Σταυρός του Ιησού Χριστού

Ο Σταυρός του Ιησού Χριστού, αναφέρεται στο όργανο θανατικής εκτέλεσης, πάνω στο οποίο πέθανε ο Ιησούς Χριστός, γεγονός που απετέλεσε την κατάληξη της τριετούς δράσης του ιδρυτή του Χριστιανισμού. Σύμφωνα με τις ευαγγελικές διηγήσεις, ο Ιησούς, με εντολή του Πιλάτου, οδηγήθηκε εκτός των τειχών της Ιερουσαλήμ, στο μικρό λόφο Γολγοθά, για να σταυρωθεί από ειδικό εκτελεστικό τμήμα στρατού, που το διοικούσε κάποιος εκατόνταρχος.

Βυζαντινό φυλακτό σταυρού, 5ος-6ος αιώνας

Χρυσός βυζαντινός σταυρός, 7ος-9ος αιώνας

Σταυρός

Ο Ιησούς υποχρεώθηκε να μεταφέρει στους ώμους του τον σταυρό, καθώς ήταν συνήθεια για τους κατάδικους, και μόνο αργότερα, όταν ήταν εξαντλημένος από τις μαστιγώσεις και την κόπωση, επέβαλλαν την «αγγάρευση» της μεταφοράς σε κάποιο περαστικό αγρότη με το όνομα Σίμων ο Κυρηναίος (Μάρκ. 15:21).

Έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις από επιστήμονες, για τη μέθοδο που ακολουθήθηκε στην περίπτωση της σταύρωσης του Ιησού, όπως και για το σχήμα που είχε ο σταυρός επάνω στον οποίο πέθανε.

Ο Σταυρός ως όργανο σχήματος † ή Τ

Όσοι από τους ειδικούς αποδέχονται ότι ο σταυρός επάνω στον οποίο πέθανε ο Χριστός ήταν σχήματος ΤΑΥ ή παρομοίου, στηρίζονται σε χριστιανικές αλλά και εξωχριστιανικές μαρτυρίες από τον 1ο έως και τα μέσα του 3ου μ.Χ. αιώνα.

Ρωμαϊκή σταύρωση σε σχήμα ΤΑΥ

Όταν η Ρώμη με σειρά εκστρατειών μετέβαλε σε επαρχίες της, την Ισπανία, τη Ναρβονική Γαλατία, μέρος της Μικράς Ασίας, ενώ υπέταξε την Ελλάδα (στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ.) και την καρχηδονιακή Αφρική, η pax romana επιβλήθηκε σε όλη τη Μεσόγειο και η Ρώμη εισχώρησε στην πνευματική σφαίρα του ελληνιστικού κόσμου, του οποίου έγινε κληρονόμος με την ενοποίηση του μεσογειακού χώρου. Οι αρχαίες μαρτυρίες δείχνουν ότι η λέξη σταυρός απόκτησε την σημερινή της έννοια κάτω από την επιρροή της λατινικής λέξης crux που αναφερόταν σε ποικίλους τρόπους σταύρωσης. Έχει ενδιαφέρον μια σχετική περιγραφή του Σενέκα του Νεώτερου, σύγχρονου του Ιησού:

Video istic cruces ne unius quidem generis sed aliter ab aliis fabricatas: [...] alii brachia patibulo explicuerunt
(Dial. 6 [Cons. Marc.] 20.3)

Βλέπω σταυρούς εκεί, όχι ενός είδους αλλά διαφορετικούς: [...] σε κάποιους βρίσκονται με τα χέρια σε έκταση επάνω στο patibulum

Ο Σενέκας (η μαρτυρία του οποίου θεωρείται ότι βοηθά στα συμπεράσματα μας για τη σταύρωση την εποχή της Κ.Δ. και του Χριστού ειδικότερα^[1] ονομάζει crux (σε μετάφραση "cross"^[2] ή "Σταυρός"^[3]), είτε τον απλό πάσσαλο, είτε το σύνθετο σχήμα κάθετου-οριζόντιου πασσάλου.

Την ίδια εποχή (1ος αιώνας μ.Χ.) οι ειδικοί καταγράφουν άλλη μια μαρτυρία που θεωρούν ότι αναφέρεται σε σύνθετο σταυρικό σχήμα οριζόντιου και κάθετου άξονα. Είναι αυτή του φιλοσόφου Επίκτητου:

εκδυσάμενος και εκτείνας σεαυτόν ως οι εσταυρωμένοι τρίβη ένθεν και ένθεν"^[4] (Επικτήτου Διατριβαί, 3.26.22)

Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι οι Ρωμαίοι είναι εκείνοι που εισήγαγαν το εκτελεστικό όργανο που εκτός από την κάθετη δοκό, συχνά περιελάμβανε και μία οριζόντια η οποία ονομαζόταν patibulum^[5] και η μέθοδος αυτή σταύρωσης είχε εφαρμογή σε όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής κυριαρχίας^[6] και η σημασιολογία της ελληνικής λέξης την εποχή της Καινής Διαθήκης περιελάμβανε και το σταυρικό όργανο σε σχήμα T ^[7].

