Νικόλαος Αστρινίδης

Ο Νικόλαος Αστρινίδης (επίσης Nicolas Astrinidis, 6 Μαΐου 1921 - 10 Δεκεμβρίου 2010) ήταν Ελληνορουμάνος συνθέτης, αρχιμουσικός, πιανίστας, και παιδαγωγός. Θεωρείται ένας από τους τελευταίους αντιπροσώπους^[4] της εθνικής σχολής και από τους κορυφαίους Έλληνες συμφωνιστές της μεταπολεμικής περιόδου.^[5]

Νικόλαος Αστρινίδης
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	6  Μαΐου 1921[1] Μπιλχορόντ- Ντιστρόβσκι
Θάνατος	10  Δεκεμβρίου 2010[1] Θεσσαλονίκη
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	συνθέτης[2] πιανίστας διευθυντής ορχήστρας[3]
δεδομένα

Βιογραφικά στοιχεία

Έλληνας της Βαλκανικής Διασποράς, ο Αστρινίδης γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Άκερμαν της Βεσσαραβίας στη Ρουμανία. Ο πατέρας του, μετανάστης από τον Σκοπό της Ανατολικής Θράκης, δημιούργησε σημαντική περιουσία στην τσαρική Ρωσία. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, κατέφυγε στη Βεσσαραβία, προσαρτημένη εκείνη την εποχή στη Ρουμανία, όπου παντρεύτηκε μια Ρουμανορωσίδα και απέκτησε τρεις γιους. Παρά την ισχυρή ελληνική συνείδηση στην οικογένεια, κανείς δεν μιλούσε Ελληνικά. Ο συνθέτης μεγάλωσε στην κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα της μεσοπολεμικής Ρουμανίας και ήδη από την εφηβική του ηλικία έδειξε σημαντική κλίση στη μουσική. Ικανοποιώντας πατρικές επιθυμίες σπούδασε Χημεία στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου, ενώ ταυτόχρονα φοίτησε στο Ωδείο της ίδιας πόλης.^[6] Καταλυτική για την καλλιτεχνική του ανάπτυξη υπήρξε η επιρροή του Ντίνου Λιπάτι, που μόλις είχε επιστρέψει από το Παρίσι, και τού πρόσφερε ιδιαίτερα μαθήματα στο πιάνο και τη σύνθεση.

Η έναρξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου έφερε σύντομα χάος και στη Ρουμανία. Η σοβιετική εισβολή του 1940 χώρισε την οικογένεια Αστρινίδη στα δύο. Μετά από κινηματογραφικές περιπέτειες, ο συνθέτης και οι γονείς του κατάφεραν να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή. Ο Αστρινίδης κατατάχθηκε στην Ελληνική Βασιλική Αεροπορία και υπηρέτησε στην 335η μοίρα καταδρομών υπό τον θρυλικό Βαρβαρέσο. Τα δύο χρόνια που πέρασε στο μέτωπο της Λιβύης υπήρξαν τα πλέον δραματικά για την έκβαση του πολέμου. Ένας τραυματισμός στο πόδι και η ακόλουθη παρασημοφόρηση (Μετάλλιο Εξαίρετων Πράξεων) έφεραν τον συνθέτη στο Κάιρο, την πλέον κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα του κόσμου. Εκεί ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως πιανίστας και συνθέτης, δίνοντας περίπου 80 συναυλίες για τα ελληνικά και συμμαχικά στρατεύματα. Το 1944 έλαβε το Πρώτο Βραβείο Πιανιστικής Ερμηνείας και Σύνθεσης στο φημισμένο Eisteddfod Festival με την Κυπριακή Ραψωδία και τον επόμενο χρόνο (1945) διηύθυνε στην Όπερα του Καΐρου το συμφωνικό του έργο Οιδίπους Τύραννος.

