Ιερά σκεύη

Ιερά σκεύη ονομάζουμε κυρίως τα σκεύη αλλά και τα υφάσματα, που χρησιμοποιεί ο ιερέας (ή ο κληρικός γενικότερα) για την τέλεση της Θείας λειτουργίας και δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν για άλλο σκοπό.^[1] Έτσι ονομάζονται, όμως, και τα σκεύη που χρησιμοποιούνται στις υπόλοιπες ιερές τελετές και λοιπές λειτουργικές ανάγκες.

Σε όλες τις θρησκείες επικρατεί η αντίληψη ότι τα σκεύη τα οποία χρησιμοποιούνται για τη λατρεία του Θεού είναι ιερά και είναι μόνο για ιερατική χρήση^[2] και συνήθως φυλάσσονται στο ιερό του ναού στο σκευοφυλάκιο.^[3]

Βασικά Ιερά σκεύη

Τα Ιερά σκεύη αυτής της ενότητας, στην αρχή της Θείας Λειτουργίας βρίσκονται στην Αγία Πρόθεση στο ιερό του ναού και μεταφέρονται στην Αγία Τράπεζα.

Άγιο Ποτήριο

Κύριο λήμμα: Άγιο Ποτήριο

Είναι χρυσό ή ασημένιο ποτήρι, με γλυπτές παραστάσεις, στηρίζεται σε πλατιά βάση και χρησιμεύει για τη Θεία Κοινωνία. Μέσα σε αυτό αναμιγνύεται το κρασί με το νερό.^[1] Συμβολίζει το ποτήρι του Μυστικού Δείπνου.^[4]

Άγιος δίσκος ή δισκάριο

Είναι μικρός στρογγυλός ασημένιος δίσκος, πάνω στον οποίο βάζει ο ιερέας τον άρτο κατά την τέλεση της Θείας Προθέσεως. Συμβολίζει τη φάτνη ή τον ουρανό. Με το Άγιο Ποτήριο αποτελούν το Δισκοπότηρο και σκεπάζονται με τον «αέρα».^[1]

Αστερίσκος

Είναι μικρό ασημένιο σκεύος, που αποτελείται από δύο κυρτά ελάσματα τα οποία είναι ενωμένα στη μέση και ανοίγουν σταυρωτά. Τοποθετούνται στον άγιο δίσκο, για να μην ακουμπά το κάλυμμα στον άρτο. Συμβολίζει το λαμπρό αστέρι, που οδήγησε τους τρεις μάγους στη Βηθλεέμ.^[4]

Τα Καλύμματα

Είναι δύο ισομεγέθη, σταυροειδή καλύμματα, με τα οποία καλύπτονται ο Δίσκος και το Ποτήριο κατά την Αγία Προσκομιδή. Το Κάλυμμα του Δίσκου συμβολίζει τα βρεφικά σπάργανα του Χριστού, ενώ το Κάλυμμα του Ποτηρίου, τα εντάφια σπάργανά Του.

Αήρ ή Αέρας

Είναι Ορθογώνιο Κάλλυμα, μεγαλύτερα από τα δύο προηγούμενα, με το οποίο καλύπτονται τα Τίμια Δώρα τόσο στην Ιερά Πρόθεση, όσο και στην Αγία Τράπεζα, αργότερα. Κατά τη Μεγάλη Είσοδο, ο Αέρας φέρεται στην πλάτη του Ιερέα ή του Διακόνου (ή του Επισκόπου αν δεν παρίστανται ιερείς και διάκονοι).

Ιερά σκεύη της Αγίας Πρόθεσης

Λαβίδα

Είναι ένα κουτάλι, με το οποίο ο ιερέας κοινωνεί τους χριστιανούς. Τα πρώτα χριστιανικά χρόνια η κοινωνία γινόταν με τα δάκτυλα του ιερέα για αυτό και η ονομασία λαβίδα (τσιμπίδα). Το σκεος εμφανίστηκε μετά τον 8ο αιώνα μ.χ.. Λέγεται ό,τι συμβολίζει και τη λαβίδα με την οποία ο Αγγελιαφόρος του Χριστιανικού Θεού έλαβε άνθρακα από το επουράνιο θυσιαστήριο και ακούμπησε στα χείλη του προφήτη Ησαΐα για να καθαριστεί από τις αμαρτίες του.