Στην περίπτωση του σταυρού σχήματος Τ, ή στις περιπτώσεις που ο Σταυρός είχε σχήμα όπου η κατακόρυφη κεραία ήταν μακρύτερη από την οριζόντια, το σχήμα το προσδιόριζε η θέση του ονομαζόμενου από τους Ρωμαίους, Patibulum, της οριζόντιας δοκού δηλ. επάνω στην οποία τοποθετούσαν συνήθως το σώμα του μελλοθάνατου. Αν το patibulum υψωνόταν στην κορυφή του κάθετου πασσάλου, έδινε το σχήμα crux commissa (Τ) ενώ αν καρφωνόταν λίγο χαμηλότερα, έδινε το σχήμα του crux immissa ( † )^[8].

Γενικά, οι περιγραφές σταυρώσεων είναι σπάνιες, γεγονός που δεν προξενεί έκπληξη λόγω της ευρείας αποστροφής για τη συγκεκριμένη μέθοδο^[9]. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, ακόμη και η λέξη σταυρός (crux) ήταν απαγορευμένη στα μέλη μιας πολιτισμένης κοινωνίας (Pro Rabirio, 16).

Από τις πληροφορίες που σώζονται, γνωρίζουμε ότι πριν από τη σταύρωση οι Ρωμαίοι έγδυναν και μαστίγωναν τα θύματα τους σε δημόσιο χώρο. Κατόπιν, με τα χέρια προσαρτημένα επάνω στο patibulum, υποχρεώνονταν να περάσουν μέσα από τους δρόμους των κατοικημένων περιοχών και κάτω από τη χλεύη των κατοίκων να οδηγηθούν στο σημείο όπου θα σταυρώνονταν.

Μία από τις αρχαιότερες ρωμαϊκές περιγραφές της σταύρωσης αυτής, μας δίνει ο λατίνος κωμικός ποιητής Πλαύτος (254-184 π.Χ.):

Patibulum ferat per urbem, deinde adfigatur cruci."
(Plautus, Carbonaria, fragment 2)

που σημαίνει:

Θα φέρω/βαστάξω/κρατήσω το Patibulum περνώντας μέσα από την πόλη, και μετά θα προσαρτηθώ στο σταυρό (cruci/crux)

Με παρόμοιο τρόπο ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς (τέλη του 1ου αι. π.Χ. - αρχές του 1ου αι. μ.Χ.), ο ιστορικός που έζησε στη Ρώμη και κατέγραψε την λεγόμενη "Ρωμαϊκή αρχαιολογία" σε 20 βιβλία, περιγράφει και επιβεβαιώνει την πορεία εξευτελισμού όπως και τον τρόπο με τον οποίο σταύρωναν οι Ρωμαίοι:

Ἀνὴρ Ρωμαῖος οὐκ ἀφανὴς θεράποντα ἴδιον ἐπὶ τιμωρίᾳ θανάτου παραδοὺς τοῖς ὁμοδούλοις ἄγειν, ἵνα δὴ περιφανὴς ἡ τιμωρία τοῦ ἀνθρώπου γένηται, δι΄ ἀγορᾶς αὐτὸν ἐκέλευσε μαστιγούμενον ἕλκειν καὶ εἴ τις ἄλλος ἦν τῆς πόλεως τόπος ἐπιφανὴς ἡγούμενον τῆς πομπῆς, ἣν ἔστελλε τῷ θεῷ κατ΄ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν ἡ πόλις. Οἱ δ΄ ἄγοντες τὸν θεράποντα ἐπὶ τὴν τιμωρίαν τὰς χεῖρας ἀποτείναντες ἀμφοτέρας καὶ ξύλῳ προσδήσαντες παρὰ τὰ στέρνα τε καὶ τοὺς ὤμους καὶ μέχρι τῶν καρπῶν διήκοντι παρηκολούθουν ξαίνοντες μάστιξι γυμνὸν ὄντα».
(Ρωμαϊκή αρχαιολογία, Λόγος 7ος, 69.1-2)

Οι περιγραφές αυτές θυμιζουν τη μέθοδο σταύρωσης του Ιησού^[10]:

Η έκφρασις 'αίρω τον σταυρόν' είναι ειλημμένη από των συμβαινόντων κατά τας σταυρώσεις. Πλείσται όσαι πληροφορίαι μαρτυρούν ότι οι οδηγούμενοι εις τόπον τινά μαρτυρίου, προκειμένου να σταυρωθούν, ήσαν υποχρεωμένοι να αίρουν τον σταυρόν, επί του οποίου αργότερον θα προσηλούντο. Συγγραφεύς του Β' π.Χ. αιώνος πληροφορεί, ομιλών περί καταδίκων, ότι 'έκαστος αυτών τον σταυρόν έφερεν' (Χαρίτωνος, Τα κατά Χαιρέαν καί Καλλιρρόην...Κατά Πλούταρχον, έκαστος '...εκφέρει τον εαυτού σταυρόν'...Η έκφρασις του Ιησού 'αίρειν τον σταυρόν'...προϋποθέτει την γνώσιν των κατά τας σταυρώσεις γινομένων...κατά τους χρόνους της ρωμαϊκής κυριαρχίας..."^[11].

