Φιλέταιρος της Περγάμου

Ο Φιλέταιρος (περ. 343 π.Χ. - 263 π.Χ.) ήταν ηγεμόνας της Περγάμου και ιδρυτής της δυναστείας των Ατταλιδών, που βασίλεψε την πόλη έως τα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ. Στο Φιλέταιρο, που υπήρξε σύγχρονος του Αλεξάνδρου του Μέγα, αποδίδονται τα εύσημα για τη θεμελίωση της πολιτικής των Ατταλιδών, την οποία ακολούθησαν με σοφία οι διάδοχοί του κτίζοντας ένα ισχυρό ανεξάρτητο κράτος. Διατηρώντας μια μικρή έκταση ανάμεσα στις πανίσχυρες αυτοκρατορίες της ελληνιστικής περιόδου, κατάφερε με έξυπνους διπλωματικούς χειρισμούς να τη μετατρέψει σε ένα καλά οργανωμένο κράτος που διατηρήθηκε ζωντανό παρά τις δυσμενείς συνθήκες που δημιούργησαν οι γαλατικές εισβολές και οι Πόλεμοι των Διαδόχων.^[1]

Φιλέταιρος
Νόμισμα της εποχής του Αττάλου Α΄ που απεικονίζει το Φιλέταιρο
Ηγεμόνας της Περγάμου
Περίοδος εξουσίας
281 - 263 π.Χ.
Διάδοχος	Ευμένης Α΄
Διαχειριστής του θησαυροφυλακίου της Περγάμου
Περίοδος εξουσίας
302 - 283 π.Χ.
Οίκος/Γενεά	Ατταλιδών
Πατέρας	Άτταλος
Μητέρα	Βόα
Γέννηση	343 π.Χ., Τίειον
Θάνατος	263 π.Χ.
Επίγονοι	(από υιοθεσία) ο ανιψιός του Ευμένης Α΄

Βιογραφικά στοιχεία

Νεανική ηλικία

Ο Φιλέταιρος γεννήθηκε στην πόλη Τίειον ^[2] γύρω στο 343 π.Χ., στις βόρειες ακτές της Μικράς Ασίας προς τη Μαύρη Θάλασσα, ανάμεσα στη Βιθυνία προς τα δυτικά και την Παφλαγονία στα ανατολικά. Πατέρας του ήταν ο Άτταλος (πιθανώς μακεδονικής καταγωγής) και μητέρα του η Βόα, μια παλλακίδα και μουσικός από την Παφλαγονία.^[3] Ο Στράβων υποστηρίζει πως ο Φιλέταιρος υπήρξε ευνούχος εξαιτίας ενός ατυχήματος κατά την παιδική του ηλικία, όταν βρισκόταν στην αγκαλιά της παραμάνας του σε ένα μέρος με πολύ μεγάλο συνωστισμό. Ήταν τέτοια η πίεση που άσκησε το πλήθος που είχε σαν αποτέλεσμα μια μορφή αναπηρίας για το παιδί.^[2] Μια άλλη εκδοχή θέλει την ιστορία αυτή να διαδόθηκε από τους απογόνους του προς διάσωσιν της υστεροφημίας του. Είναι γνωστό ότι οι ευνούχοι απολάμβαναν κατά την αρχαιότητα την εμπιστοσύνη των βασιλέων επειδή θεωρητικά, εφόσον δεν μπορούσαν να αποκτήσουν απογόνους για να τους κληροδοτήσουν πλούτο και εξουσία, δεν έτρεφαν φιλοδοξίες για αρπαγή του στέμματος. Κατ’ επέκταση ίσως η οικογένειά του να οδηγήθηκε στο τέχνασμα αυτό με την ελπίδα να ακολουθήσει ο Φιλέταιρος λαμπρή πολιτική καριέρα, συμπαρασύροντας φυσικά στην άνοδο και την οικογένειά του.^[1]

Σύμφωνα με τον Παυσανία μεγαλώνοντας υπήρξε ακόλουθος του Δόκιμου, ενός από τους αξιωματικούς του Αντίγονου του Μονόφθαλμου.^[4] Με τον τρόπο αυτό βρέθηκε εν μέσω των πολέμων που ακολούθησαν το θάνατο του Αλεξάνδρου του Μέγα το 323 π.Χ. ανάμεσα στους παλαιούς συμπολεμιστές του για τη Διαδοχή στο θρόνο της αυτοκρατορίας που δημιούργησε. Όταν ο Δόκιμος παρέδωσε το 302 π.Χ. στον στρατηγό Λυσίμαχο τόσο τη ζωή όσο και την περιουσία του, ο νεαρός ευνούχος περιήλθε επίσης στα χέρια του Λυσίμαχου που είχε πλέον αναδειχθεί Βασιλιάς της Θράκης. Στον Φιλέταιρο ανατέθηκε η διαχείριση του θησαυροφυλακίου της Περγάμου, που φιλοξενούσε θησαυρό εννέα χιλιάδων ταλάντων από ασήμι κατά τον Στράβωνα. Ο Φιλέταιρος υπήρξε ικανός στη θέση αυτή και αποδείχτηκε άξιος εμπιστοσύνης για πολύ καιρό.^[1][2]

