Έφιππος ανδριάντας είναι μνημειακή παρουσίαση του ιππέα με το άλογό του σε ποικίλους βηματισμούς. Φιλοτεχνείται κυρίως σε ορείχαλκο, ώστε να εξασφαλίζεται η σταθερότητά του, ενώ τα εικονογραφικά μοτίβα ακολουθούν τον χαρακτήρα και τα συνθετικά δεδομένα της αρχαίας και της αναγεννησιακής πλαστικής τέχνης.
 |
Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Ένα από τα σωζόμενα ελληνικά περίοπτα έφιππα αγάλματα της αρχαϊκής εποχής είναι ο επονομαζόμενος «Ιππέας Rampin», που είχε βρεθεί σε μια πλαγιά της Ακρόπολης των Αθηνών. Έχει φιλοτεχνηθεί από μάρμαρο γύρω στο 560 π.Χ. και απεικονίζει κούρο ιππέα πάνω στο άλογό του.
Ο «Ιππέας Rampin» βρίσκεται στο Μουσείο Ακρόπολης στην Αθήνα, το πρωτότυπο όμως της κεφαλής του ιππέα φυλάσσεται στη συλλογή Rampin του Λούβρου, ενώ αντίγραφό της συμπληρώνει ιππέα και άλογο στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Στην αρχαία Ρώμη έφιπποι ανδριάντες εγείρονταν προς τιμήν αυτοκρατόρων, πολιτικών ανδρών και στρατιωτικών ηγετών. Σήμερα, το μόνο σωζόμενο δείγμα είναι ο μπρούντζινος έφιππος ανδριάντας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου (161-180 μ. Χ.), που χρονολογείται από το 2ο μ. Χ. αιώνα.
Ο ανδριάντας αυτός του Μάρκου Αυρηλίου, αν και δεν υπάρχουν γραπτές πηγές που να το επιβεβαιώνουν, υπολογίζεται ότι ανεγέρθηκε το έτος 176 μ. Χ. με την ευκαιρία του νικηφόρου θριάμβου του αυτοκράτορα εναντίον των γερμανικών φύλων ή το 180 μ.Χ., αμέσως μετά τον θάνατό του.
Παλαιότερα, ο ανδριάντας στεκόταν σε ένα βάθρο στο κέντρο της Πλατείας του Καπιτωλίου στη Ρώμη, που είχε διαμορφώσει το δέκατο έκτο αιώνα ο Μιχαήλ Άγγελος. Σήμερα, στο κέντρο της πλατείας υπάρχει ένα αντίγραφο του έφιππου ανδριάντα του Μάρκου Αυρηλίου, ενώ το πρωτότυπο φυλάσσεται στο Παλάτσο ντέι Κονσερβατόρι των Μουσείων του Καπιτωλίου.
Από τα σημαντικότερα δείγματα έφιππων ανδριάντων της αναγεννησιακής Ευρώπης είναι ο χάλκινος ανδριάντας του διάσημου Βενετσιάνου κοντοτιέρου Έρασμο ντα Νάρνι, γνωστού ως Γκαταμελάτα (Gattamelata), φιλοτεχνημένος από τον Φλωρεντινό γλύπτη Ντονατέλο (Donatello, 1386-1466). Ο ανδριάντας του Γκαταμελάτα βρίσκεται σήμερα στην πλατεία Ιλ Σάτο στην Πάντοβα της Ιταλίας.
Ο Ντονατέλο πραγματοποίησε το μεγαλύτερο μέρος του έργου μεταξύ των ετών 1447 και 1450, αλλά το άγαλμα στήθηκε στο βάθρο του μόλις το 1453. Απεικονίζει τον Γκαματελάτα με πανοπλία και με σκήπτρο εξουσίας στο υψωμένο δεξί χέρι του. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους έφιππους ανδριάντες της Αναγέννησης, αφού υπήρξε ο πρόδρομος όλων των έφιππων μνημείων που έκτοτε φιλοτεχνήθηκαν.