Αρκετοί λόγιοι θεωρούν ότι στην περίπτωση του Ιησού ακολουθήθηκε η ίδια ακριβώς διαδικασία προσάρτησης στο patibulum, κατά τη γνωστή μέθοδο των Ρωμαίων^[12].

Τελικά, ο όρος "σταυρός" στην εποχή της Καινής Διαθήκης φαίνεται να σήμαινε ένα όργανο εκτέλεσης με ή χωρίς προσθήκη οριζόντιας δοκού^[13] όπως αντίστοιχα παρόμοια σημασία είχε και ο όρος crux. Σε σχέση με το ζήτημα αλλαγής της ομηρικής έννοιας του σταυρού στη Ρωμαϊκή εποχή, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε αν οι Έλληνες είχαν κάποια ειδική λέξη για τη μέθοδο σταύρωσης των Ρωμαίων:

Ενω γνωρίζομεν τι ηννόουν οι αρχαίοι Έλληνες δια της λέξεως σταυρός, εν τούτοις δεν γνωρίζομεν πως ωνόμαζον τα γεωμετρικά εκείνα σχήματα τα οποία οι μεταγενέστεροι ονομάζομεν σταυρούς. Επιθυμούντες να...δείξωμεν την μεταξύ της, κατά τους αρχαίους Έλληνας, εννοίας του σταυρού και του κατά τους μεταγενεστέρους σχήματος του σταυρού...εκ των έργων του Λουκιανού...Ο Λουκιανός...επιτρέπει δια τής περιγραφής του βασανισμού του σώματος του Προμηθέως να υπονοήσωμεν το σχήμα του σταυρού, δια τό οποίον όμως δίδει στοιχεία ακριβή εις την «Δίκην των φωνηέντων», πληροφορών ότι είχε σχήμα Τ ^[14]...Κατά την εποχήν της Κ. Διαθήκης...ο σταυρός συνίστατο εκ δύο καθέτων ξύλων. Ταύτα ηδύναντο να έχουν σχήμα Ταυ, ήτοι Τ, ως επιτρέπει να συμπεράνωμεν η «Δίκη των φωνηέντων» του Λουκιανού, αλλά και η ερμηνεία ην δίδει ο Βαρνάβας...Θα δυνάμεθα να παρατηρήσωμεν ενταύθα ότι...οι προαναφερθέντες και ελληνιστί γράφοντες συγγραφείς δέν είχον έτερον ελληνικόν γράμμα, όπερ να απέδιδε πιστότερον το σχήμα του σταυρού."^[15].

Οι αρχαίες μαρτυρίες για το σχήμα του Σταυρού του Ιησού ως Τ ή †

Η μαρτυρία της "Επιστολής Βαρνάβα" (χρονολογ. από 70 έως 130 μ.Χ.)

Στην Επιστολή Βαρνάβα δίνεται η εξής αριθμολογική αλληγορική ερμηνεία:

Μάθετε οὖν, τέκνα ἀγάπης, περὶ πάντων πλουσίως, ὅτι Ἀβραάμ, πρῶτος περιτομὴν δούς, ἐν πνεύματι προβλέψας εἰς τὸν Ἰησοῦν περιέτεμεν, λαβὼν τριῶν γραμμάτων δόγματα. Λέγει γάρ· "Καὶ περιέτεμεν Ἀβραὰμ ἐκ τοῦ οἴκου αὐτοῦ ἄνδρας δεκαοκτὼ καὶ τριακοσίους". Τίς οὖν ἡ δοθεῖσα αὐτῷ γνῶσις; Μάθετε, ὅτι τοὺς δεκαοκτὼ πρώτους, καὶ διάστημα ποιήσας λέγει τριακοσίους. Τὸ δεκαοκτὼ ι’ δέκα, η’ ὀκτώ· ἔχεις Ἰησοῦν. Ὃτι δὲ ὁ σταυρὸς ἐν τῷ ταῦ ἤμελλεν ἔχειν τὴν χάριν, λέγει καὶ τοὺς "τριακοσίους". Δηλοῖ οὖν τὸν μὲν Ἰησοῦν ἐν τοῖς δυσὶν γράμμασιν, καὶ ἐν τῷ ἑνὶ τὸν σταυρόν. (Επιστολή Βαρνάβα 9.7, 8)

