Σάλπιγγα (μουσικό όργανο)

Η σάλπιγγα (αρχ. σάλπιγξ) ήταν ένα πνευστό μουσικό όργανο των αρχαίων Ελλήνων, που είχε πρωτίστως στρατιωτική χρήση, αλλά από την 96η Ολυμπιάδα (396 π.Χ.) αξιοποιήθηκε και στη διεξαγωγή ενός νέου είδους αγώνα στους Ολυμπιακούς της αρχαιότητας, του αγώνα σαλπιγκτών.

Οπλίτης που ηχεί με τη σάλπιγγα, αγγειογραφία σε λήκυθο, τέλη 6ου με αρχές 5ου αι. π.Χ.

Η ελληνική σάλπιγγα και η αντίστοιχη ρωμαϊκή τούμπα (λατ. tuba) κατείχαν εξέχουσα θέση στα στρατεύματα της αρχαιότητας, καθώς ο καθαρός και διαπεραστικός ήχος τους τα καθιστούσε ιδανικά όργανα για τη μετάδοση παραγγελμάτων ^[1]. Η χρήση αυτή διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες και παράλληλα με την εξέλιξη των μουσικών οργάνων, έφτασε να δημιουργήσει απογόνους, όπως η σημερινή τρομπέτα, που έχει αναλάβει τον ίδιο ρόλο.

Όμως, παρά την αντικατάστασή της, το αποτύπωμα της σάλπιγγας έμεινε στην ελληνική γλώσσα· δεν είναι τυχαίο άλλωστε, πως η λέξη «σάλπισμα» δηλώνει, πέρα από την ήχηση της ίδιας της σάλπιγγας, την ήχηση κάθε πνευστού οργάνου που χρησιμοποιείται σαν σάλπιγγα για τη μετάδοση ενός παραγγέλματος, αλλά επίσης, με μεταφορική σημασία, αναφέρεται γενικά στην αναγγελία ενός σημαντικού γεγονότος.

Ετυμολογία

Σαλπιγκτής μουσικός, απεικόνιση σε τοιχογραφία, Μουσείο της Δήλου

Η λέξη σάλπιγξ είναι άγνωστης ετυμολογίας, αλλά διακρίνεται το επίθημα -ιγξ που απαντάται και σε άλλα ονόματα αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων (λ.χ. σύριγξ, φόρμιγξ). Θεωρείται ότι λέξεις με αυτό το επίθημα έχουν προελληνική προέλευση. ^[1]

Από τη λέξη σάλπιγγα προέκυψαν οι λέξεις σαλπιγκτής ή σαλπικτής και μεταγενέστερα σαλπιστής για τον οργανοπαίκτη, αλλά και σάλπισμα για τον ήχο που παράγεται από αυτήν. ^[1] Η σχέση της σάλπιγγας με τον στρατό, έδωσε σε αυτήν και τα παράγωγά της, πέρα από την κυριολεκτική τους σημασία και τη μεταφορική τους σημασία που σχετίζεται με τα στρατιωτικά παραγγέλματα ή τη γνωστοποίηση ενός σημαντικού γεγονότος.

Περιγραφή

Απεικόνιση στρατιώτη που ηχεί με τη σάλπιγγα, Meyers Lexikon

Η σάλπιγγα αποτελούταν από έναν ευθύ, μακρύ και στενό χάλκινο σωλήνα, στο ένα άκρο του οποίου ο σαλπιγκτής φυσούσε αέρα μέσω ενός οστέινου επιστομίου, και στο άλλο άκρο του, ο ήχος εξερχόταν από μια (επίσης χάλκινη) καμπάνα, μεταβλητού σχήματος και μεγέθους. Οι υπάρχουσες απεικονίσεις της καμπάνας την αποτυπώνουν με μορφή κωνική, βολβώδη ή σφαιρική και θεωρείται πως το σχήμα της επηρέαζε τον ήχο που παρήγαγε το όργανο.

Το μέγεθός μιας σάλπιγγας εκτιμάται τυπικά στα 80 με 120 εκατοστά· μικρότερο από αυτό της ρωμαϊκής τούμπας που έφτανε το 1,5 μέτρο.

Επίσης, στην κλασική αρχαιότητα οι σαλπιγκτές, όπως ακριβώς και οι αυλητές, απεικονίζονται συχνά να χρησιμοποιούν τη φορβειά, έναν δερμάτινο ιμάντα που δενόταν γύρω από το στόμα κατά μήκος των μάγουλων και σκοπό είχε να μετριάσει και να κάνει πιο ομαλά τα φυσήματα στο όργανο ^[2].

Ένα μοναδικό αρχαιολογικό εύρημα εκτίθεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης· πρόκειται για μια σάλπιγγα που δεν αποτελείται από έναν ενιαίο χάλκινο σωλήνα, αλλά από 13 οστέινα κομμάτια, που συναρμολογούνται μεταξύ τους με χάλκινους δακτυλίους για να σχηματίσουν τον σωλήνα και να ενωθούν με τη χάλκινη καμπάνα. ^[3]

Προέλευση

Στρατιώτης σαλπιγκτής, αγγειογραφία σε κύλικα, 5ος αι. π.Χ.