Μετά την αποστράτευσή του το 1947 πήγε στο Παρίσι, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Schola Cantorum παίρνοντας διπλώματα δεξιοτεχνίας πιάνου και σύνθεσης με βαθμό άριστα. Σχεδόν αμέσως άρχισε συνεχείς περιοδείες ως πιανίστας σε όλο τον κόσμο δίνοντας περισσότερες από 3.000 συναυλίες είτε ως σολίστ είτε σε σύμπραξη με άλλους καλλιτέχνες. Συνεργάστηκε, μεταξύ άλλων, με τον βιολοντσελίστα Μπρενάρ Μισελέν και με τους βιολονίστες Christian Ferras, Henryk Szeryng,^[7] και Jacques Thibaud, ενώ έχει ηχογραφήσει στους ραδιοφωνικούς σταθμούς των περισσότερων μεγάλων πρωτευουσών του κόσμου. Συμμετείχε, επίσης, στα Φεστιβάλ Αθηνών και Οχρίδας. Το 1949 ο μουσικός οίκος "Ricordi Ameri-cana" εξέδωσε έργα του για πιάνο. Η α' εκτέλεση του συμφωνικού του ποιήματος "Ο Πύργος της Μοναξιάς" δόθηκε στο Théâtre des Champs-Élysées, στο Παρίσι, το 1950 από την Οrchestre de la Société des Concerts du Conservatoire και αναμεταδόθηκε από το Εθνικό Δίκτυο της Γαλλικής Ραδιοφωνίας. Επίσης, το έργο του "Fantaisie Concertante" για βιολί και πιάνο εκτελέστηκε στην Salle Gaveau στο Παρίσι το 1951 και στο Φεστιβάλ του Αμβούργου το 1952. Στην τριετία 1959-1962 βρέθηκε σχεδόν μόνιμα στη Μαρτινίκα των Γαλλικών Αντιλλών, όπου ύστερα από εντολή της Γαλλικής Κυβέρνησης μαζί με την Κολέτ Φραντς ίδρυσαν και διηύθυναν μουσική σχολή, ενώ ο ίδιος ίδρυσε και διηύθυνε την Ορχήστρα Δωματίου των Γαλλικών Αντιλλών. Από το 1965 και ως το 1986 ήταν διευθυντής της Φιλαρμονικής και της Μικτής Χορωδίας του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Τον επόμενο χρόνο (1966) παρουσίασε στα "Α' Δημήτρια" τα ορατόριά του "Άγιος Δημήτριος" και "Κύριλλος και Μεθόδιος". Στα πλαίσια της ίδιας διοργάνωσης εκτελέστηκαν το ορατόριό του "Ψαλμοί" (1968) και η "Συμφωνία 1821" (1971). Από το 1970 έχει πραγματοποιήσει 15 περίπου περιοδείες με την τριπλή του ιδιότητα στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία.

Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Μουσικής Εταιρείας Βορείου Ελλάδος, ενώ διετέλεσε και μέλος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της κίνησης για τη δημιουργία Όπερας στη Θεσσαλονίκη, διηύθυνε μερικές από τις πρώτες παραστάσεις της Όπερας Θεσσαλονίκης, ενώ αργότερα ίδρυσε και διηύθυνε τις παραστάσεις της Όπερας Δωματίου Βορείου Ελλάδος.

Από το 1979 διήυθυνε τη Μαντολινάτα Θεσσαλονίκης και από το 1980 ήταν διευθυντής του Μακεδονικού Ωδείου Θεσσαλονίκης. Έχει τιμηθεί με το Μετάλλιο του Τάγματος Γεωργίου Α' (1962). Αποτελούσε μέλος της Γαλλικής "Ένωσης Συγγραφέων, Συνθετών και Μουσικών Εκδοτών" (S.A.C.E.M., Παρίσι), της "Διεθνούς Εταιρείας Σύγχρονης Μουσικής" (Παρίσι) και της "Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών"- Αθήνα. Το συνθετικό του έργο, αναγνωρισμένο ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '40, περιλαμβάνει ορατόρια, συμφωνικά έργα, συνθέσεις για πιάνο, και μουσική δωματίου, σκηνική μουσική και τραγούδια, ενώ πρόσφατα αποτέλεσε θέμα διπλωματικής εργασίας στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Συναυλίες αποκλειστικά αφιερωμένες στο έργο του έχουν δοθεί σε πολλές πόλεις του κόσμου.

Στις 13 Ιανουαρίου 2020 ο "Όμλος Φίλων Νίκου Αστρινίδη" ανακοίνωσε την έναρξη εκστρατείας για την ανακήρυξη του 2021 σε "Έτος Νίκου Αστρινίδη".^[8] Τον Δεκέμβριο του 2020 ο πιανίστας Στέφανος Κατσαρός^[9] ανέλαβε την πρωτοβουλία για μια σειρά μηνιαίων μικροντοκιμαντέρ με ζωντανές εκτελέσεις έργων του συνθέτη.^[10]