Η έκφραση «λέγει καὶ τοὺς "τριακοσίους"» συνδέει το σχήμα του συνεπτυγμένου σταυρού (crux commissa, δηλ. Τ) με το ελληνικό αριθμητικό τ’ που αντιστοιχεί στον αριθμό 300 και με τον ιστορικό Ιησού που επάνω στο όργανο αυτό «|σταυρωθεὶς ἐποτίζετο ὄξει καὶ χολῇ». (Επ. Βαρν. 7.3) Την ίδια συλλογιστική ακολούθησε λίγες δεκαετίες αργότερα και ο Κλήμης ο Αλεξανδρινός σε αναφορά του στο σχήμα του "σημείου του Κυρίου".^[16]

Οι μαρτυρίες Κέλσου-Λουκιανού-Ωριγένη

Ο Κέλσος έγραψε περίπου το 170-180 μ.Χ. ένα αντιχριστιανικό έργο που ονομάζεται "Αληθής λόγος" και ο Ωριγένης μετά από λίγες δεκαετίες, στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. απάντησε πρόταση-πρόταση στα επιχειρήματα του Κέλσου με το απολογητικό του έργο "Κατά Κέλσου". Εξαιτίας αυτού, μας σώζονται σήμερα τα 3/4 από το έργο του Κέλσου παρόλο που το πρωτότυπο έχει χαθεί.

Όπως σώζει ο Ωριγένης, ο Κέλσος μέσα στο έργο του αναφέρει σε διάφορα σημεία την εκτέλεση του Ιησού ως Ανασκολοπισμό:

"Είτα φησιν ο Κέλσος: Τι φησι και ανασκολοπιζομένου του σώματος;"
(Ωριγένης, Κατά Κέλσου 2.36)

Ο Ωριγένης στο έργο του απαντά στον Κέλσο, ταυτίζοντας τους όρους Σταύρωση και Ανασκολοπισμός:

"και "Κράξας φωνή μεγάλη αφήκε το πνεύμα", προλαβών τους επί των ανασκολοπιζομένων δήμιους, υποτέμνοντας τά σκέλη των σταυρουμένων"
(Ωριγένης, Κατά Κέλσου, 3.32.20)

Την ίδια αυτή εννοιολογική ταύτιση του Σταυρού με τον Σκόλοπα κάνει και σε άλλο σημείο ο Ωριγένης γράφοντας για τον θάνατο του Ιησού:

"σταυρωθήναι τον Ιησούν" (Κατά Κέλσου 3.56.27) και "υπομείναι το επί σκόλοπος κρεμασθήναι" (Κατά Κέλσου 2.69.50)

Μάλιστα, με τους δύο αυτούς όρους, ο Ωριγένης αναφέρεται σε σταυρό σχήματος Τ:

"τα αρχαία στοιχεία εμφερές έχειν το Θαυ τω του σταυρού χαρακτήρι"
(Ωριγένη, Εκλογαί εις τον Ιεζεκιήλ, 9.4)

Τα παραπάνω μπορούν να συνδυαστούν με τις μαρτυρίες του Λουκιανού που έγραψε την ίδια περίπου εποχή με τον Κέλσο. Ο Λουκιανός, κάνοντας μια άμεση αναφορά στα γεγονότα της Καινής Διαθήκης και στη σταύρωση, περιγράφει τον Ιησού ως "εν τη Παλαιστίνη ανασκολοπισθέντα" (Περί της Περεγρίνου τελευτής, 11.11).

Χρησιμοποιεί το ανασκολοπίζω για τον Ιησού, όρος που χρησιμοποιήθηκε και από τον Κέλσο και από τον Ωριγένη, ενώ στο έργο του Δίκη Φωνηέντων, ο Λουκιανός μας εξηγεί τι ακριβώς εννοούσε όταν αναφερόταν σε ανασκολοπισμό:

"το Ταυ ες το των στοιχείων γένος παρήγαγε: τω γαρ τούτου σώματι φασι τους τυράννους ακολουθήσαντας και μιμησαμένους αυτού το πλάσμα έπειτα σχήματι τοιούτου ξύλα τεκτήναντας ανθρώπους ανασκολοπίζειν επ' αυτά: από δε τούτου και τω τεχνήματι τω πονηρω την πονηράν επωνυμίαν συνελθείν. Τούτων ούν απάντων ένεκα πόσων θανάτων το Ταυ άξιον είναι νομίζετε;"
(Δίκη Φωνηέντων, 12.4-13)

Οι τύραννοι λοιπόν, παρατηρώντας τη μορφή του γράμματος Τ, αντέγραψαν το σχήμα του και έφτιαξαν μία ξύλινη κατασκευή για να ανασκολοπίζουν ανθρώπους επάνω σ’ αυτά και έτσι ο ανασκολοπισμός γινόταν σε όργανο με σχήμα Τ.

