Ελληνοκεντρισμός

Υπό την ευρεία έννοια, ελληνοκεντρισμός ονομάζεται η ιδεολογία και το πνευματικό και καλλιτεχνικό ρεύμα που δίνει προτεραιότητα στην ελληνική παράδοση, στην εθνική ταυτότητα και στην αδιάσπαστη ιστορική, γλωσσική, πολιτιστική (είτε ως λόγια είτε ως λαϊκή παράδοση) και φυλετική συνέχεια του ελληνικού έθνους.

Με τον όρο ελληνοκεντρισμός αναφέρεται επίσης η κίνηση των αρχών του 20ού αιώνα (Εμμανουήλ Χαιρέτης, Περικλής Γιαννόπουλος, Ίων Δραγούμης, Λορέντζος Μαβίλης κ.ά.) η οποία εναντιώθηκε στην εξάρτηση -κατά την άποψή της- του ελληνικού κράτους και της κοινωνίας από την Δύση (εξάρτηση πολιτική και πολιτιστική, από την Βαυαροκρατία κυρίως και μετά) και παρήγαγε το φαντασιακό ιδεολόγημα ενός νέου ελληνικού πολιτισμού βασισμένου στην ελληνική παράδοση.

Ελληνοκεντρισμός ονομάζεται, επίσης, η λογοτεχνική και καλλιτεχνική κίνηση της Γενιάς του 1930 αλλά και μεταγενέστερων καλλιτεχνών και διανοουμένων.

Λόγιος και λαϊκός πολιτισμός

Οι αναφορές στον ελληνοκεντρισμό επικεντρώνονται συνήθως σε ό,τι αποκαλούμε λόγιο πολιτισμό, αγνοώντας τη δυναμική του λαϊκού πολιτισμού. Με αυτόν τον τρόπο παράγεται ένα νεοπαγές είδος πολιτισμικού δυισμού που σχετίζεται άμεσα με τις αποκαλούμενες ένδοξες στιγμές μόνον του ελληνικού πολιτισμού, απορρίπτοντας τη δυναμική του λαϊκού πολιτισμού, καθώς αυτός παρουσιάζει σαφείς οσμωτικές τάσεις με το γίγνεσθαι άλλων πολιτισμών.

Η προβολή στο παρελθόν, μέσω της οποίας επιχειρούν συχνά τα έθνη να αποδείξουν την ιστορικότητα τους είναι ενίοτε παραπλανητική, αλλά δεν μπορεί κανείς να απορρίψει άκριτα τη σημασία του υλικού που συγκροτεί το εννοιολογικό πλαίσιο αυτού του ιδεολογήματος, δηλαδή τις έννοιες της κοινής πολιτισμικής παράδοσης, της γλωσσικής ομοιογένειας και της θρησκευτικής κοινότητας⁴.

Σε μια πρώτη ανάγνωση τα παραπάνω στοιχεία συγκροτούν τα επί μέρους στοιχεία μιας φαντασιακής ταυτότητας ανάμεσα στις έννοιες άτομο και έθνος⁵. Βάσει των παραπάνω θα μπορoύσαμε να περιγράψουμε την εθνική ταυτότητα ως μια συλλογική ταυτότητα, την οποία οι άνθρωποι, ως μέλη εθνικών συνόλων, αποκτούν από πολύ νωρίς στη ζωή τους και συνδέεται με τις αναπαραστάσεις περί έθνους⁶. Ως συλλογική ταυτότητα συνιστά αναγκαιότητα, ψυχοειδή μηχανισμό βαθιά εδραιωμένο στην ψυχοσύνθεση του ατόμου και τις ασυνείδητες ορμές και επιθυμίες του, διαμορφώνοντας την αναγκαιότητα του ανήκειν ήδη από τις πρωτόγονες κοινωνίες.

Συνιστώντας ο ελληνοκεντρισμός μια ιδιαιτέρως ελκυστική ιδεολογία, κινητοποιεί τις μάζες και χειραγωγεί με πρωτοφανή επιτυχία τις ισχυρές εθνικές ταυτίσεις των ατόμων. Παρ' όλα αυτά, υποστηρίζεται ευρέως κατά τις τελευταίες δεκαετίες ότι μια άλλη διαδικασία, και ιδεολογία, η παγκοσμιοποίηση και ο πολιτισμικός σχετικισμός⁷ καθίσταται αναγκαία οπτική γωνία, αν επιθυμεί να κατανοήσει κανείς τις διαρκείς μεταβολές και διαφορετικές διαστάσεις μιας παγκόσμιας, εξελισσόμενης πολυπολιτισμικής κοινωνίας⁸. Θεωρητικά μια τέτοια άποψη καθιστά παρωχημένο τον εθνικισμό και θέτει σε κίνδυνο τα εθνικά κράτη, αποδυναμώνοντας τις εθνικές ταυτότητες. Όμως, πληθώρα εμπειρικών στοιχείων υποδεικνύουν ότι κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί και ότι αντιθέτως οι εθνικές ταυτότητες έχουν ενδυναμωθεί στην αυγή του 21ου αιώνα.