Αυτονόμηση της Περγάμου

Ωστόσο ο Οίκος του Λυσίμαχου υπέφερε από ενδοοικογενειακές διαμάχες. Ο γιος του, Αγαθοκλής, που ήταν ιδιαίτερα λαοφιλής, βρήκε το θάνατο το 283 π.Χ. από τον ίδιο του τον πατέρα εξαιτίας των δολοπλοκιών της μητριάς του και τότε βασίλισσας Αρσινόης. Η χήρα του νεαρού, Λυσάνδρα, κατέφυγε στην προστασία του έτερου ισχυρού άνδρα της εποχής, του Σέλευκου του Νικάτορα. Ο τελευταίος παρά την προχωρημένη του ηλικία άδραξε την ευκαιρία να συγκρουστεί με το Λυσίμαχο, ο οποίος έχασε τη ζωή και το βασίλειό του στην καθοριστική Μάχη του Κουροπεδίου. Κατά τη διάρκεια των ταραχών αυτών, ο Φιλέταιρος, όπως και άλλοι αυλικοί του Λυσιμάχου, ήρθε σε ρήξη με την Αρσινόη και προσέφερε τις υπηρεσίες και το θησαυρό του στο Σέλευκο.^[2][5]

Με διάφορους πολιτικούς ελιγμούς διασφάλισε τα φιλικά αισθήματα τόσο του Σέλευκου όσο και του διαδόχου του Αντίοχου Α΄, πετυχαίνοντας τη σχετική αυτονομία της Περγάμου. Μετά τη δολοφονία του Σέλευκου το 281 π.Χ. από τον αδερφό της Λυσάνδρας, τον Πτολεμαίο Κεραυνό,^[2] ο Φιλέταιρος διέγνωσε πως ο καιρός ήταν ώριμος ώστε να αυτονομηθεί, ιδρύοντας ένα ημι-ανεξάρτητο κράτος με επίκεντρο την πόλη της Περγάμου στον Καϊκό ποταμό. Αν και δεν υιοθέτησε επισήμως τον τίτλο του βασιλέως, οι διάδοχοί του βασιλείς της Δυναστείας των Ατταλιδών, τον αναγνώριζαν και τον τιμούσαν ως προπάτορά τους.

Πολιτική και πολιτισμική προσφορά

Ο Φιλέταιρος κατάφερε να διατηρηθεί στην εξουσία του σημαντικού αυτού θησαυροφυλακίου για μία περίοδο επιπλέον είκοσι ετών,^[2] συντασσόμενος προσεκτικά με τον εκάστοτε Διάδοχο που αποκτούσε το πάνω χέρι στις μακρόχρονες και αιματηρές συγκρούσεις τους. Μετά τη δολοφονία του Σέλευκου φρόντισε να εξασφαλίσει τη σορό του αποθανόντος βασιλιά, να την αποτεφρώσει και να στείλει τις στάχτες με τιμές στο γιο του, Αντίοχο Α΄.^[6] Ήταν τότε που εξασφάλισε το δικαίωμα να εκδώσει νόμισμα με τη μορφή του Σέλευκου.

Παρόλο που τυπικά παρέμεινε κάτω από την κυριαρχία των Σελευκιδών, ο Φιλέταιρος, είχε αρκετή αυτονομία και μπορούσε με τη βοήθεια του διόλου ευκαταφρόνητου πλούτου που είχε στα χέρια του να αυξάνει τη δύναμη και την επιρροή του εκτός της Περγάμου. Ως ηγεμόνας εγκαινίασε μια επιτυχημένη πολιτική βάσει της οποίας εξασφάλισε με μη προκλητικό τρόπο τη συμμαχία γειτονικών του πόλεων. Για παράδειγμα όταν η Κύζικος δοκιμάστηκε από γαλατικές επιδρομές δώρισε στην πόλη χρήματα και τρόφιμα, ενώ υπήρξε ευεργέτης πολλών ιερών σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Με τον τρόπο αυτό δημιούργησε πολύ καλή φήμη για τον ίδιο και την οικογένειά του.^[1]