Εκτός αυτού, ο Λουκιανός εξηγεί τη μέθοδο του σταυρικού μαρτυρίου και περιγράφει τη μορφή που αποδεχόμαστε για τον σταυρό σήμερα:

"ει δοκεί κατά μέσον ενταύθα που υπέρ της φάραγγος ανεσταυρώσθω εκπετασθείς τω χείρε από τουτουι του κρημνού προς τον εναντίον […] και όλως επικαιρότατος αν ο σταυρός γένοιτο, […] αλλ' όρεγε την δεξιών: συ δε, ω Ήφαιστε, κατάκλειε και προσήλου και την σφύραν ερρωμένως κατάφερε, δος και την ετέραν: κατειλήφθω ευ μάλα και αύτη. ευ έχει."
(Λουκιανού, Προμηθέας,1-2)

Σύμφωνα με τα παραπάνω, "ο Προμηθεύς αναγκάζεται αρχικώς να απλώση την δεξιάν χείρα, την οποίαν ο Ήφαιστος, τη υποδείξει του Ερμού, έδεσε και εκάρφωσε κτυπών την σφύραν ερρωμένως. Αφού επανελήφθησαν τα αυτά και δια την αριστεράν χείρα, προς την ετέραν κατεύθυνσιν, επερατώθη η σταύρωσις"^[17].

Η μαρτυρία Ειρηναίου (τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ.)

Ο Ειρηναίος, αντιρρητικός και αντιγνωστικός χριστιανός συγγραφέας του 2ου αιώνα μ.Χ., περιγράφει ένα σταυρό με πέντε άκρα στα οποία περιλαμβάνεται και η ξύλινη sedecula όπου στηριζόταν το σώμα του θύματος:

"Το ίδιο το σχήμα του σταυρού, διαθέτει πέντε άκρα: δύο κατά μήκος, δύο κατά πλάτος, και ένα στο κέντρο του, επάνω στο οποίο στηρίζεται εκείνος που είναι καθηλωμένος με τα καρφιά.^[18]" (Κατά Αιρέσεων , ΙΙ, 24.4)^[19]

Η μαρτυρία του Τερτυλλιανού (αρχές 3ου αιώνα μ.Χ.)

Ο Εκκλησιαστικός συγγραφέας Τερτυλλιανός (γεν. 155 μ.Χ.) σπούδασε νομικά και ελληνική και λατινική φιλολογία στην πατρίδα του και από θαυμασμό προς το θάρρος των χριστιανών στους διωγμούς, έγινε χριστιανός και ο ίδιος. Έγραψε πολλά συγγράμματα, ανάμεσά τους και μελέτες κατά των, κατά την αντίληψη του, αιρετικών. Στο έργο του Κατά Μαρκίωνος αναφέρει για το σχήμα του Σταυρού:

"the Greek letter Tau and our own letter T is the very form of the cross, which He predicted would be the sign on our foreheads in the true Catholic Jerusalem^[20]."
(Adversus Marcionem, ΙΙΙ,22)

που σημαίνει:

"το Ελληνικό γράμμα Ταυ και το δικό μας γράμμα 'Τ' είναι ολόιδιο με το σχήμα του Σταυρού, που ο ίδιος είχε προβλέψει πως θα γινόταν το σημείο στα μέτωπά μας, στην αληθινή καθολική Ιερουσαλήμ."
(Κατά Μαρκίωνος, ΙΙΙ,22)

