συλλαβών με μικρότερη διάρκεια στην προφορά της. Σύμφωνα με τον Ηρωδιανό στο έργο του Περὶ Καθολικῆς Προσωδίας «Προσῳδία ἐστὶ ποιά τάσις ἐγγραμμάτου φωνῆς ὑγιοῦς»[9].
Ιστορία
Οι ρίζες της αρχαίας ελληνικής μετρικής χάνονται μέσα στον χρόνο. Πρώτος θεωρητικός της μετρικής στην αρχαία Ελλάδα θεωρείται ο Δάμων[10], ο οποίος σ' ένα σύγγραμμά του ανέλυσε τα επιμέρους μέτρα, αλλά και ο Αριστόξενος.
Η μετρική καλλιεργήθηκε περισσότερο από τους γραμματικούς των Ελληνιστικών Χρόνων[2], όπως τον Ηφαιστίωνα, τον Ειρηναίο, τον Φιλόξενο, τον Πτολεμαίο, τον Ηλιόδωρο κ.α., οι οποίοι προσπάθησαν να αναλύσουν, να σχολιάσουν και να ερμηνεύσουν τους μετρικούς κανόνες που εφάρμοζαν οι αρχαίοι ποιητές. Ό,τι σώθηκε, όμως, από την εργασία των αρχαίων Ελλήνων μετρικών περιλαμβάνεται κυρίως στην επιτομή της μετρικής του Ηφαιστίωνα (130-190 μ.Χ.).
Χαρακτηριστικά Στοιχεία
Στην αρχαία ελληνική μετρική δεν έχουν σημασία στον στίχο οι οξύτονες, βαρύτονες και περισπωμένες συλλαβές. Ο τόνος στα αρχαία ελληνικά ήταν μουσικός, δηλαδή η τονισμένη συλλαβή διέφερε από την άτονη ως προς το ύψος.
Είδη Μέτρων
Με την εναλλαγή μακρών και βραχειών συλλαβών γίνονται τα μέτρα. Τα βασικότερα μέτρα αυτά είναι τα εξής:
Δακτυλικό ή Ηρωικό Εξάμετρο[11][12]: Αποτελείται από έξι δακτύλους (— ∪ ∪). Οι δύο βραχείες συλλαβές του δακτύλου μπορεί ν' αντικατασταθούν από μία μακρά συλλαβή (— — σπονδείος). Με την εναλλαγή δακτύλων και σπονδείων, έχουμε τις εξής τρεις κυριότερες μορφές:
Σπονδειάζων: Έχει σπονδείο στην πέμπτη μετρική μονάδα.
Ολοσπόνδειος: Αποτελείται από έξι σπονδείους.
Ολοδάκτυλος: Αποτελείται από πέντε δακτύλους.
Αναπαιστικό Μέτρο[13]: Αποτελείται από τρεις συλλαβές (∪ ∪ —). Οι βασικότερες μορφές του είναι:
Ιαμβικό Μέτρο[14][15]: Αποτελείται από δύο συλλαβές (∪ —). Η βασικότερη μορφή του είναι το ιαμβικό τρίμετρο (∪ — ∪ — ∪ — ∪ — ∪ — ∪ —). Οι κυριότερες τομές στο ιαμβικό τρίμετρο είναι:
Πενθημιμερής: Ύστερα από το δεύτερο άλογο.
Εφθημιμερής: Ύστερα από το δεύτερο βραχύ.
Τροχαϊκό Μέτρο[16][17]: Αποτελείται από δύο συλλαβές (— ∪). Η βασικότερη μορφή του είναι το τροχαϊκό τετράμετρο[Σημ 1] (— ∪ — ∪ — ∪ — ∪ — ∪ — ∪ — ∪ —).
Χορίαμβος[18]: Αποτελείται από έναν χορείο[Σημ 2] και έναν ίαμβο (— ∪ ∪ —).
Αντίσπαστος[19]: Αποτελείται από δύο μακρές συλλαβές περιβαλλόμενες από δύο βραχείες (∪ — — ∪).