Η ανέγερση του Γκαταμελάτα ήταν σκανδαλώδης και παρακωλύθηκε με πολλές καθυστερήσεις, αφού ήταν έργο χωρίς άλλο προηγούμενο, δεδομένου ότι από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τα έφιππα αγάλματα ήταν αποκλειστικά προνόμιο των ηγεμόνων.
Ένα δεύτερο σημαντικό μνημείο της έφιππης ανδριαντοποιΐας κατά την εποχή της Αναγέννησης στην Ευρώπη είναι ο ορειχάλκινος έφιππος ανδριάντας του κοντοτιέρου Μπαρτολομέο Κολεόνε στη Βενετία, ενός στρατηγού στον οποίο η πολιτεία της Βενετίας χρωστούσε ευγνωμοσύνη για τα ανδραγαθήματά του και τις πράξεις φιλανθρωπίας.
Ο ανδριάντας του Κολεόνε φιλοτεχνήθηκε μεταξύ των ετών 1479-1488 από το Φλωρεντινό γλύπτη Αντρέα ντελ Βερόκιο (Verrocchio, 1435-1488), ο οποίος πεθαίνοντας άφησε το άγαλμα στο στάδιο του πήλινου προπλάσματος και το οποίο έχυσε σε χαλκό το 1496 ο γλύπτης και μεταλλοτέχνης Αλεσάντρο Λεοπάρντι (Alessandro Leopardi).
Ο Κολεόνε του Βερόκιο, με ουσιαστικό πρότυπό του τον έφιππο ανδριάντα του Μάρκου Αυρηλίου στο Καπιτώλιο της Ρώμης, καβάλα σ’ ένα άλογο που καλπάζει, προαναγγέλλει το δυναμισμό της επερχόμενης εποχής του μπαρόκ. Θαυμαστή είναι η στάση του καβαλάρη, που μοιάζει να οδηγεί τα στρατεύματα του αγέρωχος και ατρόμητος, αλλά και η ανατομία του αλόγου με τους μυς και τις φλέβες του.
Ανάμεσα στα σημαντικά έφιππα μνημεία του 16ου αιώνα συγκαταλέγεται και ο χάλκινος έφιππος ανδριάντας του Κόζιμου Α΄ των Μεδίκων, έργο φιλοτεχνημένο στα 1587-1594 από το γλύπτη, φλαμανδικής καταγωγής, Τζανμπολόνια (Giambologna, 1529-1608), στην Πιάτσα ντέλα Σινιορία στη Φλωρεντία της Ιταλίας.
Κατά την εποχή του Ευρωπαϊκού Απολυταρχισμού και στα νεότερα χρόνια της ευρωπαϊκής ιστορίας, έφιπποι ανδριάντες, φιλοτεχνημένοι κυρίως από χαλκό, συνωστίζονται στις ευρωπαϊκές πόλεις – αυτοκράτορες, βασιλιάδες, ηγεμόνες και στρατιωτικοί ηγέτες.
Ανάμεσα σ’ ένα μεγάλο πλήθος έφιππων ανδριάντων, κατασκευασμένων από ορείχαλκο, περιλαμβάνονται σε χρονολογική σειρά ανέγερσης οι παρακάτω:
- Έφιππος ανδριάντας του Ισπανού βασιλιά Φιλίππου Γ΄ (1626) στην Πλάθα Μαγιόρ της Μαδρίτης. Έργο του Ιταλού γλύπτη Πιέτρο Τάκκα (Pietro Tacca, 1577-1640).
- Έφιππος ανδριάντας του Φρειδερίκου Γουλιέλμου, εκλέκτορα του Βρανδεμβούργου, επονομαζόμενου «Ο Μέγας Εκλέκτωρ», στην αυλή του Ανακτόρου του Σαρλότενμπουργκ στο Βερολίνο. Φιλοτεχνήθηκε το 1703 από τον Αντρέας Σλύτερ (Andreas Schlueter, 1660-1714).