Παρόμοια μουσικά όργανα βρέθηκαν σε πολλούς πρώιμους πολιτισμούς, οπότε είναι δύσκολο να προσδιοριστεί πότε και από πού προήλθε η στενόμακρη μορφή της σάλπιγγας· υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα από τους λαούς της Μικράς Ασίας, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, ωστόσο αυτά της Αιγύπτου μοιάζουν περισσότερο στην ελληνική σάλπιγγα.

Στοιχεία σχετικά με τη σάλπιγγα εντοπίζονται στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, αλλά και στην αρχαία ελληνική τέχνη. Στην Ιλιάδα του Ομήρου (9ος με 8ο αι. π.Χ.) γίνονται οι πρώτες αναφορές για τον καθαρό και δυνατό ήχο της ^[4][5], ωστόσο οι πληροφορίες κατά την αρχαϊκή εποχή είναι ισχνές και γίνονται πιο συχνές μόνο κατά την κλασική περίοδο. Στην κλασική λογοτεχνία εμφανίζεται ο χαρακτηρισμός τυρρηνή, ως αναφορά στους Τυρρηνούς (Ετρούσκους). Τα χάλκινα μουσικά όργανα είχαν μεγάλη σημασία για τον λαό αυτό και οι Έλληνες τους εκτιμούσαν ιδιαίτερα για τη συμβολή τους στη μουσική. Ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ιούλιος Πολυδεύκης φαίνεται να υποστηρίζουν την άποψη ότι η σάλπιγγα ήταν δικό τους εφεύρημα. Ωστόσο, σκόρπιες αναφορές στη σάλπιγγα πριν την επαφή των Ελλήνων με τους Ετρούσκους, αλλά και ο μεγάλος αριθμός οργάνων παρόμοιων με τη σάλπιγγα που περιγράφονται από τον Ευστάθιο της Θεσσαλονίκης, ενισχύουν την αβεβαιότητα σχετικά με το αν το όργανο πέρασε στους Έλληνες απευθείας από τους Ετρούσκους ή αν υπήρξε κάποιο ενδιάμεσο τρίτο μέρος.

Χρήσεις

Ειδώλιο μουσικών που παίζουν σάλπιγγα και υδραύλιδα. Αλεξάνδρεια, 1ος αι. π.Χ.

Όταν συναντάται στη λογοτεχνία ή στην τέχνη, η σάλπιγγα περιγράφεται ή απεικονίζεται να χρησιμοποιείται από κάποιον στρατιώτη. Οι συγγραφείς του 5ου αιώνα π.Χ. συνδέουν τον διαπεραστικό της ήχο με τον πόλεμο. Ο Αριστείδης Κοϊντιλιανός, στο έργο του Περί μουσικής, περιγράφει πόσο ξεχωριστή και απαραίτητη είναι η σάλπιγγα στις μάχες. Εξηγεί ότι διαφορετικά παραγγέλματα στους στρατιώτες δίνονταν με διαφορετικές μελωδίες, επιτρέποντας σε ολόκληρο το στράτευμα να λάβει διαταγές γρήγορα, με σαφήνεια, αλλά και μυστικά από τον εχθρό. ^[6]

Σύγχρονοι μελετητές εκτιμούν ωστόσο, ότι τα αλλεπάλληλα χτυπήματα του μετάλλου σε μέταλλο, οι αλαλαγμοί, αλλά και οι κραυγές πόνου θα έκαναν δύσκολη τη χρήση της κατά τη διάρκεια της μάχης. Αντίθετα, πιστεύουν ότι η χρήση της αφορούσε πρώτιστα την οργάνωση του στρατεύματος στο πεδίο της προ της έναρξης της μάχης.

Σχετική με τη σημασία της σάλπιγγας στα πεδία της μάχης θα μπορούσε να θεωρηθεί και η συμπερίληψη του αγώνα σαλπιγκτών ως θέαμα στους Ολυμπιακούς αγώνες. Άλλωστε, αξίζει να θυμηθούμε ότι και το αρχαίο πένταθλο αποτελούταν από αθλήματα που θεωρούνταν ότι είναι χρήσιμα στο πεδίο της μάχης για έναν στρατιώτη.

Πέρα από το διαγωνιστικό κομμάτι που υπήρχε στους αγώνες, υπάρχουν αναφορές και για άλλες χρήσεις της σάλπιγγας μακριά από τα πεδία των μαχών. Στο έργο Περί ακουστών (που συγκαταλέγεται στα ψευδεπίγραφα του Αριστοτέλη) αναφέρεται ότι οι συμμετέχοντες σε έναν κώμο κάνουν πιο ήπια την πνοή τους με σκοπό να κάνουν τον ήχο της σάλπιγγας όσο πιο μαλακό γίνεται. ^[7] Άλλη μια περίπτωση που αξιοποιούνταν σε μη στρατιωτικό επίπεδο, είναι η επιβολή της σιωπής σε ένα μεγάλο πλήθος.

Δείτε επίσης

• Τρομπέτα