Νικηφόρος Γρηγοράς

Ο Νικηφόρος Γρηγοράς (1295-1360) ήταν Βυζαντινός ιστορικός συγγραφέας, λόγιος, θεολόγος, ρήτορας, μαθηματικός και αστρονόμος^[8], πολέμιος θρησκευτικών αντιλήψεων του Μεσαίωνα. Προικισμένος με εξαιρετική ευφυία, κέρδισε τη συμπάθεια και την υποστήριξη του δασκάλου του, Θεόδωρου Μετοχίτη. Διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο και στην πολιτική, σε μια κρίσιμη περίοδο για το Βυζάντιο, που συνταρασσόνταν από εμφύλιους πολέμους και μεγάλες θεολογικές διαμάχες. Λειτούργησε σχολή στη Μονή της Χώρας όπου δίδασκε κλασικούς Έλληνες συγγραφείς.

Νικηφόρος Γρηγοράς
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Νικηφόρος Γρηγορᾶς (Ελληνικά)
Όνομα γεννήσεως	Νικηφόρος Γρηγορᾶς
Γέννηση	1295 (περίπου)[1][2][3] Ηράκλεια η Ποντική
Θάνατος	1360[3][4][5] Κωνσταντινούπολη
Χώρα πολιτογράφησης	Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Θρησκεία	Ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσα	μεσαιωνική ελληνική γλώσσα
Ομιλούμενες γλώσσες	μεσαιωνική ελληνική γλώσσα αρχαία ελληνικά[6]
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	αστρονόμος ιστορικός αστρολόγος φιλόσοφος[7]
δεδομένα

Βιογραφία

Γεννήθηκε στην Ηράκλεια Ποντική, αλλά μετακόμισε νωρίς στην Κωνσταντινούπολη, όπου η φήμη του για τα γράμματα έλκυσε την προσοχή του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου που τον διόρισε «χαρτοφύλακα» (διευθυντή των αρχείων). Το 1324 ο Γρηγοράς πρότεινε (σε μια διατριβή του που ακόμα υπάρχει)^[9] τη μεταρρύθμιση του ημερολογίου, κάτι που ο Ανδρόνικος αρνήθηκε να πραγματοποιήσει από φόβο λαϊκών αντιδράσεων^[10]. Οι αλλαγές υιοθετήθηκαν σχεδόν απαράλλακτες και επιβλήθηκαν 254 χρόνια αργότερα από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΓ΄.

Όταν ο Ανδρόνικος εκθρονίστηκε το 1328 από τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο, ο Γρηγοράς τον ακολούθησε και παραιτήθηκε για να ζήσει ως ιδιώτης. Δέχθηκε επίθεση από τον διάσημο μοναχό της Καλαβρίας, τον Βαρλαάμ, και όταν πείστηκε να τον αντιμετωπίσει σε δημόσιο διάλογο, συνέτριψε τον αντίπαλό του. Το γεγονός αυτό εκτόξευσε τη φήμη του και πολλαπλασίασε τους μαθητές που τον ακολουθούσαν.

Ο Γρηγοράς παρέμεινε πιστός στον πρεσβύτερο Ανδρόνικο ως το τέλος του, αλλά μετά τον θάνατο του τελευταίου κέρδισε τη συμπάθεια του μικρού Ανδρόνικου, ο οποίος τον διόρισε διαπραγματευτή στις αποτυχημένες συζητήσεις για ένωση των Εκκλησιών Βυζαντίου-Ρώμης με τον Πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ (1333). Ο Γρηγοράς στη συνέχεια έπαιξε σημαντικό ρόλο στις διαμάχες περί ησυχασμού, διαφωνώντας ανοιχτά με τις απόψεις του κυριότερου πρεσβευτή του κινήματος, του Γρηγόριου Παλαμά. Στη μεγάλη ησυχαστική διαμάχη που ξέσπασε το 1340 με κύριο υποκινητή τον Βαρλαάμ, ο Γρηγοράς αν και αντίθετος με τις απόψεις τού ησυχασμού, τους υποστηρικτές του οποίου αποκαλούσε «ομφαλοσκόπους», δεν αναμίχθηκε στην αρχή ενεργά, παρόλο που με διάφορες επιστολές προσπάθησε να πείσει τους φίλους του να τον καταδικάσουν. Μετά την αναγνώριση του ησυχασμού από τη σύνοδο του 1351, ο Γρηγοράς αρνήθηκε να συμβιβαστεί και παρέμεινε, ουσιαστικά, έγκλειστος σε μοναστήρι για δύο χρόνια. Για το τέλος της ζωής του δεν γνωρίζουμε τίποτα.