Παραπομπές-Υποσημειώσεις

1. "There is good evidence to suggest that to "stretch out the hands" would be readily recognized as alluding to crucifixion. In Barnabas 12:2-4...Moses stretching out his hands (εξέτεινεν τας χείρας...)...understood as prophetic of the crucifixion of Jesus...The specific phrase εκτείνω τας χείρας or εκπετάννυμι τας χείρας as an allusion to crucifixion seems to have become fixed in Christian usage, but there is evidence in pagan authors also that the posture referred to was associated with crucifixion (Epictetus 3.26.22: εκτείνας σεαυτόν ως οι εσταυρωμένοι; Seneca, De consol. ad Marc. 20.3: brachia patibulo explicuerunt...)" (Aufstieg und Niedergang der romischen Welt (ANRW). Tl. II, Principat. Bd 26, 1 : Religion (Vorkonstantinisches Christentum : Neues Testament [Sachthemen] / Ed. Haase, Wolfgang. -Berlin : W. de Gruyter, 1992, σελ. 547)
2. The Anchor Bible Dictionary, Doubleday, 1996, λήμμα: "crucifixion", Τόμος 1, σελ. 1207 · Loeb Classical Library, De Consolatione, 20,3, transl. Basore, John W., London: William Heinemann, 1932 · L. Annaeus Seneca Troades, Atze Johannes Keulen, Lucius Annaeus Seneca, Brill Academic Publishers, 2001, σελ. 352
3. Aufstieg und Niedergang der romischen Welt, 3 Tle. in Einzelbdn., von Hildegard Temporini, Wolfgang Haase, Gruyter; Auflage: 1, 1982, σελ. 680 · Evans, C. A., "Word Biblical Commentary": Mark 8:27-16:20, Vol. 34B, σελ. 499, Dallas: Word, Incorporated, 2002 · "Aufstieg Und Niedergang Der Romischen Welt (ANRW): Geschichte Und Kultur Roms Im Spiegel Der Neueren Forschung, Teil IΙ: Principat, Hildegard Temporini, Wolfgang Haase, Walter de Gruyter-Berlin-New York, 1992, σελ. 547"
4. ANRW: Geschichte Und Kultur Roms Im Spiegel Der Neueren Forschung, Teil IΙ: Principat, Hildegard Temporini, Wolfgang Haase, Walter de Gruyter-Berlin-New York, 1992, σελ. 547: "[...] there is evidence in pagan authors also that the posture referred to was associated with crucifixion (Epictetus 3.26.22: εκτείνας σεαυτόν ως οι εσταυρωμένοι) [...] the allusion is to the practice of binding of the outstretched arms of the criminal to the crossbeam, which he had then to carry to the place of execution."
5. Ενδεικτικά, αναφέρουν για το patibulum: * The Wycliffe Bible Encyclopedia. Moody Press, λήμμα Cross: «The patibulum, a wooden crossbar» * Theological dictionary of the New Testament. 1964-c1976, (Vol. 7, σελ. 573): «Crucifixion took place as follows. The condemned person carried the patibulum (cross-beam) to the place of execution» * New Bible Dictionary, InterVarsity Press, σελ. 245: «He was then made to carry the cross-beam (patibulum) [..] It was this patibulum, not the whole cross» * The murder of Jesus: A study of how Jesus died, Nashville, TN: Word Pub, 2000, σελ. 193: «to carry only the lateral crossbeam (known as the patibulum)» * The International Standard Bible Encyclopedia, Revised (Vol. 1, σελ. 826): «The initial variation in form of the primitive cross was apparently the addition of the cross-beam. This development, in the Roman world at least, may be related to the carrying of the patibulum» * Art in the Early Church, Walter Lowrie, σελ. 129: "The patibulum (fig. I on pl. 32a), an upright stake with a transverse bar above it, is the most realistic form of the cross on which criminals were hung" * The Seven Books of History against the Pagans, Roy J. Deferrari, Paulus Orosius, 1964: «The transverse beam was called the patibulum and, in Rome at least, it was customary for the criminal to carry only this beam.» * A Dictionary of the Bible: Dealing with Its Language, Literature, and Contents, Including the Biblical Theology, C. Scribner's Sons, σελ. 140: «the leaders of all the peoples fastened to the patibulum.» * Treatises on Penance: On Penitence and on Purity, Newman Press, σελ. 294: «Patibulum (from patere) [...] In executions, this was fastened to the stipes or palus to form a cross. Hence, by metonymy, patibulum is often used for crux.» * The Mythical Interpretation of the Gospels: Critical Studies in the Historic Narratives, Thomas James Thorburn, σελ. 276: «In accordance with the usual custom in the case of condemned criminals, Jesus had to bear the horizontal beam (patibulum) of his cross to the place of execution.» * On the Trial of Jesus, Paul Winter, σελ. 65: «A heavy wooden bar (patibulum) was placed upon the neck of the condemned man, and his outstretched arms were fastened to the beam. In this position, he was led to the place of execution. There he was lifted up, the beam being secured to a vertical stake (simplex), fixed in the ground, so that his feet hung suspended in the air.» * The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge Vol. 3, σελ. 312: «the cross-piece ( patibulum ) was either bolted fast to the upright post» * Dallas Theological Seminary. (1983). Bibliotheca Sacra Volume 140 σελ. 120): «It is this writer’s position that the phrase “take up his cross” is a figure of speech derived from the Roman custom requiring a man convicted of rebellion against Rome’s sovereign rule to carry the cross-beam (patibulum) to his place of execution.» * Oxford Readings in the Roman Novel, S. J. Harrison, Oxford University Press, 1999, σελ. 260: "Patibulum seems to be used here as a synonym for crux"
   