Σταδιοδρομία

Η διεθνής σταδιοδρομία του Αστρινίδη (1947-1964) υπήρξε εντυπωσιακότατη, περιλαμβάνοντας περίπου 3000 συναυλίες σε τέσσερις ηπείρους, συνεργασίες με κορυφαίους σολίστ (Jacques Thibaud, Henryk Szeryng) και πρεμιέρες σε σημαντικές αίθουσες και φεστιβάλ. Οι συνεχείς μετακινήσεις όμως περιόρισαν τη συνθετική του δραστηριότητα. Μολονότι η εγκατάσταση στη Θεσσαλονίκη τον έκοψε από τη διεθνή σκηνή, τού πρόσφερε χρόνο να συνθέσει μεγάλα συμφωνικά έργα σε θέματα της προτίμησής του. Επίσης είχε την ευκαιρία να πρωτοπορήσει στη δημιουργία καλλιτεχνικών δεσμών με Βαλκάνιες χώρες, ιδιαίτερα τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία.

Για 21 χρόνια διετέλεσε αρχιμουσικός^[11] της Φιλαρμονικής Ορχήστρας Δήμου Θεσσαλονίκης. Στις 14 Μαρτίου του 1990 έγινε συναυλία^[12] προς τιμήν του με τις Μαρία Τάνη, Έφη Χατζηδημητρίου και άλλες καλλιτέχνιδες από τη Θεσσαλονίκη. Υπάρχει χορωδία με το όνομα του. Επίσης ήταν καλλιτεχνικός σύμβουλος στην Κυπριακή Ακαδημία Μουσικής.^[13]

Εργογραφία

Έγραψε τα έργα Άγιος Δημήτριος, Κύριλλος και Μεθόδιος, Τα νεανικά χρόνια του Μέγα Αλέξανδρου, Συμφωνία "1821",^[14] Κυπριακή ραψωδία (19441945, Δύο κομμάτια σε ελληνικό ύφος κ.α. Τα συμφωνικά του έργα περιλαμβάνουν τρία κοντσέρτα: Variations Concertantes για πιάνο και ορχήστρα (1952-55), Concerto-Rhapsody για βιολί και ορχήστρα (1979), και Concerto pour Guitare et Orchestre (2007).

Τη συστηματική καταγραφή και μελέτη του έργου του έχει αναλάβει ο δρ Ηλίας Χρυσοχοΐδης, συγγραφέας της διπλωματικής εργασίας Το συνθετικό έργο του Νίκου Αστρινίδη: Μια πρώτη προσέγγιση (Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, 1992)^[15] και της μονογραφίας Νίκος Αστρινίδης (1921-2010): Βιογραφία - Κατάλογος έργων.^[16]

Το 2011 σε συνεργασία με την πιανίστα Ερατώ Αλακιοζίδου, εκδόθηκε η δισκογραφική παραγωγή "Nikos Astrinidis 90th Birthday anniversary" από την subways music, με αφορμή την επέτειο των 90 χρόνων του, η οποία περιλαμβάνει σόλο έργα για πιάνο και έργα μουσικής δωματίου, τα οποία επέλεξε ο ίδιος ο συνθέτης.^[17][18]

Οπτικοακουστικό υλικό

• Nicolas Astrinidis (1921-2010) (ερευνητική ιστοσελίδα, Stanford University)
• Astrinidis κανάλι στο youtube
• "Nicolas Astrinidis : 100 Years"