Στη δεκαετία 1320-1330 ίδρυσε διδασκαλείο στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Θ. Μετοχίτης τον είχε τοποθετήσει ως επιμελητή της βιβλιοθήκης της Μονής. Οι πληροφορίες γι' αυτό το διδασκαλείο είναι λιγοστές, βασιζόμενες κυρίως σε γραπτά του ίδιου του Γρηγορά. Όπως γράφει, «διδασκαλείον ανέωξα», μια φράση που παραπέμπει στον Λιβάνιο. Κατακρίνει το ότι στην εποχή του είχε επέλθει παρακμή της «τετρακτύος» των κλασικών σπουδών (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία) για την οποία γράφει «οὐδαμῇ γε οὐδένα τῶν καθ’ ημάς αφήκε Ελλήνων». Είχε την πρωτοποριακή για την εποχή του άποψη ότι το γένος έπρεπε να μορφώνεται. Δίδασκε έργα του Αριστοτέλη και συγκεκριμένα τα Φυσικά και το Όργανον, έργα του ρήτορα Αίλιου Αριστείδη, πιθανότατα έργα του Πλάτωνα, του Πλουτάρχου και του Διογένη Λαέρτιου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε για την αστρονομία, λόγος για τον οποίο έγραψε σύγγραμμα για την κατασκευή αστρολάβου, αφού δεν υπήρχε σχετικό προηγούμενο σύγγραμμα. Ενδιαφέρον είχε και για την πρόβλεψη αστρονομικών φαινομένων, μεταξύ των οποίων αναφέρεται η πρόβλεψη μιας έκλειψης που θα συνέβαινε τον Μάιο του 1333. Μέσα στα μαθήματα του διδακτηρίου περιλαμβανόταν και η μουσική. Το επίπεδο σπουδών στο διδακτήριο του Γρηγορά ήταν ιδιαίτερα υψηλό και απευθυνόταν σε μαθητές που είχαν ολοκληρώσει τη στοιχειώδη παιδεία. Η μεγάλη άνθιση του διδακτηρίου προσδιορίζεται μεταξύ 1330 και 1340. Η λειτουργία του στηρίχθηκε οικονομικά από τον μεγάλο δομέστικο Ιωάννη Καντακουζηνό. Η λειτουργία του εγκαταλείφθηκε το 1351.^[11]

Ιδιαίτερη αναφορά

...Ο Νικηφόρος Γρηγοράς, βυζαντινός πολυίστορας, φιλόσοφος, θεολόγος, αστρονόμος, από τους σημαντικότερους πνευματικούς άνδρες και ανθρωπιστές του 14ου αι. μαθητής του Θεόδωρου Μετοχίτη και ευνοούμενος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, το 1326 στάλθηκε επικεφαλής διπλωματικής αποστολής στον κράλη της Σερβίας Στέφανο Γ΄ Ούρεση με σκοπό τη σύναψη συμμαχίας με τους Σέρβους^[12], έγραφε το 1330 «..εκείθεν, εις το Σκοπίων πολίχνιον καταλύομεν εν όροις ήδη των Τριβαλλών».^[13]...

Εργογραφία

Το σημαντικότερο συγγραφικό έργο του Γρηγορά ήταν η «Ρωμαϊκή Ιστορία»^[14] σε 37 βιβλία, που αφορούσε στα χρόνια μεταξύ 1204-1359 και που αποτελεί συνέχεια και συμπλήρωμα της ιστορίας του Γεώργιου Παχυμέρη. Ο Γρηγοράς ήταν επιμελής ιστορικός, αλλά η γραφή του πομπώδης και επιτηδευμένη. Στα κείμενά του αφιερώνει υπερβολικά πολύ χώρο σε θρησκευτικά ζητήματα και δογματικές διαμάχες. Η Ρωμαϊκή Ιστορία συμπληρώνει, επίσης, το έργο του Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνού και, συνεπώς, ο αναγνώστης καλό θα ήταν να διαβάσει τους δύο παράλληλα.
Τα υπόλοιπα γραπτά του Γρηγορά, που (με ελάχιστες εξαιρέσεις) παραμένουν ανέκδοτα, αποδεικνύουν την πολύπλευρη προσωπικότητά του. Ανάμεσα τους, ξεχωρίζει η ιστορία της διαμάχης του με τον Παλαμά, βιογραφίες του θείου και διδασκάλου του Ιωάννη (Μητροπολίτη Ηρακλείας) καθώς και του μάρτυρα Κορδάτου Αντιοχείας. Έγραψε, επίσης, επικήδειους λόγους για τον Θεόδωρο Μετοχίτη και τους δύο αυτοκράτορες Ανδρόνικους, σχόλια για την ιστορική περιπέτεια του Οδυσσέα, ερμηνείες των πραγματειών του Συνέσιου περί ονείρων, σημειώσεις για την ορθογραφία και τη σημασία αμφίβολων λέξεων της εποχής του, ένα φιλοσοφικό διάλογο με τίτλο «Φλωρέντιος» ή «Περί Σοφίας», γεωγραφικές^[15] και αστρονομικές μελέτες για τον υπολογισμό των ημερομηνιών του Πάσχα, για τον αστρολάβο και για την πρόβλεψη των ηλιακών εκλείψεων^[16], και, τέλος, πολυάριθμες επιστολές (161)^[17].