Λόγχη

Κύριο λήμμα: Λόγχη (σκεύος)

Είναι μικρή λόγχη, σαν μαχαιράκι, που στο πίσω μέρος τελειώνει σε σταυρό. Με τη λόγχη ο ιερέας κόβει τον άγιο άρτο κατά την προσκομιδή. Συμβολίζει τη λόγχη του Ρωμαίου, με την οποία κέντησε το πλευρό του Σταυρωμένου και βγήκε αίμα και ύδωρ.

Σπόγγος

Είναι μικρό σφουγγάρι, με το οποίο ο ιερέας καθαρίζει τα δισκοπότηρα, μετά τη θεία κοινωνία. Συμβολίζει τον σπόγγο με τη χολή και το ξίδι, που έδωσε ο Ρωμαίος στρατιώτης στον Εσταυρωμένο.

Το Μάκτρο

Κύριο λήμμα: Μάκτρο

Είναι το κόκκινο μαντήλι, που χρησιμοποιείται στη Θεία Μετάληψη. Προφυλάσσει την τυχόν πτώση Μαργαριτών ή Αίματος στο δάπεδο, από απροσεξία ή στιγμιαία αδεξιότητα.

Δοχείο ύδατος

Δοχείο, που περιέχει νερό, που θα χρησιμοποιηθεί στην παρασκευή της Θείας Κοινωνίας.

Δοχείο οίνου

Δοχείο, που περιέχει εκκλησιαστικό οίνο (νάμα), που θα χρησιμοποιηθεί στην παρασκευή της Θείας Κοινωνίας.

Ζέον

Είναι μεταλλικό δοχείο, με το οποίο ο ιερέας ζεσταίνει το νερό, που ρίχνει στο άγιο ποτήρι την ώρα της λειτουργίας και συμβολίζει τη μεγάλη πίστη των χριστιανών.

Κωδωνίσκος

Μικρό καμπανάκι το οποίο κτυπά ο ιερέας κάποια στιγμή του Όρθρου κατά τη διάρκεια της Προσκομιδής, σαν συνθηματικό έναρξης, ώστε, ο λαός να μνημονεύει νοερά τα ονόματα των ζώντων και κεκοιμημένων του, ενώ ο Λειτουργός να εξάγει μερίδες στο Άγιο Δισκάριο για όλους αυτούς που μνημονεύει.

Ιερά σκεύη της Αγίας Τράπεζας

Μεγάλο (ακίνητο) Αρτοφόριο

Είναι μεταλλικό ή ξύλινο κιβώτιο, στο οποίο φυλάγεται ο Άγιος Άρτος εμβαπτισμένος στο Τίμιο Αίμα του Κυρίου, για τις έκτακτες ανάγκες των χριστιανών που δεν μπορούν να μεταβούν στον ναό. Εξάγεται τη Μεγάλη Πέμπτη και αποξηραίνεται για να διατηρηθεί, ενώ όταν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί υγραίνεται με κοινό οίνο, για να μαλακώσει. Αρτοφόριο λέγεται και το πρόσθετο κυτίο, στο οποίο αποθηκεύονται και φυλάσσονται τα Τίμια Δώρα από τη Λειτουργία της Κυριακής μέχρι την ημέρα, που θα χρησιμοποιηθούν για τη Θεία Λειτουργία των προηγιασμένων. Το Μεγάλο αρτοφόριο είναι τοποθετημένο πάνω στην Αγία Τράπεζα.

Μικρό (κινητό) Αρτοφόριο

Είναι ένα μικρό μεταλλικό δοχείο, στο οποίο ο ιερεύς φυλάσσει και μεταφέρει τη Θεία Κοινωνία, για τις έκτακτες μεταλήψεις των ασθενών ή ετοιμοθάνατων χριστιανών.

Σταυρός Ευλογίας

Είναι μεταλλικός ή ξύλινος σταυρός, ο οποίος χρησιμοποιείται μόνο από επισκόπους για την ευλογία των πιστών.