Βιβλιογραφία

• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (1991). "Νίκος Αστρινίδης: Στο Χριστό στο Κάστρο". Σημείωμα προγράμματος συναυλίας, Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, 19 Δεκεμβρίου 1991.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (1992). "Το συνθετικό έργο του Νίκου Αστρινίδη: Μια πρώτη προσέγγιση". Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1992.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (1993). "Μια συνομιλία με το Νίκο Αστρινίδη". Μουσικοτροπίες 1/1993, 26–31.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (1994). Νίκος Αστρινίδης: 'Αγιος Δημήτριος - Ορατόριο. Εισαγωγικό σημείωμα δίσκου ακτίνας με αποσπάσματα από το ομώνυμο ορατόριο. Θεσσαλονίκη, A.D.D. Tabelsound, 1994. 15 σσ.
• Ταμβάκος, Θωμάς (1994). "Νίκος Αστρινίδης". Νέοι Αγώνες Ηπείρου, 12 Ιουλίου 1994.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (1995). "Νίκος Αστρινίδης: Fantaisie Concertante, έργο 19, για βιολί και ορχήστρα (1949)”. Σημείωμα προγράμματος συναυλίας, Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, 1 Ιουνίου 1995.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (1996). “Ορατόριο Άγιος Δημήτριος (1962)". Μουσικοτροπίες 1/1996, 13–20.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (1998). "Νίκου Αστρινίδη: Τα Νεανικά Χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου". Εισαγωγικό σημείωμα δίσκου ακτίνας με αποσπάσματα από το ομώνυμο ορατόριο. Θεσσαλονίκη: Thalassa Records, 1998.
• Παππού, Καρολίνα (2001). "Νίκος Αστρινίδης: Θέλω να γράψω όπερα". Πανόραμα 32 (6 Μαΐου 2001), 32-37.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (2002). "Νίκος Αστρινίδης: Τα Νεανικά Χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου". Σημείωμα προγράμματος συναυλίας, Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, 7 Φεβρουαρίου 2002.
• Chrissochoidis, Ilias (2006). “From the Garden of Diaspora to the Cell of Repatriation: Hellenism in the Life and Works of Nikos Astrinidis”. Συνέδριο Όψεις της ελληνικότητας στη µουσική. Αθήνα: Μέγαρο Μουσικής, 5-7 Μαΐου 2006.
• Χρυσοχοΐδης, Ηλίας (2009). “Το δράμα στο έργο του Νίκου Αστρινίδη: Εισαγωγικές παρατηρήσεις". Ελληνική μουσική δημιουργία του 20ού αιώνα για το λυρικό θέατρο και άλλες παραστατικές τέχνες, επιμ. Γιώργος Βλαστός (Αθήνα: Σύλλογος οι Φίλοι της Μουσικής, 2009), 252–256.
• Παππά, Βασιλική και Νίκος Παππάς (2010). Νίκος Αστρινίδης. Ανατολίζοντες γλυκασμοί. Θεσσαλονίκη, 2010.
• Chrissochoidis, Ilias (2012). Nicolas Astrinidis: Life – Works Catalog. Stanford, 2012.
• Karafillidis, Vangelis (2012). "Nicolas Astrinidis (1921–2010): Compositional Languages in his ‘DEUX PIÈCES EN STYLE GREC’ for violin and piano." Studia Universitatis Babes-Bolyai 57 (2012), 117–21.
• "An Astrinidīs resource," bibliolore: The RILM blog, 13 Μαρτίου 2013.
• Ταμβάκος, Θωμάς (2014). “Νίκος Αστρινίδης (1921–2010)”. Θεσσαλονικέων Πόλις 50 (2014), 90–95.
• Sakallieros, Giorgos (2014). "Astrinidēs [Astrinidis], Nikolaos [Nikos, Nicolaos]." Oxford Music Online (Grove Music Online), 3 September 2014. https://doi.org/10.1093/gmo/9781561592630.article.2270634
• Chrissochoidis, Ilias (επιμ.) (2018). Nicolas Astrinidis (1921–2010): Symphony "1821". Stanford, 2018.
• Σαρβανίδης, Παναγιώτης (2019). "Αρχειακή καταγραφή και ψηφιοποίηση των χειρογράφων του προσωπικού αρχείου του Νίκου Αστρινίδη (1921-2010) στη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Δήμου Θεσσαλονίκης. Ερμηνευτική έκδοση της Κυπριακής Ραψωδίας για ορχήστρα πνευστών”. Πτυχιακή εργασία, Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2019.
• Chrissochoidis, Ilias (επιμ.) (2021). Νίκος Αστρινίδης, "Ο Θούριος του Ρήγα." Stanford, 2021.
• Chrissochoidis, Ilias (επιμ.) (2021). Νίκος Αστρινίδης (διασκευαστής), "Εθνικός Ύμνος της Ελλάδος." Stanford, 2021.
• Chrissochoidis, Ilias (επιμ.) (2021). Νίκος Αστρινίδης (διασκευαστής), "Απολυτίκιον της Αναστάσεως", Stanford, 2021.
• Chrissochoidis, Ilias (επιμ.) (2021). Νίκος Αστρινίδης (διασκευαστής), "Μακεδονία Ξακουστή", Stanford, 2021.
• Chrissochoidis, Ilias (επιμ.) (2021). Νίκος Αστρινίδης (διασκευαστής), "Απολυτίκιον του Αγίου Δημητρίου", Stanford, 2021.
• Chrissochoidis, Ilias (2021), "Nicolas Astrinidis: Biography and discography" (online presentation), 6 June 2021.
• Chrissochoidis, Ilias (2022), "Astrinidis's 'Ithaka': Settling in Thessaloniki," 49-56, in 6th International Conference of Hellenic Symphonic Bands: “Wind ensembles: historical retrospect, journey, and transition in times of pandemic,” Thessaloniki, June 25-27 2021 Conference Proceedings, ed. by Kostis Hassiotis, Evangelia Kikou, and Christos Pouris (Thessaloniki: University of Macedonia, 2022).
• Χασιώτης, Κωστής (2022), "Μια ανανεωμένη ματιά στις συνθέσεις του Νίκου Αστρινίδη (1921-2010) για σύνολα πνευστών," 57-76, στο 6ο Διεθνές Διαδικτυακό Συνέδριο Ελληνικών Φιλαρμονικών Ορχηστρών: «Σύνολα πνευστών: ιστορική αναδρομή, διαδρομή και μετάβαση στην εποχή της πανδημίας», Θεσσαλονίκη, 25-27 Ιουνίου 2021. Πρακτικά συνεδρίου, επιμέλεια: Κωστής Χασιώτης, Ευαγγελία Κίκου, Χρήστος Πουρής (Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2022).
• Μαυρομμάτης, Ευστάθιος (2022), "Νίκος Αστρινίδης: Pièce de Concert op. 57 για σαξόφωνο άλτο και συμφωνική ορχήστρα ή πιάνο," 77-84, στο 6ο Διεθνές Διαδικτυακό Συνέδριο Ελληνικών Φιλαρμονικών Ορχηστρών: «Σύνολα πνευστών: ιστορική αναδρομή, διαδρομή και μετάβαση στην εποχή της πανδημίας», Θεσσαλονίκη, 25-27 Ιουνίου 2021. Πρακτικά συνεδρίου, επιμέλεια: Κωστής Χασιώτης, Ευαγγελία Κίκου, Χρήστος Πουρής (Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2022).