6. Γρατσέας Γ., "Σταυρός", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 11, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1967, στ. 460 («Ελέχθη ήδη ότι επί του σταυρού, κατά τους χρόνους της ρωμαϊκής κυριαρχίας, αι χείρες ηπλούντο προς τα πλάγια, προσδεδεμέναι ή προσηλωμένοι επί του οριζοντίου ξύλου του σταυρού.»
7. ΘΗΕ, ό.π., στ. 455 («κατά τους χρόνους της Κ. Διαθήκης, πέραν των σχήματος Τ σταυρών, υπήρχον εν χρήσει και τετραμερείς, οίτινες θα είχον το σχήμα του ανισοσκελούς σταυρού.»)
8. The Cambridge Companion to Jesus, Cambridge University Press, 2001, σελ. 90-91 * The Anchor Bible Dictionary, New York-Doubleday, Vol. 1, Page 1207
   
9. Boles, K. L. (1993). Galatians & Ephesians. The College Press NIV commentary (Ga 6:14). Joplin, Mo.: College Press.
   
10. "βαστάζων τον σταυρόν αυτού εξήλθεν εις τον λεγόμενον κρανίου τόπον" (Ιωάν. 19:17)
11. ΘΗΕ, ό.π., στ. 456
12. The Cambridge Companion to Jesus, Markus Bockmuehl, Cambridge University Press, 2001, σελ. 90-91: "If we can accept the certainty of Jesus' crucifixion as an historical datum, what can we say about the manner of his death? [...] In spite of the paucity and ambiguity of the evidence, Martin Hengel suggests a summary sketch of the Roman procedure of crucifixion. Crucifixion included a flogging beforehand, with victims generally made to carry their own crossbeams to the location of their execution, where they were bound or nailed to the cross with arms extended, raised up, and, perhaps seated on a small wooden peg (Hengel 1977: 22–32)." * New Bible Dictionary, Wood, D. R. W., Wood, D. R. W., & Marshall, I. H., InterVarsity Press, 1996, σελ 246 * Theological dictionary of the New Testament, λήμμα: Σταυρός, Τόμος 7, σελ. 574, σημείωση #21 (αναφορά σε Cf. Benz, 1055), Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1976
13. Dictionary of Paul and his letters, Hawthorne, G. F., Martin, R. P., & Reid, D. G., Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 1993, σελ. 198: "the noun “cross”(stauros [...] the cross, with or without a crossbeam"
14. ΘΗΕ, ό.π., στ. 451-452
15. ΘΗΕ, ό.π., στ. 458
16. «Καθάπερ οὖν ἐπὶ τῆς ἀστρονομίας ἔχομεν ὑπόδειγμα τὸν Ἀβραάμ, οὕτως ἐπὶ τῆς ἀριθμητικῆς τὸν αὐτὸν Ἀβραάμ. ἀκούσας γὰρ ὅτι αἰχμάλωτος ἐλήφθη ὁ Λώτ, τοὺς ἰδίους οἰκογενεῖς τιη ἀριθμήσας καὶ ἐπεξελθὼν πάμπολυν ἀριθμὸν τῶν πολεμίων χειροῦται. Φασὶν οὖν εἶναι τοῦ μὲν κυριακοῦ σημείου τύπον κατὰ τὸ σχῆμα τὸ τριακοσιοστὸν στοιχεῖον, τὸ δὲ ἰῶτα καὶ τὸ ἦτα τοὔνομα σημαίνειν τὸ σωτήριον· μηνύεσθαι τοίνυν τοὺς Ἀβραὰμ οἰκείους εἶναι κατὰ τὴν σωτηρίαν, τοὺς τῷ σημείῳ καὶ τῷ ὀνόματι προσπεφευγότας, κυρίους γεγονέναι τῶν αἰχμαλωτιζόντων καὶ τῶν τούτοις ἀκολουθούντων παμπόλλων ἀπίστων ἐθνῶν. Ἤδη δὲ ὁ μὲν τριακόσια ἀριθμὸς τριάς ἐστιν ἐν ἑκατοντάδι, ἡ δεκὰς δὲ ὁμολογεῖται παντέλειος εἶναι. Ὁ δὲ ὀκτώ, κύβος ὁ πρῶτος, ἡ ἰσότης ἐν ἁπάσαις ταῖς διαστάσεσι, μήκους, πλάτους, βάθους». (Στρωματείς 6.11.84)
17. ΘΗΕ, ό.π., στ. 451
18. Η περιγραφή προσδιορίζει σταυρό σε σχήμα † ή + (πρβλ. "Cross", Charles F. Pfeiffer et al., The Wycliffe Bible Encyclopedia, Moody Press 1975 / D. R. W. Wood et al., The New Bible Dictionary, InterVarsity Press 1982, σελ. 245 / R. Laird Harris et al., Theological Wordbook of the Old Testament, Moody Press 1980, σελ. 971.
19. "The very form of the cross, too, has five extremities, two in length, two in breadth, and one in the middle, on which [last] the person rests who is fixed by the nails." Αγγλικό κείμενο από The Ante-Nicene Fathers Vol.I: translations of the writings of the Fathers down to A.D. 325, Roberts-Donaldson, Eerdmans publishing company, 1997, σελ. 395 και Irenaeus Against Heresies, Kessinger Publishing, 2004, σελ. 70. Η συγκεκριμένη αναφορά από το έργο του Ειρηναίου έχει σωθεί μόνο στη Λατινική.
20. Αγγλικό κείμενο από: The Ante-Nicene Fathers Vol. IV: translations of the writings of the Fathers down to A.D. 325, Roberts-Donaldson, Eerdmans publishing company, 1997, σελ. 340
    