Παραπομπές-σημειώσεις

• 1: Haviland, A, 2000, 11
• 2: Victor Davis Hanson et al, 2001
• 3: Colin Renfrew et al, 2001, 39
• 4: Βερεμής, Θ., 1999, 12
• 5: «Η εθνική ταυτότητα είναι η συλλογική ταυτότητα μιας ορισμένης ομάδας, που συγκροτεί μια συμβολική-φαντασιακή διαμεσολάβηση ανάμεσα στα άτομα ή την ομάδα τους και την `ανθρωπότητα' (Alter, 1985, Λίποβατς 1990, Λίποβατς 1996α, Hobsbawm 1990, Balibar, Wallerstein 1988). Η εθνική ταυτότητα συγκροτεί μια 'φαντασιακή κοινότητα' (Αnderson 1991), επειδή βασίζεται επάνω στην ύπαρξη μιας μεγαλύτερης συσσωματωμένης ομάδας, η οποία, για να υπάρξει ως ενότητα, πρέπει κατά κάποιο τρόπο ν' απαρνηθεί τις ενδογενείς κοινωνικές και πολιτισμικές αντιφάσεις και διχασμούς της». Λίποβατς Θ., 2000-2001, Τεύχος 5-6, Λίποβατς 10.11.05
• 6: Ιντζεσίσογλου Ν., 2000, 186
• 7: Melville, J. Herskovits, 1973, 14.
• 8: Βερνίκος Ν. - Δασκαλοπούλου Σ., 2002, 13-14.

Βιβλιογραφία

• Βερεμής, Θ. 1999, «Εισαγωγή» στο Εθνική Ταυτότητα και Εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, Μ.Ι.Ε.Τ.: Αθήνα
• Βερνίκος Ν. - Δασκαλοπούλου Σ., 2002, Πολυπολιτισμικότητα, οι Διαστάσεις της Πολιτισμικής Ταυτότητας, Κριτική: Αθήνα
• Colin Renfrew-Paul Bahn 2001, Αρχαιολογία, Θεωρίες Μεθοδολογία και Πρακτικές Εφαρμογές, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσας
• Haviland, A, William, 2000, Anthropology, New York: Hartcourt College Publishers
• Ιντζεσίσογλου Ν., 2000, «Περί της κατασκευής συλλογικών ταυτοτήτων: Το παράδειγμα της ελληνικής ταυτότητας», στο Εμείς και οι Άλλοι: αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, Τυπωθήτω: Αθήνα
• Hanson, Victor Davis - Heath, John, 2001, Ποιος Σκότωσε τον Όμηρο; Ο Θάνατος της Κλασικής Παιδείας και η Αποκατάσταση της Ελληνικής Σοφίας, Αθήνα: Κάκτος
• Λίποβατς Θ., 2000-2001, «Εθνικισμός και θρησκεία στη νεωτερικότητα», στο Επιστήμη και Κοινωνία, Τεύχος 5-6
• Herskovits, Melville, J., 1973, Cultural Relativism: Perspectives in Cultural Pluralism, Vintage Books: New York

Περαιτέρω ανάγνωση

• Θεόδωρος Γιαννόπουλος, Πόθεν και πότε οι Έλληνες, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2012
• Νάσος Βαγενάς(επιμ.),Μοντερνισμός και ελληνικότητα, εκδ,Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης-Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, 1997
• Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, «Ελληνοκεντρισμός vs Λατινομάθεια. Διαπιστώσεις και προβληματισμοί περί ελληνικών μεταφράσεων της λατινικής γραμματείας», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., τεύχ. Τμήματος Φιλολογίας 10 (2002-03), σσ. 517-526
• Δημήτρης Κιτσίκης, "Ελληνοκεντρισμός vs ελληνικός εθνικισμός", Τρίτο Μάτι, τ.235, Νοέμβριος 2015, σσ.24-30.
• Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, «Ιδεολογία και τεχνοκριτική τα χρόνια 1949-1967: Ελληνοκεντρισμός, σοσιαλιστικός ρεαλισμός, μοντερνισμός», στο 1949-1967: Η εκρηκτική εικοσαετία, Επιστημονικό Συμπόσιο, 10-12 Νοεμβρίου 2000, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2002, 363-400.
• Δημήτρης Τσαούσης, (επιμ). Ελληνισμός και Ελληνικότητα, εκδ.Βιβλιοπωλέιο της Εστίας, 2009
• Μύθοι και ιδεολογήματα στη σύγχρονη Ελλάδα, εκδ.Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη)2007
• Βασίλειος Αργυροπουλος,Αρχαιολοτρεία και γλώσσα. Θέματα ετυμολογίας και ορθογραφίας, Ζαχαρόπουλος Σ. Ι., 2009
• Οι χρήσεις της αρχαιότητας από το νέο ελληνισμό: επιστημονικό συμπόσιο, 14 και 15 Απριλίου 2000. Αθήνα, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2002

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Νάσος Βαγενάς, "Ελληνοκεντρισμός και ελληνικότητα", εφημερίδα "Το Βήμα", 13-1-2002.
• «Πόθεν οι Ελληνες;» - Οι νέες έρευνες για το «σημείο μηδέν» του ελληνικού πολιτισμού
• Δημήτρης Καιρίδης, «Το αίτημα της Ελληνικότητας: από τον πολιτισμό στην πολιτική»
• Νίκος Σαραντάκος, Στο δρόμο που χάραξε ο Γκας Πορτοκάλος!
• Νίκος Σαραντάκος,Ομηρικά αγγλικά και καταπράσινα άλογα
• Νίκος Σαραντάκος,Η επικρατέστερη υποψηφιότητα για το βραβείο Γκας Πορτοκάλος: η κ. Τζιροπούλου-Ευσταθίου
• Νάσος Βαγενάς, Ο μύθος της ελληνοκεντρικότητας
• Πέτρος Φαραντάκης, βιβλιοπαρουσίαση του βιβλίου του Λεωνίδα Μπαρτζελιώτη, Ο Ελληνοκεντρισμός και οι κοινωνικοπολιτικές ιδέες του Πλήθωνα, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, τομ.7 (1990), σελ.69-70^{[νεκρός σύνδεσμος]}