Σταυρός Αγιασμού

Είναι συνήθως μεταλλικός σταυρός, ο οποίος χρησιμοποιείται κυρίως στους αγιασμούς και στο ευχέλαιο. Σε αντίθεση με τον σταυρό ευλογίας, ο σταυρός του αγιασμού διαθέτει αποσπώμενη βάση, έτσι ώστε να στέκεται όρθιος πάνω στην Αγία Τράπεζα ή οποιοδήποτε άλλο τραπέζι.

Το Αντιμήνσιο

Είναι ένα ορθογωνίου σχήματος ύφασμα, που φέρει συνήθως την παράσταση του Επιταφίου, επί του οποίου τελείται η Θεία Λειτουργία, όταν δεν υπάρχει Αγία Τράπεζα ή όταν η Αγία Τράπεζα δεν είναι εγκαινιασμένη, δηλαδή δεν έχουν εμφυτευτεί σε αυτή τεμάχια λειψάνων Αγίων Μαρτύρων της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας.

Η λέξη είναι σύνθετη από το αντί και το λατινικό mensa (που σημαίνει τραπέζι), δηλαδή το αντιτραπέζιον, δηλαδή αυτό που χρησιμοποιείται αντί του τραπεζίου.

Επίσης, κάθε αντιμήνσιο είναι υπογεγραμμένο από τον επιχώριο επίσκοπο, ο οποίος επιτρέπει στον ιερέα να τελεί τη Θεία Λειτουργία στο όνομά του.

Η Μούσα

Είναι πεπλατυσμένος σπόγγος και χρησιμοποιείται για τον καθαρισμό του Δίσκου και του Αντιμηνσίου. Φυλάσσεται μέσα στο αντιμήνσιο.

Ιερά σκεύη του Ιερού Βήματος

Θυμιατό, θυμιατήριο (ή λιβανιστήρι)

Είναι μεταλλικό δοχείο, σαν ποτήρι, με κάλυμμα κωνικού και ημισφαιρικού σχήματος, μέσα στο οποίο καίγεται το θυμίαμα (λιβάνι) και ο ιερέας θυμιατίζει μ' αυτό τα τίμια δώρα, τις εικόνες και τους πιστούς. Κρεμιέται με 3 αλυσίδες, που έχουν 4 κουδουνάκια η κάθε μια και συμβολίζουν τους 12 αποστόλους. Το θυμίαμα παριστάνει την προσευχή των πιστών, που ανεβαίνει προς τον Θεό.

Το κατζίον

Είναι ένας άλλος τύπος θυμιατού, που χρησιμοποιείται σε ειδικές περιστάσεις όπως στις ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών.

Το μυροδοχείο

Δοχείο που περιέχει το Άγιο Μύρο. Χρησιμοποιείται στο μυστήριο του Χρίσματος.

Λειψανοθήκη

Δοχείο, που περιέχει λείψανα αγίων.

Κολυμβήθρα (μεγάλη)

Είναι σκεύος χάλκινο με στήριγμα σε πλατιά βάση. Γεμίζει με νερό, με σκοπό να εμβαπτισθεί σε αυτό ένα νήπιο. Συμβολίζει τον Ιορδάνη ποταμό. Αντικατέστησε τα αρχαία βαπτιστήρια από τότε που άρχισε ο νηπιοβαπτισμός. Ακόμη και σήμερα απαντώνται μόνιμα μαρμάρινα βαπτιστήρια.

Κολυμβήθρα (μικρή)

Είναι χάλκινο σκεύος ίδιου σχήματος, αλλά μικρότερου μεγέθους, με τη μεγάλη Κολυμβήθρα. Χρησιμοποιείται αποκλειστικά σε τελετές και ακολουθίες αγιασμού.

Ιερά σκεύη των εισόδων και των λιτανειών

Εξαπτέρυγα και Σταυρός

Είναι μεταλλικά ή ξύλινα λάβαρα με παραστάσεις αγγελικών μορφών που ακτινοβολούν. Ανάμεσά τους βρίσκεται ο Σταυρός, με την παράσταση του Εσταυρωμένου. Όταν δεν χρησιμοποιούνται σε λιτανείες και εισόδους, η θέση τους είναι πίσω από την Αγία Τράπεζα.