• Περί των υβριζόντων την αστρονομίαν
• Πως δει κατασκευάζειν αστρολάβον
• Πρός τινα φίλον
• Αντιλογία ή αναίρεσις
• Φιλομαθής ή περί υβριστών διάλογοι (1331)
• Φλωρέντιος ή περί σοφίας (1341)
• Περί ενυπνίων του Συνεσίου (Υπόμνημα)
• Εις Ανδρόνικον Γ΄
• Εις μέγαν λογοθέτην Θεόδωρον Μετοχίτην
• Αντιρρητικά Α΄
• Αντιρρητικά Β΄

Παραπομπές

1. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. 118697463. Ανακτήθηκε στις 15  Οκτωβρίου 2015.
2. Άαρον Σβαρτς: (Αγγλικά, Ισπανικά, Γαλλικά, Γερμανικά, Τσεχικά, Κροατικά, Τελούγκου) Open Library. OL1151780A. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
3. (Ισπανικά) Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. 23650. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
4. «Store norske leksikon» (Μποκμάλ, Νεονορβηγικά) Nikeforos_Gregoras.
5. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 11989628q.
6. CONOR.SI. 186173539.
7. Ανακτήθηκε στις 20  Ιουνίου 2019.
8. Εκδόσεις Αντώνιος Σταμούλης ISBN 978-960-6741-54-8
9. R. Royez, «Υπολογισμός της ηλιακής έκλειψης στις 16 Ιουλίου 1330, από τους πίνακες της Αλεξάνδρειας». Το χειρόγραφο (Μάρκος Graecus 325) ανακαλύφθηκε το 1970 από τον J. Mogenet και είναι σχολιασμένο από αυτόν.
10. Αριστείδης Πανώτης (2008). Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας. A. Εκδόσεις Σταμούλη. σελ. 331. ISBN 978-960-8116-17-7.
11. Σκλαβενίτη Άννα, "Το διδασκαλείον του Νικηφόρου Γρηγορά", Βυζαντινά Σύμμεικτα, 28 (2018), σ. 141-167
12. Εκδοτική Αθηνών, τόμ. Γ΄ 206
13. Historia Romana 4, 1.380
14. Ρωμαϊκή Ιστορία, Α΄ Περίοδος 1204-1341, Εκδ. Νέα Σύνορα, 1997
15. Πέτρος Βλαχάκης, Φυσική Γεωγραφία και ανθρωπογεωγραφία, εκδ. ΖΗΤΡΟΣ, ISBN 960-7760-90-5
16. J. Mogenet, A. Tihon, R. Royez, A. Berg, Nicéphore Grégoras - Calcul de l’éclipse de soleil du 16 Juillet 1330, Corpus des astronomes byzantins, I, Gleben, 1983
17. I Sevcenko, Some autographs of Nicephore Gregoras in Recueil des travaux de l'Institut d'études byzantines, VIII, σσ. 435-450.

Βιβλιογραφία

• Βλαχάκος, Πέτρος Κ.: «Πρόσληψη και αξιοποίηση των Επτά Σοφών της αρχαιότητας στο επιστολογραφικό έργο του Νικηφόρου Γρηγορά», Εώα και Εσπερία, τόμ. 6 (2004-2006), σσ. 191-203
• Ε. Θεοδοσίου, Β.Ν. Μανιμάνης, M.S. Dimitrijevic, Ε. Δανέζης: «The Greatest Byzantine Astronomer Nicephoros Gregoras and Serbs» στις Δημοσιεύσεις του Αστεροσκοπείου του Βελιγραδίου (Publ. Astron. Obs. Belgrade), Νο. 80 (2006), σσ. 269-274
• Μανιμάνης, Βασίλειος Ν.: «Νικηφόρος Γρηγοράς: Αστρονομία και ημερολογιακή μεταρρύθμιση στο Βυζάντιο», Ιστορικά θέματα, τεύχος 130 (Σεπτέμβριος 2013), σσ. 72-83
• Niceforo Gregora: Explicatio in librum Synesii de insomniis, a cura di P. Pietrosanti, Collana Pynakes, Levante, 1999
• Αριστείδης Πανώτης (2008). Το Συνοδικόν της εν Ελλάδι Εκκλησίας. A. Εκδόσεις Σταμούλη. ISBN 978-960-8116-17-7.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αυθεντικό ελληνικό κείμενο από την Greek Opera Omnia