Ιωνικός[20][21]: Αποτελεί ιδιαίτερη μετρική μονάδα που παρουσιάζεται σε δύο μορφές:
Ιωνικός απ' ελάσσονος (a minore): ∪ ∪ — —
Ιωνικός από μείζονος (a maiore): — — ∪ ∪
Παιωνικοί Ρυθμοί[22][23]: Με ανάλυση της πρώτης ή της δεύτερης μακράς συλλαβής του κρητικού μέτρου (— ∪ —) προκύπτουν:
Τέταρτος Παίωνας: ∪ ∪ ∪ ∪ —
Πρώτος Παίωνας: — ∪ ∪ ∪ ∪
Η νεοελληνική μετρική έχει ως βάση τον τόνο. Ο τόνος είναι εκείνος που δυναμώνει ορισμένες συλλαβές, ώστε με την κανονική εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών, να έχουμε το αποτέλεσμα της αρμονίας.
Ιστορία
Τα πρώτα ποιητικά έργα που βασίστηκαν στον τονισμό ανήκουν πιθανότατα στον 6ο αιώνα μ.Χ., με πρώτα τους ύμνους του Ρωμανού του Μελωδού[1]. Τα τονικά μέτρα επικράτησαν κατά την διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από αυτήν κατάγεται, κατά το μεγαλύτερο τμήμα της, και ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, ο οποίος είναι ο βασικός τύπος στίχου των δημοτικών τραγουδιών. Σύμφωνα με τον κανόνα, διαιρείται με την τομή σε δύο ημιστίχια, ένα οκτασύλλαβο ιαμβικό οξύτονο και ένα επτασύλλαβο παροξύτονο.
Κατά την περίοδο της επτανησιακής σχολής, με κύριο εκπρόσωπο τον Διονύσιο Σολωμό, εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, μαζί με τον δαντικό ενδεκασύλλαβο και τον δεκατρισύλλαβο.
Στα τέλη του 19ου αιώνα και στη διάρκεια της περιόδου της Νέας Αθηναϊκής Σχολής, με κύριο εκπρόσωπο τον Κωστή Παλαμά έγινε μία ανανέωση του δεκαπεντασύλλαβου, με την έκδοση της συλλογής Ίαμβοι και Ανάπαιστοι το 1897.
Συμβολισμός Μέτρων
Στη νεοελληνική μετρική για να παραστήσουμε[24] μία τονισμένη και μία άτονη συλλαβή (ή μέτρα) δανειζόμαστε δύο σημεία από την αρχαία. Το βραχύ το οποίο συμβολίζουμε με το σημάδι ∪ και το μακρό με το σημάδι — (ή με μία παύλα με τόνο από πάνω).
Βραχεία και μακρά συλλαβή στη νεοελληνική μετρική θεωρείται η άτονη και τονισμένη συλλαβή αντίστοιχα. Ο χαρακτηρισμός αυτός γίνεται ανεξάρτητα από το αν μία συλλαβή είναι βραχεία ή μακρά σύμφωνα με τους κανόνες της γραμματικής ή τους κανόνες της αρχαίας ελληνικής μετρικής.
Είδη μέτρων
Με την ορισμένη εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών γίνονται τα μέτρα, που ανάλογα με τη θέση του τόνου διαιρούνται σε πέντε είδη. Αυτά τα πέντε είδη των μέτρων γίνονται είτε από δύο συλλαβές και ονομάζονται δισύλλαβα είτε από τρεις συλλαβές και ονομάζονται τρισύλλαβα. Τα μέτρα[25][26] αυτά είναι τα εξής:
Δισύλλαβα:
Ίαμβος ή Ιαμβικό Μέτρο: Γίνεται από δύο συλλαβές και έχει τονισμένη τη δεύτερη συλλαβή.
Τροχαίος ή Τροχαϊκό Μέτρο: Γίνεται από δύο συλλαβές και έχει τονισμένη την πρώτη συλλαβή, δηλαδή όλες ή τις περισσότερες μονές συλλαβές τονισμένες.
Τρισύλλαβα:
Ανάπαιστος ή Αναπαιστικό Μέτρο: Γίνεται από τρεις συλλαβές και έχει τονισμένη την τρίτη συλλαβή.
Δάκτυλος ή Δακτυλικό Μέτρο: Γίνεται από τρεις συλλαβές και έχει τονισμένη την πρώτη συλλαβή.