Αναφορές

1. (Γαλλικά, Ολλανδικά, Αγγλικά, Γερμανικά, Ιταλικά, Ισπανικά) Musicalics. 484796.
2. (Γαλλικά, Ολλανδικά, Αγγλικά, Γερμανικά, Ιταλικά, Ισπανικά) Musicalics. 484796. Ανακτήθηκε στις 5  Απριλίου 2022.
3. Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. 44656. Ανακτήθηκε στις 20  Φεβρουαρίου 2019.
4. «Διεθνές μουσικολογικό συνέδριο, Ηλίας Χρυσοχοΐδης» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 15 Ιουλίου 2006. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουλίου 2006.
5. Βλ. κριτικά σημειώματα του Γιώργου Λεωτσάκου
6. Ilias Chrissochoidis, From Romanian folklore to Greek nationalism
7. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Φεβρουαρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 2019.
8. Βασιλική Χαρισοπούλου, "Νίκος Αστρινίδης - Ο μουσουργός με τη ζωή σαν...ταινία", Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, 13 Ιανουαρίου 2020.
9. https://www.stephanoskatsaros.com/
10. Nicolas Astrinidis : 100 Years (1921-2021) , Official Trailer (HD), https://www.youtube.com/watch?v=FHI9vROnM0E, ανακτήθηκε στις 2024-03-13
11. «Δήμος Θεσαλλονίκης». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Σεπτεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2007.
12. εφημ. Παρατηρητής, φ. 17.3.1990.
13. «Κυπριακή Ακαδημία Μουσικής». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Απριλίου 2006. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2007.
14. Chrissochoidis, Ilias (2018-01-01). Nicolas Astrinidis, Symphony "1821" / Νίκος Αστρινίδης, Συμφωνία "1821". https://www.academia.edu/36537865/Nicolas_Astrinidis_Symphony_1821_%CE%9D%CE%AF%CE%BA%CE%BF%CF%82_%CE%91%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%82_%CE%A3%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1_1821_.
15. «Macedonian Heritage - Unpublished Academic Literature: Musical Studies». www.macedonian-heritage.gr. Ανακτήθηκε στις 13 Μαρτίου 2024.
16. Chrissochoidis, Ilias (17 Ιουλίου 2012). Nicolas Astrinidis: Life - Works catalog. CreateSpace Independent Publishing Platform. ISBN 978-1-4782-4863-7.
17. «ΝΙΚΟΣ ΑΣΤΡΙΝΙΔΗΣ (1921 – 2010) (του Θωμά Ταμβάκου) - TAR - Διαδικτυακό Περιοδικό με αφορμή την Κιθάρα». www.tar.gr. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2019.
18. «Παραγωγές». Smusic (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Σεπτεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2019.