Ηλιακή ανατολή

Η Ηλιακή ανατολή ενός αστέρα (ή άλλου ουράνιου σώματος όπως της σελήνης, πλανήτη ή αστερισμού^[1]), συμβαίνει όταν γίνεται ορατός πολύ σύντομα στον ανατολικό ορίζοντα λίγο πριν την ανατολή του ηλίου, μετά από μια περίοδο κατά την οποία δεν ήταν ορατός^[2].

Ανατολή του ηλίου

Κάθε μέρα που περνάει μετά την ηλιακή ανατολή, το άστρο θα ανατέλλει και λίγο νωρίτερα και θα παραμένει ορατό και για περισσότερο χρόνο πριν χαθεί από τις ακτίνες του ήλιου (ο ήλιος φαίνεται να μετακινείται προς τα δυτικά σε σχέση με τα άστρα περίπου μία μοίρα ανά μέρα πάνω σε μια διαδρομή που ονομάζεται εκλειπτική). Τις επόμενες μέρες το άστρο θα μετακινείται όλο και πιο δυτικά (περίπου κατά μία μοίρα ανά μέρα), ώσπου δεν θα είναι πλέον ορατό στον ουρανό κατά την ανατολή του ηλίου, καθώς θα έχει ήδη δύσει στον δυτικό ορίζοντα. Αυτό ονομάζεται "κοσμική δύση" (η δύση ενός άστρου στον δυτικό ορίζοντα την ώρα που ανατέλλει ο ήλιος). Το ίδιο άστρο θα ξαναεμφανιστεί στον ανατολικό ορίζοντα την αυγή περίπου μετά από έναν χρόνο από την προηγούμενή του ηλιακή ανατολή. Επειδή η ηλιακή ανατολή εξαρτάται από την παρατήρηση του αντικειμένου, η ακριβής μέτρησή της μπορεί να εξαρτηθεί από τις καιρικές συνθήκες ^[3].

Κάποια άστρα όταν παρατηρούνται από συγκεκριμένο γεωγραφικό πλάτος στη Γη δεν έχουν ηλιακή ανατολή ή δύση. Οι παραπόλιοι αστέρες παραμένουν πάνω από τον ορίζοντα καθ' όλη τη διάρκεια του έτους, και έτσι είναι πάντα ορατοί κατά την ανατολή του ηλίου. Αντίστοιχα, κάποιοι αστέρες δεν είναι ποτέ ορατοί, ανάλογα με την τοποθεσία. Για παράδειγμα, ο Πολικός Αστέρας δεν είναι ορατός στην Αυστραλία, ενώ ο αστερισμός του Σταυρού του Νότου δεν είναι ορατός στην Ευρώπη, γιατί πάντα παραμένουν κάτω από τον ορίζοντα.

Αστερισμοί που έχουν αστέρες με ηλιακή ανατολή και δύση είχαν ενσωματωθεί στα πρώτα ημερολόγια ή ζωδιακούς κύκλους. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν βασίσει το ημερολόγιό τους στην ηλιακή ανατολή του Σείριου, και είχαν διαμορφώσει μια μέθοδο για να βρίσκουν την ώρα κατά τη διάρκεια της νύχτας που βασιζόταν στην ηλιακή ανατολή 36 αστέρων που ονομαζόταν δεκανοί (ένας για κάθε τμήμα 10° μοιρών του ζωδιακού κύκλου των 360° μοιρών). Οι Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι και οι αρχαίοι Έλληνες, χρησιμοποιούσαν επίσης την ηλιακή ανατολή διάφορων άστρων για να προσδιορίζουν τον χρόνο για γεωργικές εργασίες. Στην γλώσσα των Μαορί της Νέας Ζηλανδίας οι Πλειάδες ονομάζονται Matariki, και η ηλιακή τους ανατολή σηματοδοτεί την αρχή του νέου έτους (περίπου τον Ιούνιο).