Μεσότονος ή Μεσοτονικό[Σημ 3] Μέτρο: Γίνεται από τρεις συλλαβές και έχει τονισμένη τη δεύτερη συλλαβή.
Ιαμβικό Μέτρο
Οι ιαμβικοί στίχοι γίνονται από δισύλλαβα μέτρα των οποίων τονίζονται οι δεύτερες συλλαβές, δηλαδή όλες ή τις περισσότερες ζυγές συλλαβές τονισμένες[Σημ 4]. Στον ιαμβικό στίχο προσέχουμε πάντα τη μεσαία και την τελευταία συλλαβή[Σημ 5]. Κάθε ιαμβικός στίχος μπορεί να μην έχει όλα τα μέτρα ολόκληρα. Από ολόκληρα μέτρα γίνονται όλοι οι ζυγοί. Οι μονοί έχουν πάντα το τελευταίο μέτρο μισό. Οι ζυγοί στίχοι είναι οξύτονοι και προπαροξύτονοι. Οι μονοί στίχοι είναι παροξύτονοι. Ο ιαμβικός στίχος παίρνει τ' όνομα του από το είδος του μέτρου, από τον αριθμό των συλλαβών και από τον τονισμό της τελευταίας λέξης του στίχου.
Τα είδη[27][28][29] των ιαμβικών στίχων σύμφωνα με τον αριθμό των συλλαβών, είναι συνήθως[Σημ 6] τα εξής:
Οι τροχαϊκοί στίχοι γίνονται από δισύλλαβα μέτρα των οποίων τονίζονται οι πρώτες συλλαβές, δηλαδή όλες ή τις περισσότερες μονές συλλαβές τονισμένες[Σημ 8]. Στον τροχαϊκό στίχο προσέχουμε πάντα τον τονισμό των τελευταίων συλλαβών κάθε μισόστιχου[Σημ 9] ή το τέλος[Σημ 10] του στίχου. Κάθε τροχαϊκός στίχος μπορεί να μην έχει όλα τα μέτρα ολόκληρα. Από ολόκληρα μέτρα γίνονται όλοι οι ζυγοί. Οι ζυγοί στίχοι είναι παροξύτονοι. Οι μονοί στίχοι είναι οξύτονοι και προπαροξύτονοι. Ο τροχαϊκός στίχος παίρνει τ' όνομα του από το είδος του μέτρου, από τον αριθμό των συλλαβών και από τον τονισμό της τελευταίας λέξης του στίχου.
Τα είδη[30][31][32] των τροχαϊκών στίχων σύμφωνα με τον αριθμό των συλλαβών, είναι τα εξής:
Οι αναπαιστικοί στίχοι γίνονται από τρισύλλαβα μέτρα των οποίων τονίζονται[Σημ 11] οι τρίτες συλλαβές[Σημ 12]. Ο αναπαιστικός στίχος παίρνει τ' όνομα του από τον αριθμό των μέτρων.
Τα είδη[33][34][35] των αναπαιστικών στίχων σύμφωνα με τον αριθμό των μέτρων, είναι τα εξής:
Οι δακτυλικοί στίχοι γίνονται από τρισύλλαβα μέτρα των οποίων τονίζονται οι πρώτες συλλαβές[Σημ 13]. Ο δακτυλικός στίχος παίρνει τ' όνομα του από τον αριθμό των μέτρων και τον τονισμό της τελευταίας λέξης του στίχου[Σημ 14].
Τα είδη[36][37][38] των δακτυλικών στίχων σύμφωνα με τον αριθμό των μέτρων, είναι τα εξής:
Με τομή ύστερα από την τονισμένη συλλαβή του τρίτου μέτρου: — ∪ ∪ — ∪ ∪ — | ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪
Με τομή ύστερα από την πρώτη άτονη συλλαβή του τρίτου μέτρου: — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ | ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪
Με τομή ύστερα από το τρίτο μέτρο: — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ | — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪
Με τομή ύστερα από την τονισμένη συλλαβή του τέταρτου μέτρου: — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — | ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪
Με τομή ύστερα από την πρώτη άτονη συλλαβή του τέταρτου μέτρου: — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ | ∪ — ∪ ∪ — ∪
Μεσοτονικό Μέτρο
Οι μεσοτονικοί στίχοι γίνονται από τρισύλλαβα μέτρα των οποίων τονίζονται οι δεύτερες συλλαβές[Σημ 16]. Ο μεσοτονικός στίχος παίρνει τ' όνομα του από τον αριθμό των μέτρων και από τον τονισμό της τελευταίας λέξης του στίχου. Ο στίχος που γίνεται από ολόκληρα μέτρα είναι παροξύτονος, όταν γίνεται από ολόκληρα μέτρα και μια συλλαβή προπαροξύτονος, και όταν γίνεται από ολόκληρα μέτρα και δύο συλλαβές οξύτονος.