Οι Λαμπάδες και οι Φανοί

Οι λαμπάδες και οι φανοί (φαναράκια) των εισόδων και λιτανειών δίνουν λαμπρότητα στις ιερές ακολουθίες, ενώ συμβολίζουν το φως του Χριστού, το οποίο διαλύει τα νοητά σκοτάδια των ανθρώπινων πλανών και ανοίγει τον δρόμο για την εν Χριστώ σωτηρία.

Τα λάβαρα

Είναι εκκλησιαστικές σημαίες σε αποχρώσεις του βαθύ κόκκινου (γκρενά) και φέρουν χρυσοκέντητα διακοσμητικά στοιχεία. Στη συνήθη μορφή τους καταλήγουν σε τρεις λωρίδες, ενώ όλο το λάβαρο αναρτάται από κορδόνι σχήματος ^ σε κεντρικό ξύλινο (συνήθως) κοντάρι. Επίσης, κάθε λάβαρο φέρει από μια ζωγραφιστή ή κεντητή εικόνα συνήθως του Ιησού Χριστού, της Κυρίας Θεοτόκου ή του Αγίου, που είναι αφιερωμένος ο ναός, στον οποίο ανήκει το λάβαρο.

Άλλα Ιερά σκεύη

Κανδήλες (καντήλια)

Οι κανδήλες ή καντήλια, είναι τα γυάλινα δοχεία (και κατ΄ επέκταση οι μεταλλικές κατασκευές, στις οποίες τοποθετούνται), που περιέχουν λάδι και φιτίλι, το οποίο καίει προς τιμή κάποιου ή κάποιων Αγίων. Υπάρχουν επιτοίχια κανδήλια ή κανδήλια οροφής, τα οποία αναρτώνται από αλυσίδες με μηχανισμό ρύθμισης ύψους. Επίσης, υπάρχουν τα επιδαπέδια/επιτραπέζια καντήλια, τα οποία βασίζονται σε δάπεδο/τραπέζι.

Πάνω από την Αγία Τράπεζα κρέμεται συνήθως μια "ακοίμητη κανδήλα", δηλαδή ένα καντήλι, που δεν σβήνει ποτέ και είναι αναμμένο με Άγιο Φως. Επίσης, πάνω στην Αγία Τράπεζα μπορεί να υπάρχουν επιτραπέζια καντήλια.

Κηροπήγια και μανουάλια

Τα κηροπήγια είναι μεταλλικές βάσεις, που χρησιμεύουν στη στήριξη κηρίων ή λαμπάδων τόσο για φωτισμό όσο και εις ένδειξη ευλάβειας. Υπάρχουν πολλά είδη κηροπηγίων με περισσότερες από μια θέσεις για κεριά. Συνήθως υπάρχει ένα κηροπήγιο στην Προσκομιδή και δύο στην Αγία Τράπεζα.

Μανουάλια λέγονται τα κηροπήγια, που διαθέτουν πολλές υποδοχές, για να ανάβουν οι πιστοί τα κεριά ή τις λαμπάδες τους κοντά σε προσκυνητάρια.

Δικηροτρίκηρα

Κύριο λήμμα: Δικηροτρίκηρα

Ζεύγος κηροπηγίων, που χρησιμοποιούνται κατά τη Θεία Λειτουργία, μόνο κατά την παρουσία επισκόπου. Το δικέρι χωράει δύο κεριά, που συμβολίζουν τις δύο φύσεις του Ιησού Χριστού. Το τρικέρι χωράει τρία κεριά, που συμβολίζουν τις τρεις υποστάσεις της Αγίας Τριάδος. Ο επίσκοπος κρατάει από ένα κηροπήγιο στο κάθε χέρι και ευλογεί τους πιστούς. Όταν δεν τα κρατάει εκείνος τότε τα κρατούν οι διάκονοι εκφωνώντας δεήσεις ή ελλείψει αυτών αναγνώστες / ιερόπαιδες (από ένα ο κάθε ένας).

Διβάμβουλο

Κύριο λήμμα: Διβάμβουλο

Είδος κηροστάτη (μεγάλου κηροπηγίου), ο οποίος χρησιμοποιείται ως λαμπάδα-προπομπός του Πατριάρχη, κατά τις επίσημες εισόδους και εξόδους από τον Ναό κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας. Έχει τις ρίζες του από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Ποιμαντορική ράβδος

Κύριο λήμμα: Ποιμαντορική ράβδος

Σε πολλές ανατολικές εκκλησίες η ποιμαντορική ράβδος φέρεται και οσάκις εκφωνείται στους ιερούς ναούς πατριαρχική εγκύκλιος.