Η φυλή Μαπούτσε ονομάζει τις Πλειάδες Ngauponi που χρονικά κοντά με το we tripantu ("νέα ανατολή", το νέο έτος των Μαπούτσε) θα κάνoυν για λίγο την εμφάνισή τους στα ανατολικά την αυγή, λίγες μέρες πριν την αρχή της αναγέννησης της φύσης, με τον ερχομό της άνοιξης. Η ηλιακή ανατολή των Ngauponi (Πλειάδες), δηλαδή η εμφάνισή τους στον ορίζοντα περίπου μια ώρα πριν τον ήλιο, και περίπου 12 μέρες πριν το χειμερινό ηλιοστάσιο (που στο νότιο ημισφαίριο είναι τον Ιούνιο), αναγγέλλει το we tripantu, το νέο έτος.

Αστρονομική και παρατηρούμενη ανατολή και δύση^[4]

Το αστρονομικό φαινόμενο της ανατολής ή δύσης ενός άστρου δεν μπορεί να παρατηρηθεί, γιατί στο 1 και 4 ο ήλιος, και στο 2 και 3 το φως του (στο 2 της χαραυγής και στο 3 του λυκόφωτος), κρύβουν το άστρο (εδώ η φράση "την ώρα" είναι κυριολεκτική). Έτσι,

• κοσμική ανατολή: το άστρο και ο ήλιος ανατέλλουν ταυτόχρονα.
• κοσμική δύση: το άστρο δύει την ώρα που ο ήλιος ανατέλλει
• πραγματική ακρονύχτιος ανατολή: το άστρο ανατέλλει την ώρα που ο ήλιος δύει.
• πραγματική ακρονύχτιος δύση: το άστρο και ο ήλιος δύουν ταυτόχρονα.

Η φαινομενική ανατολή και δύση ένος άστρου είναι αυτή που μπορεί να παρατηρηθεί, και αρχαίοι πολιτισμοί βάσιζαν σ' αυτήν ημερολόγια (εδώ η φράση "την ώρα" βασίζεται στην παρατήρηση):

• ηλιακή ανατολή: η πρώτη σύντομη εμφάνιση του άστρου στον ανατολικό ορίζοντα πριν την ανατολή. Τις προηγούμενες μέρες η χαραυγή κάλυπτε το άστρο.
• ηλιακή δύση: η τελευταία ορατή δύση του άστρου την ώρα της δύσης του ήλιου. Τις επόμενες ημέρες, το άστρο θα έχει δύσει στον δυτικό ορίζοντα ενώ υπάρχει ακόμα αρκετό φως ακόμα για να το καλύπτει.
• παρατηρούμενη ακρονύχτιος ανατολή: η τελευταία ορατή ανατολή του άστρου την ώρα της δύσης του ήλιου. Τις επόμενες ημέρες, το άστρο θα έχει ανατείλει ενώ υπάρχει ακόμα αρκετό φως για να το καλύπτει.
• παρατηρούμενη κοσμική δύση: η πρώτη ορατή δύση του άστρου την ώρα της ανατολής του ήλιου. Τις προηγούμενες ημέρες, πριν οι ακτίνες του ήλιου το κάνουν αόρατο, το άστρο δεν είχε πλησιάσει ακριβώς στον δυτικό ορίζοντα.

Παραπομπές

Η Βικιθήκη έχει το κείμενο της Encyclopædia Britannica, 11η έκδοση (1911), για το λήμμα Heliacal.

1. John Britton's & Christopher Walker's chapter 'Astronomy and Astrology in Mesopotamia' in "Astronomy before the telescope", 1969, British Museum Press, Pg 48
2. Show Me a Dawn, or "Heliacal," Rising
3. Archaic Astronomy and Heliacal Rising
4. «rising and settings of stars». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Νοεμβρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 14 Οκτωβρίου 2012.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Προσομοίωση ηλιακής ανατολής