Ενόργανη γυμναστική

Η ενόργανη γυμναστική είναι το άθλημα της αγωνιστικής γυμναστικής. Η ονομασία της προκύπτει από το γεγονός ότι ο αθλητής ή η αθλήτρια εκτελεί ένα πρόγραμμα σε ένα ειδικά διαμορφωμένο όργανο, με ή χωρίς χρονικό περιορισμό (ανάλογα με το όργανο) και χωρίς τη συνοδεία μουσικής (με εξαίρεση τις ασκήσεις εδάφους γυναικών). Η ενόργανη γυμναστική ανήκει στην κατηγορία των αθλημάτων κρίσης, στα οποία η επίδοση κάθε αθλητή καθορίζεται από τη βαθμολογία που του δίνει μια ειδική επιτροπή κριτών. Ένα πρόγραμμα αποτελείται από μια σειρά κινήσεων που βαθμολογούνται ανεξάρτητα, ανάλογα με το βαθμό δυσκολίας τους και την αρτιότητα -τεχνική και καλλιτεχνική- με την οποία εκτελούνται. Η τελική βαθμολογία για το σύνολο του προγράμματος προκύπτει από το άθροισμα των βαθμών που συγκέντρωσε κάθε κίνηση ξεχωριστά.

Οι ασκήσεις ή αλλιώς τα αγωνίσματα που συνθέτουν το άθλημα της ενόργανης γυμναστικής, παίρνουν το όνομά τους από το όργανο στο οποίο εκτελεί κάθε φορά το πρόγραμμά του ένας αθλητής ή μία αθλήτρια. Οι άντρες διαγωνίζονται σε έξι αγωνίσματα-όργανα (κατά σειρά διεξαγωγής σε έναν πλήρη αγώνα): ασκήσεις εδάφους, πλάγιο ίππο, κρίκους, άλμα, παράλληλους ζυγούς και μονόζυγο, ενώ οι γυναίκες σε τέσσερα: άλμα, δίζυγο ή ασύμμετρους ζυγούς, δοκό ισορροπίας και ασκήσεις εδάφους (το τελευταίο με τη συνοδεία μουσικής).^[1]

Οι ρίζες της ενόργανης γυμναστικής μπορούν να αναζητηθούν σε διάφορες αθλητικές, θρησκευτικές, ακροβατικές και στρατιωτικές δραστηριότητες των αρχαίων πολιτισμών της Κίνας, της Ινδίας και κυρίως της Ελλάδας. Το πιο γνωστό και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα περίφημα ταυροκαθάψια της μινωικής Κρήτης, όπου οι αθλητές εκτελούσαν άλματα και διάφορες ακροβατικές ασκήσεις στην πλάτη ενός ταύρου. Αντίστοιχες πρακτικές και ασκήσεις συναντάμε σε όλους σχεδόν τους αρχαίους και σύγχρονους λαούς που είχαν σχέση με τα άλογα και οι αναβάτες τους εκπαιδεύονταν για να ανεβαίνουν και να κατεβαίνουν γρήγορα, να τα υπερπηδάνε, αλλά και να αλλάζουν θέση πάνω τους, καθώς τα άλογα έτρεχαν. Μάλιστα, γι' αυτόν το σκοπό, οι Ρωμαίοι είχαν κατασκευάσει ένα ξύλινο ομοίωμα του σώματος ενός αλόγου (ο πρόδρομος του πλάγιου ίππου), ώστε οι ασκήσεις να γίνονται στα γυμναστήρια και κυρίως με μεγαλύτερη ασφάλεια. Επίσης, πολλές από τις κινήσεις που γίνονται στις σύγχρονες ασκήσεις εδάφους αποτελούσαν μέρος της γενικής προπόνησης που έκαναν οι αθλητές στα γυμναστήρια της Αρχαίας Ελλάδας.