Παράλληλα εξόπλισε μισθοφορικό στρατό για την προστασία των συνόρων του και ίδρυσε τουλάχιστον μια αποικία με στρατηγική σημασία, γνωστή ως Φιλεταίρεια. Επιπροσθέτως, κατασκεύασε την Ακρόπολη της Περγάμου, το ναό της Δήμητρας και το ναό της Αθηνάς, της θεάς – προστάτιδας της Περγάμου, καθώς και το πρώτο παλάτι της πόλης. Τέλος, συνέβαλε σημαντικά και στην οχύρωση της.^[7]

Διαδοχή και υστεροφημία

Ο Φιλέταιρος δεν νυμφεύθηκε ποτέ και ως ευνούχος παρέμεινε άτεκνος. Είχε ωστόσο δύο αδελφούς, τον Ευμένη που ήταν μεγαλύτερος από τους δύο, και τον Άτταλο. Προτού πεθάνει είχε υιοθετήσει τον γιο του Ευμένη, που ονομαζόταν επίσης Ευμένης, ο οποίος τον διαδέχτηκε όταν απεβίωσε το 263 π.Χ. σε ηλικία ογδόντα ετών.^[8] Ο Άτταλος, γιος του έτερου αδερφού του Αττάλου, παντρεύτηκε την Αντιοχίδα, ανιψιά του Αντίοχου Α΄, με τον οποίο ο Φιλέταιρος διατήρησε εγκάρδια φιλία. Καρπός του γάμου ήταν ο κατοπινός βασιλιάς Άτταλος Α΄.^[1]

Οι ηγεμόνες εμφανίζονται με κίτρινη σκίαση.
Η διακεκομμένη γραμμή δηλώνει υιοθεσία.^[9][10]

Άτταλος ο Τίονας ∞ Βόα

Ευμένης ∞ Σάτυρα

Φιλέταιρος

Άτταλος

Ευμένης Α΄

Άτταλος του Φιλέταιρου ∞ Αντιοχίς

Άτταλος Α΄ Σωτήρ ∞ Απολλωνίς

Ευμένης Β΄ Σωτήρ

Στρατονίκη Αριαραθιδών Καππαδοκίας

Άτταλος Β΄ Φιλάδελφος

Άτταλος Γ΄ Φιλομήτωρ ∞ Βερενίκη

νόθος (;) (Αριστόνικος) Ευμένης Γ΄

Μετά τον θάνατό του ο Φιλέταιρος τιμήθηκε από τους απογόνους του ως ιδρυτής της Δυναστείας των Ατταλιδών, λαμβάνοντας την επωνυμία «ο Ευεργέτης». Διατήρησαν μάλιστα την παράδοση να αποτυπώνουν τη δική του μορφή στα νομίσματα του κράτους, με ελάχιστες εξαιρέσεις.

Χρονολόγιο

Έτος	Γεγονός
343 π.Χ.	Γέννηση του Φιλέταιρου, γιου του Αττάλου και της Βόας από την Παφλαγονία.
334 π.Χ.	Ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Αλέξανδρος, αναχωρεί για την περίφημη εκστρατεία του στην Ασία, δημιουργώντας μέσα σε μία δεκαετία μια πανίσχυρη αυτοκρατορία.
323 π.Χ.	Ο Αλέξανδρος πεθαίνει στη Βαβυλώνα, γεγονός που πυροδοτεί τις πολύνεκρες συγκρούσεις ανάμεσα στους υποψήφιους Διαδόχους του.
	Ο Φιλέταιρος γίνεται ακόλουθος του Δόκιμου, ενός από τους αξιωματικούς του Αντίγονου του Μονόφθαλμου.
302 π.Χ.	Ο Δόκιμος συντάσσεται με το Λυσίμαχο, παραδίδοντας ολόκληρη την περιουσία του. Με τον τρόπο αυτό και ο Φιλέταιρος γίνεται μέλος της αυλής του Λυσιμάχου.
	Στο Φιλέταιρο ανατίθεται η εποπτεία του θησαυροφυλακείου που εδρεύει στην Πέργαμο.
301 π.Χ.	Διεξάγεται η καθοριστικής συμμαχίας Μάχη της Ιψού ανάμεσα στον Αντίγονο και τους υπόλοιπους Διαδόχους οι οποίοι είχαν συνασπιστεί εναντίον του. Ο Αντίοχος ηττάται και χάνει τη ζωή του.
283 π.Χ.	Ο γιος του Λυσίμαχου, Αγαθοκλής, εκτελείται από τον πατέρα του, θύμα των δολοπλοκιών της μητριάς του Αρσινόης. Ο Φιλέταιρος και άλλοι αυλικοί εγκαταλείπουν τη Θράκη, καταφεύγοντας στην αυλή του του Σέλευκου του Νικάτορα.
281 π.Χ.	Λαμβάνει χώρα η Μάχη του Κουροπεδίου. Με το θάνατο του Λυσιμάχου, ο Σέλευκος γίνεται απόλυτος κύριος της κατάστασης και σχεδιάζει να εισβάλλει στη Μακεδονία. Δολοφονείται ωστόσο την ίδια χρονιά από τον Πτολεμαίο Κεραυνό. Τη σορό του ανακτά και παραδίδει στο γιο του, Αντίοχο Α', ο Φιλέταιρος ο οποίος αποκαθίσταται στην παλαιά του θέση στην Πέργαμο.
274 π.Χ.	Ο Φιλέταιρος παρέχει βοήθεια στην Κύζικο που δοκιμάζεται από γαλατικές επιδρομές.
	Ο Φιλέταιρος ευεργετεί πολλά ιερά στον ελληνικό χώρο, ενώ παράλληλα οργανώνει την πρωτεύουσά του με κυβερνητικά κτίρια, ναούς και οχυρώσεις.
263 π.Χ.	Ο Φιλέταιρος πεθαίνει κληροδοτώντας το θρόνο του στον ανιψιό και θετό του γιο, Ευμένη Α΄.