Βιβλιογραφία (αλφαβητικά)

• A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature (3rd ed.). Arndt, W., Danker, F. W., & Bauer, W. (2000). Chicago: University of Chicago Press.
• A Greek-English Lexicon of the Septuagint: Revised Edition, Lust, J., Eynikel, E., & Hauspie, K. (2003). Deutsche Bibelgesellschaft: Stuttgart.
• A Greek-English lexicon, Liddell H. G., Scott R., Jones H. S., & McKenzie R. (1996). Oxford; New York: Clarendon Press; Oxford University Press.
• Baker encyclopedia of the Bible, Elwell, W. A., & Beitzel, B. J. (1988), Grand Rapids, Mich.: Baker Book House.
• Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross, M. Hengel, Philadelphia: Fortress, 1977
• Dictionary of Jesus and the Gospels, Green, J. B., McKnight, S., & Marshall, I. H. (1992), Downers Grove, InterVarsity Press.
• Dictionary of New Testament background: A compendium of contemporary biblical scholarship, Porter, S. E., & Evans, C. A. (2000), Downers Grove, InterVarsity Press.
• Dictionary of Paul and his letters, Hawthorne, G. F., Martin, R. P., & Reid, D. G. (1993), Downers Grove, InterVarsity Press
• Dictionary of the Vulgate New Testament, Harden, J. M. (1921), London; New York: Society of Promoting Christian Knowledge; The Macmillan Co.
• Eerdmans dictionary of the Bible, Freedman, D. N., Myers, A. C., & Beck, A. B. (2000), Grand Rapids, Mich.: W.B. Eerdmans
• Exegetical Dictionary of the New Testament, Horst Balz, Eerdmans Publishing Company, 1993
• Friberg, T., Friberg, B., & Miller, N. F. (2000). Vol. 4: Analytical lexicon of the Greek New Testament. Baker's Greek New Testament library. Grand Rapids, Mich.: Baker Books.
• Greek and Roman Slavery, Thomas Wiedemann; Routledge, 1988
• Greek-English lexicon of the New Testament: Based on semantic domains, Louw, J. P., & Nida, E. A. (1996, c1989), New York: United Bible societies.
• Jesus, Charles Guignebert, S. H. Hooke; Alfred A. Knopf, 1935
• Law and Empire in Late Antiquity, Jill Harries; Cambridge University Press, 1999
• Merriam-Webster's collegiate dictionary. (Eleventh ed.), Merriam-Webster, I. (2003), Springfield, Mass.: Merriam-Webster, Inc.
• New dictionary of biblical theology, Alexander, T. D., & Rosner, B. S. (2001), Downers Grove, IL: InterVarsity Press
• On the Trial of Jesus, Paul Winter; Walter De Gruyter, 1961
• Oxford English Dictionary, (CD-ROM ed.)
• Oxford Latin Dictionary, Clarendon Press, 1968
• The Anchor Bible Dictionary, Freedman, D. N. (1996, c1992), New York: Doubleday
• The Archaeological encyclopedia of the Holy Land (3rd ed.), Negev, A. (1996, c1990), New York: Prentice Hall Press
• The complete word study dictionary, New Testament, . Baker, W. (2003, c2002). Chattanooga, TN: AMG Publishers
• The encyclopedia of Judaism, Neusner, J., Neusner, J., Avery-Peck, A. J., Green, W. S., & Museum of Jewish Heritage (New York, N. Y. (2000)
• The International Standard Bible Encyclopedia, Revised, Bromiley, G. W. (1988; 2002), Wm. B. Eerdmans
• The Life of Our Lord upon the Earth, Samuel J. Andrews; Charles Scribner's Sons, 1900
• The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge Vol. 3, George William Gilmore, Samuel MaCauley Jackson, Charles Colebrook Sherman; Funk and Wagnalls, 1908
• The new Strong's dictionary of Hebrew and Greek words, Strong, J. (1997, c1996), Nashville: Thomas Nelson.
• Theological dictionary of the New Testament, 1964-c1976 (G. Kittel, G. W. Bromiley & G. Friedrich, Ed.), Grand Rapids, MI: Eerdmans.
  (Επίσης, η αναφερόμενη στις υποσημειώσεις βιβλιογραφία)

Δείτε επίσης

• Επιγραφή του Αλεξαμένου

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Das Kreuz und Kreuzigung, από τον Hermann Fulda, Breslau 1878.(Γερμανικά)