Τη σύγχρονη μορφή της, άρχισε να την αποκτά στη Γερμανία, στις αρχές του 19ου αιώνα, χάρη κυρίως στο έργο του εκπαιδευτικού Φρίντριχ Λούντβιχ Γιαν, του επονομαζόμενου και «πατέρα της γυμναστικής». Μεταξύ άλλων, ο Γιαν εισήγαγε τη γυμναστική στα σχολεία, ίδρυσε γυμναστήρια, διοργάνωσε γυμναστικούς αγώνες και δημιούργησε τις αρχικές μορφές των τριών από τα έξι όργανα της ενόργανης γυμναστικής που χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα: του δίζυγου (παράλληλες μπάρες), του μονόζυγου και του ίππου που χρησιμοποιείται για το άλμα.

Στις 23 Ιουλίου του 1881 ιδρύθηκε στη Λιέγη του Βελγίου η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Γυμναστικής, η οποία μετατράπηκε το 1921 σε παγκόσμια και μετονομάστηκε σε Διεθνή Ομοσπονδία Γυμναστικής (Fédération Internationale de Gymnastique, FIG). Η FIG είναι υπεύθυνη για τη θέσπιση και την τήρηση των κανόνων της αγωνιστικής γυμναστικής που ισχύουν για το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα και τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι προδιαγραφές για τα όργανα της ενόργανης γυμναστικής, οι περιορισμοί που ισχύουν για τα προγράμματα και το σύστημα ή, αλλιώς, ο κώδικας βαθμολόγησης που χρησιμοποιείται για τον καθορισμό της επίδοσης ενός αθλητή ή μιας αθλήτριας. Επίσης, εκεί ορίζεται ότι οι γυμναστές και οι γυμνάστριες πρέπει να είναι τουλάχιστον 16 χρονών και ότι τα προγράμματα που εκτελούν είναι δικής τους επιλογής όσον αφορά στη σύνθεση των ασκήσεων. Η τελική βαθμολογία καθορίζεται από το βαθμό δυσκολίας των επιμέρους ασκήσεων, από το πόσο άρτια εκτελέστηκαν, από τη χάρη και την τεχνική του γυμναστή ή της γυμνάστριας, τη συνοχή της κίνησης κατά τη μετάβαση από τη μία άσκηση στην επόμενη και από την καλλιτεχνική διάσταση του όλου προγράμματος. Πολλές πρωτότυπες και δύσκολες ασκήσεις «βαπτίζονται» με τα ονόματα των αθλητών που τις πραγματοποίησαν για πρώτη φορά, όπως, για παράδειγμα, η διάσημη τριπλή και ανάποδη τούμπα (σάλτο) «Τσουκαχάρα», το περίφημο άλμα «Μελισσανίδης» και οι δύο κινήσεις στο δίζυγο του Τσολακίδη.

Η γυμναστική είναι ένα από τα ελάχιστα αθλήματα που περιλαμβάνονται συνεχώς στο πρόγραμμα των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, από την πρώτη Ολυμπιάδα του 1896 στην Αθήνα έως σήμερα. Αρχικά, στο αγώνισμα συμμετείχαν μόνο άντρες, όπως συνέβαινε στις πρώτες διοργανώσεις και γενικώς σε όλα τα αθλήματα. Η αγωνιστική ενόργανη γυμναστική των γυναικών άρχισε να αναπτύσσεται μόλις στις αρχές της δεκαετίας του 1920 και το 1928 περιλήφθηκε στο πρόγραμμα των Ολυμπιακών Αγώνων του Άμστερνταμ, μόνο όμως ως ομαδικό αγώνισμα. Με την ίδια μορφή εισήχθη για πρώτη φορά το 1934 και στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Ενόργανης Γυμναστικής της FIG. Με αφετηρία το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα του 1950, οι γυναίκες άρχισαν να διαγωνίζονται και να βαθμολογούνται και ατομικά σε κάθε όργανο, αφού μέχρι τότε οι επιδόσεις τους στα όργανα μετρούσαν μόνο για τη συγκεντρωτική βαθμολογία της ομάδας τους. Το ίδιο ίσχυσε και το 1952 στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Ελσίνκι, όπου οριστικοποιήθηκαν το πλήθος, το είδος, και οι προδιαγραφές των οργάνων για τους άντρες και τις γυναίκες, καθώς και το πλήθος των αθλητών και των αθλητριών ανά ομάδα. Την ίδια εποχή, άρχισαν να αναδεικνύονται και οι πρώτες θρυλικές μορφές του αθλήματος (κυρίως από το χώρο της Σοβιετικής Ένωσης), με προεξάρχουσες εκείνες του Βίκτορ Τσουκάριν και της Λαρίσα Λατίνινα.^[2]