Δείτε Επίσης

• Αρσινόη Β' της Αιγύπτου
• Δυναστεία των Ατταλιδών
• Ελληνιστική περίοδος
• Επίγονοι (Μεγάλου Αλεξάνδρου)
• Ευνούχος
• Λυσίμαχος
• Πέργαμος
• Πόλεμοι των Διαδόχων
• Σέλευκος Α' Νικάτωρ

Παραπομπές

1. Kosmetatou (2003)
2. Στράβων, «Γεωγραφία», 13.4.1^{[νεκρός σύνδεσμος]}
3. Αθηναίος, «Δειπνοσοφισταί», 577
4. Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις», 1.8.1 Αρχειοθετήθηκε 2009-11-22 στο Wayback Machine.
5. Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις», 1.10.4^{[νεκρός σύνδεσμος]}
6. Αππιανός, «Συριακά», 63 Αρχειοθετήθηκε 2013-10-11 στο Wayback Machine.
7. Hansen (1971)
8. Λουκιανός, «Μακρόβιοι», 12
9. Astin, A. E.· Frederiksen, M. W. (7 Δεκεμβρίου 1989). The Cambridge Ancient History. Cambridge: Cambridge University Press. σελ. 518. ISBN 9780521234481.
10. «Attalid genealogy». Macquarie University Museum of Ancient Cultures. Ανακτήθηκε στις 18 Μαΐου 2017.

Βιβλιογραφία

Πρωτογενείς πηγές (Έλληνες και Ρωμαίοι)

• Αθήναιος, «Δειπνοσοφισταί», Αγγλικά
• Αππιανός, «Συριακά», Αγγλικά Αρχειοθετήθηκε 2015-11-19 στο Wayback Machine.
• Λουκιανός, «Μακρόβιοι», Αγγλικά
• Παυσανίας, «Ελλάδος Περιήγησις», Αρχαία Ελληνικά, Αγγλικά^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Στράβων, «Γεωγραφία», Αρχαία Ελληνικά, Αγγλικά

Δευτερογενείς πηγές

• Allen R.E. (1983). «The Attalid Kingdom: A Constitutional History». Oxford University Press, USA. ISBN 978-0198148456.
• Austin M.M. (2006). «The Hellenistic World from Alexander to the Roman Conquest: A Selection of Ancient Sources in Translation». Cambridge University Press. ISBN 978-0521828604
• Hansen, Esther V. (1971). «The Attalids of Pergamon». Ithaca, New York: Cornell University Press; London: Cornell University Press Ltd. ISBN 0-8014-0615-3.
• Kosmetatou, Elizabeth (2003) «The Attalids of Pergamon», Andrew Erskine, ed., «A Companion to the Hellenistic World». Oxford: Blackwell: σελ. 159–174. ISBN 1-4051-3278-7. Κείμενο

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Φιλέταιρος

• William Smith (1870). «Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology: Philetaerus». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Φεβρουαρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 2010.
• Jona Lendering (2006). «Philetaerus». Articles on Ancient History. Livius.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Απριλίου 2007. Ανακτήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 2010.
• Elizabeth Kosmetatou (2003). «The Attalids of Pergamon». Στο: Andrew Erskine, επιμ. A Companion to the Hellenistic World (Εικονογραφημένη ανατυπωμένη έκδοση). Oxford, Blackwell: Wiley. σελίδες 159–174. ISBN 1-4051-3278-7.