Οι καμπάνες, τα σήμαντρα και τα τάλαντα

Είναι μεταλλικά όργανα χαρακτηριστικού σχήματος, με τις οποίες καλούνται οι χριστιανοί να πάνε στις εκκλησίες. Αυτές έχουν αντικαταστήσει τους θεοδρόμους ή λαοσυνάχτες των πρώτων χριστιανών. Το όνομα τους πήραν από την ιταλική επαρχία της Καμπανιάς, απ' όπου προερχόταν το μέταλλο με το οποίο κατασκευάζονταν. Σε μερικά μοναστήρια χρησιμοποιούν τα σήμαντρα, δηλαδή σίδερα σε σχήμα πετάλου, κρεμασμένα, που τα χτυπούν με ξύλινα ή μεταλλικά σφυριά. Παρόμοια με τα σήμαντρα είναι και τα τάλαντα, τα οποία είναι περίτεχνες, ξύλινες σανίδες. Τα τάλαντα είναι φορητά, δηλαδή δεν αναρτώνται αλλά περιφέρονται από τους μοναχούς σε όλους τους χώρους του μοναστηριού.

Επιτάφιος Θρήνος

Είναι ένα ορθογώνιο ύφασμα με ζωγραφισμένη ή κεντημένη την παράσταση του νεκρού Χριστού μετά την Αποκαθήλωση ο οποίος πλαισιώνεται από τους Ιωσήφ, Νικόδημο, Ιωάννη, καθώς επίσης και τις Μυροφόρες με τους Αγγέλους. Παραλλαγή του σχεδίου είναι ο Επιτάφιος θρήνος της Παναγίας με την απεικόνιση της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Ο επιτάφιος θρήνος χρησιμοποιείται σε περιφορά μετά την Αποκαθήλωση της Μεγάλης Παρασκευής και τοποθετείται μέσα σε ξυλόγλυπτο ή σφυρήλατο, μεταλλικό κουβούκλιο. Εξ' αυτού, και το κουβούκλιο λέγεται "Επιτάφιος".

Ο αετός

Είναι στρογγυλό κομμάτι από ύφασμα ή χαρτί, στο οποίο εικονίζεται ο δικέφαλος αετός με ανοιχτά φτερά να πετά πάνω από πόλη. Χρησιμοποιείται το ιερό τούτο αντικείμενο στη χειροτονία επισκόπου. Το βάζουν κάτω από τα πόδια του χειροτονούμενου, όταν αυτός απαγγέλλει το Σύμβολο της Πίστης. Σε πολλούς ναούς απεικονίζεται μόνιμα σε μωσαϊκό δάπεδο στο κέντρο.

Συλλογή εικόνων

• 
  Το Άγιο Ποτήριο (δεξιά), με την αγία λαβίδα πάνω του, και το Άγιο Δισκάριο μαζί με τον Αστερίσκο (αριστερά)
• 
  Η Αγία Λόγχη
• 
  Το Θυμιατό
• 
  Οι φανοί λιτανείας
• 
  Οι καμπάνες
• 
  Ο επιτάφιος θρήνος

Παραπομπές

1. «Τα ιερά σκεύη της Θείας Ευχαριστίας». Δημοσιεύθηκε 13/06/2014. Αρχειοθετήθηκε 23/12/2018. Ανακτήθηκε 23/12/2018.
2. Μολέσκη Λοϊζα Ανδρέα, βλ. πηγές σελ. 51
3. Μολέσκη Λοϊζα Ανδρέα, βλ. πηγές σελ. 15
4. «Τα λειτουργικά σκεύη» από pigizois.net. Αρχειοθετήθηκε 28/12/2017. Ανακτήθηκε 23/12/2018.

Πηγές

• Μολέσκη Λοϊζα Α., (ΑΠΘ 2007). Τα ιερά σκεύη και άμφια και οι λειτουργικοί συμβολισμοί τους από Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Αρχειοθετήθηκε 23/12/2018. Ανακτήθηκε 23/12/2018.