Τα είδη[41][42][43] των μεσοτονικών στίχων σύμφωνα με τον αριθμό των μέτρων, είναι τα εξής:
Μεσοτονικός δίμετρος:
Οξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ —
Παροξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪
Προπαροξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪
Μεσοτονικός τρίμετρος:
Οξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ —
Παροξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ — ∪
Προπαροξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪
Μεσοτονικός τετράμετρος:
Οξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ —
Παροξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ — ∪
Προπαροξύτονος: ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪ — ∪ | ∪
Ονομασία Στίχου
Στίχος ονομάζεται ένας ορισμένος αριθμός συλλαβών σε ρυθμικό τρόπο βαλμένος. Στη νεοελληνική μετρική, ο στίχος γίνεται από ένα μέτρο ή και περισσότερα. Επειδή τα μέτρα διαιρούνται σε δισύλλαβα και τρισύλλαβα, δεν μπορεί να δημιουργηθεί στίχος με λιγότερες από δύο συλλαβές[Σημ 17].
Το όνομά[44][45] του ο στίχος το παίρνει από τις εξής τρεις παραμέτρους:
Από το είδος του μέτρου στο οποίο ανήκει· π.χ. αν ένας στίχος έχει συντεθεί από ιαμβικά μέτρα, ονομάζεται ιαμβικός, από τροχαϊκά μέτρα, τροχαϊκός, από αναπαιστικά μέτρα, αναπαιστικός, από δακτυλικά μέτρα, δακτυλικός και από μεσοτονικά μέτρα, μεσοτονικός.
Από τον συνολικό αριθμό των συλλαβών ή των μέτρων· π.χ. ένας ιαμβικός στίχος με βάση τον αριθμό των συλλαβών του, μπορεί να ονομαστεί επτασύλλαβος, εννεασύλλαβος, ενδεκασύλλαβος, δεκαπεντασύλλαβος κτλ. Οι αναπαιστικοί, δακτυλικοί και μεσοτονικοί, παίρνουν τ' όνομα τους απ' τον αριθμό των μέτρων· π.χ. αν ένας δαχτυλικός στίχος γίνεται από τρία μέτρα, μπορεί να ονομαστεί τρίμετρος, από τέσσερα τετράμετρος κτλ.
Από τη θέση του τόνου στην τελευταία λέξη. Με βάση αυτό το κριτήριο, οι στίχοι διακρίνονται στις εξής επιμέρους κατηγορίες:
Οξύτονοι: Οι στίχοι που έχουν τόνο στη λήγουσα της τελευταίας λέξης.
Παροξύτονοι: Οι στίχοι που έχουν τόνο στην παραλήγουσα της τελευταίας λέξης.
Προπαροξύτονοι: Οι στίχοι που έχουν τόνο στην προπαραλήγουσα της τελευταίας λέξης.
Μεσότονο ή μεσοτονικό λέγεται το αμφίβραχυ. Μετονομάστηκε επειδή στη νεοελληνική μετρική δεν υπάρχουν βραχέα και μακρά, όπως στην αρχαία ελληνική. Ο εν λόγω όρος εμφανίζεται και χρησιμοποιείται πλέον στα στιχουργικά και σχολικά βιβλία.
Τον ιαμβικό δεκαεπτασύλλαβο έπλασε ο Πολυλάς στη μετάφρασή του ελεγειακών διστίχων από τον Ρωμαίο ποιητή Τίβουλλο. Αργότερα αυτόν το στίχο χρησιμοποίησαν οι Καζαντζάκης-Κακρίδης στις μεταφράσεις τους στη νεοελληνική των ομηρικών επών.