Το άθλημα πάντως απογειώθηκε το 1976, με αφορμή την εμφάνιση της Ρουμάνας Νάντια Κομανέτσι, η οποία, σε ηλικία μόλις 14 χρόνων, μάγεψε το παγκόσμιο κοινό με τις επιδόσεις και την απαράμιλλη χάρη της κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του Μόντρεαλ. Ήταν η πρώτη φορά που μία γυμνάστρια υποχρέωσε τους κριτές να δώσουν την απόλυτη βαθμολογία 10 σε μία άσκηση (στους ασύμμετρους ζυγούς του ομαδικού). Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν είχε καν προβλεφθεί τέτοια βαθμολογία και οι ηλεκτρονικοί πίνακες του σταδίου έγραφαν τη συνολική της βαθμολογία ως «1.00» αντί για «10.00», καθώς είχαν μόνο 3 ψηφία. Ύστερα από λίγο, την ακολούθησε η Σοβιετική Νέλι Κιμ στο άλμα και στις ασκήσεις εδάφους. Ωστόσο, με τα επτά συνολικά δεκάρια της, τα τρία χρυσά μετάλλια (σε σύνθετο ατομικό, ασύμμετρους ζυγούς και δοκό ισορροπίας), το ένα αργυρό (με τη Ρουμανία στο ομαδικό) και το ένα χάλκινο (στις ασκήσεις εδάφους), η Κομανέτσι δημιούργησε ένα ασύλληπτο ρεκόρ.

Στην Ολυμπιάδα της Μόσχας του 1980 που ακολούθησε, ο Σοβιετικός Αλεξάντρ Ντιτγιάτιμ πήρε τη σκυτάλη από την Κομανέτσι (η οποία πάντως, κέρδισε δύο χρυσά και δύο ασημένια μετάλλια στη διοργάνωση αυτή), επιτυγχάνοντας αρκετά δεκάρια και κερδίζοντας οκτώ συνολικά μετάλλια (τα τρία από αυτά χρυσά), εκ των οποίων τα έξι σε μία ημέρα. Ο μόνος γυμναστής που μπορεί να συναγωνιστεί το ρεκόρ του, είναι ο Βιτάλι Σέρμπο από τη Λευκορωσία, ο οποίος στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 στη Βαρκελώνη κέρδισε έξι χρυσά μετάλλια (ομαδικό, σύνθετο ατομικό, πλάγιο ίππο, κρίκους, άλμα και δίζυγο).^[3]

Στην Ελλάδα η ενόργανη γυμναστική εμφανίστηκε λίγο μετά την ίδρυση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, με την έλευση του βασιλιά Όθωνα το 1834. Οι πρώτοι οργανωμένοι αγώνες γυμναστικής έγιναν το 1889 στην τέταρτη Ζάππεια Ολυμπιάδα με πρωτοβουλία του Ιωάννη Φωκιανού, ο οποίος θεωρείται θεμελιωτής της ενόργανης γυμναστικής. Το 1890 πραγματοποιήθηκαν στο κεντρικό γυμναστήριο ασκουμένων της Αθήνας οι ετήσιοι αγώνες στο δίζυγο, στους κρίκους και στο μονόζυγο. Αγώνες γυμναστικής διεξήγαγε και ο Πανελλήνιος Γυμναστικός Σύλλογος ύστερα από την ίδρυσή του το 1891.

Μετά την τέλεση των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών αγώνων στην Αθήνα το 1896, όπου μάλιστα η Ελλάδα κατέκτησε 6 μετάλλια, διοργανώσεις ενόργανης γυμναστικής πραγματοποιήθηκαν για τα επόμενα 15 χρόνια. Με την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων το 1912 - 1913 όμως, κάθε αθλητική δραστηριότητα στην Ελλάδα σταμάτησε, και στη συνέχεια ξέσπασε κατευθείαν μετά ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914 - 1918, προκαλώντας περαιτέρω αναστολή σε όλα τα αθλήματα. Μεταγενέστερα, σε αντίθεση με τα περισσότερα άλλα αθλήματα που μετά ανασυγκροτήθηκαν, ειδικά η ενόργανη γυμναστική δεν κατάφερε να επανέλθει στο επίσημο προσκήνιο. Ως αποτέλεσμα, σταδιακά η αγωνιστική γυμναστική σταμάτησε να εξασκείται σε οργανωμένη μορφή με αποτέλεσμα να μείνει στην αφάνεια για μισό αιώνα, χωρίς καμία δραστηριότητα σε επίσημο επίπεδο.

Με τη σημερινή της μορφή εμφανίστηκε στη χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Το 1968 ξεκίνησε η ανάπτυξη του αθλήματος στην Ελλάδα, με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη και με πρωτεργάτρια την Ουγγαρέζα πρώην πρωταθλήτρια της ενόργανης γυμναστικής Νέλι Τσάπο – Άνταλ, που επανέφερε το ενδιαφέρον των Ελλήνων για την ενόργανη γυμναστική, διδάσκοντας στις νέες επίδοξες Ελληνίδες αθλήτριες τα μυστικά του αθλήματος. Η επιθυμία των Ελλήνων για ενασχόληση με το συγκεκριμένο άθλημα άρχισε να αναζωπυρώνεται και σύντομα δημιουργήθηκαν οι πρώτοι αθλητικοί σύλλογοι.

Το πρώτο Πανελλήνιο Πρωτάθλημα Ενόργανης Γυμναστικής πραγματοποιήθηκε στο Παλέ ντε Σπορ, στη Θεσσαλονίκη, μεταξύ 22 και 24 Απριλίου του 1971. Το πρωτάθλημα διοργανώθηκε από τον Σύνδεσμο Ελληνικών Γυμναστικών Αθλητικών Σωματείων (ΣΕΓΑΣ), ο οποίος υπήρξε ο επίσημος φορέας του πρωταθλήματος έως και το 1996. Στους αγώνες διεξήχθησαν οι κατηγορίες Α΄ (Ανδρών–Γυναικών), Β΄ και Γ΄ και συμμετείχαν 7 σύλλογοι. Ο Νίκος Γραμματικάκης του Ολυμπιακού και η Νούλη Γιαννιτσοπούλου του Πανθεσσαλονίκειου έγιναν οι πρώτοι πρωταθλητές στην ιστορία του τουρνουά στο σύνθετο ατομικό. Από το 1997 το πρωτάθλημα διεξάγεται από την Ελληνική Γυμναστική Ομοσπονδία (ΕΓΟ) που ιδρύθηκε επίσημα τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους.

Από το 1986 εμφανίστηκε το πρώτο μεγάλο όνομα, η Φωφώ (Φωτεινή) Βαρβαριώτου, που μάλιστα έλαβε μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1988 στη Σεούλ, σηματοδοτώντας την επανεμφάνιση της ελληνικής ενόργανης γυμναστικής στο προσκήνιο των Ολυμπιακών Αγώνων.

Το 1996 στην Ατλάντα είχαμε αφενός τη συμμετοχή της ομάδας των γυναικών και αφετέρου την κατάκτηση του χρυσού μεταλλίου στις ασκήσεις εδάφους από τον Ιωάννη Μελισσανίδη. Μεταγενέστερα, ο Δημοσθένης Ταμπάκος στους κρίκους και ο Βλάσης Μάρας στο μονόζυγο είχαν επιτυχίες σε διεθνές επίπεδο, όπως επίσης ο Βασίλης Τσολακίδης (στο δίζυγο), ο Λευτέρης Κοσμίδης (στις ασκήσεις εδάφους), η Στεφανί Μπισμπίκου (στη δοκό ισορροπίας) και ο Λευτέρης Πετρούνιας (στους κρίκους).^[4]