- Έφιππος επιχρυσωμένος ανδριάντας του Αυγούστου Β΄ του Κραταιού (1736), βασιλιά της Πολωνίας και εκλέκτορα της Σαξωνίας, στη Δρέσδη της Γερμανίας. Έργο του Γάλλου γλύπτη Ζαν–Ζοζέφ Βινάς (Jean-Josef Vinache, 1696-1754).
- Έφιππος ανδριάντας του Φρειδερίκου Ε΄ (1768), βασιλιά της Δανίας και της Νορβηγίας, μπροστά στο Ανάκτορο Αμαλίενμποργκ, στην Κοπεγχάγη της Δανίας. Έργο του Γάλλου γλύπτη Ζακ Σαλύ (Jacques Saly, 1717-1776).
- Έφιππος ανδριάντας του βασιλιά Ιωσήφ Α΄ (Don Jose I) της Πορτογαλίας στην Πράσα ντου Κομέρσιου (Πλατεία Εμπορίου) της Λισαβόνας, μπροστά στον ποταμό Τάγο. Φιλοτεχνήθηκε στα 1774-1775 από το γλύπτη του 18ου αιώνα Μασάντου ντε Κάστρου (Machado de Castro, 1731-1822).
- Έφιππος ανδριάντας του Μεγάλου Πέτρου (1782), επονομαζόμενος «Μπρούτζινος Καβαλάρης», στην Πλατεία της Γερουσίας (πρώην Πλατεία Δεκεμβριστών) στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Έργο του Γάλλου γλύπτη Ετιέν Μωρίς Φαλκονέ (1716-1791).
- Έφιππος ανδριάντας του αυτοκράτορα Ιωσήφ Β΄ (1807), εικονιζόμενου ως Ρωμαίου αυτοκράτορα, στην Γιόζεφπλατς της Βιέννης. Έργο του Φραντς Άντον Τσάουνερ (Franz Anton Zauner, 1746-1822).
- Έφιππος ανδριάντας του Γάλλου βασιλιά Ερρίκου Δ΄ (1614/1818) στην Πλατεία Βερ-Γκαλάν (Vert – Galant) στο Παρίσι. Ο ανδριάντας φιλοτεχνήθηκε αρχικά το 1614 από τον Ιταλό γλύπτη Πιέτρο Τάκκα, καταστράφηκε όμως στη Γαλλική Επανάσταση και ανεγέρθηκε και πάλι το 1818, με πρότυπο το γλυπτό του Τάκκα, από το Γάλλο γλύπτη Φρανσουά – Φρεντερίκ Λεμότ (Francois – Frederic Lemot, 1772-1827).
- Έφιππος ανδριάντας του δούκα του Μπουρμπόν Καρόλου Γ΄ (1819) στην Πιάτσα ντελ Πλεμπισίτο (Piazza del Plebiscito) στη Νάπολη της Ιταλίας. Έργο του Αντόνιο Κανόβα (Antonio Canova, 1757-1822).
- Έφιππος ανδριάντας του Γάλλου βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ΄ (1828), με ενδυμασία Ρωμαίου αυτοκράτορα, στην Πλας ντε Βικτουάρ (Place des Victoires) των Παρισίων. Έργο του Φρανσουά-Ζοζέφ Μπoζιό (Francois Joseph Bosio, 1769-1845).
- Έφιππος ανδριάντας του Πρίγκιπα Γιούζεφ Πονιατόφσκι στο προαύλιο του Προεδρικού Παλατιού στη Βαρσοβία της Πολωνίας. Φιλοτεχνήθηκε στα 1826-1832 από τον Δανό γλύπτη Μπέρτελ Τόρβαλντσεν (Bertel Thorvaldsen, 1770-1844), με πρότυπο τον έφιππο ανδριάντα του Μάρκου Αυρηλίου στη Ρώμη. Ο ανδριάντας καταστράφηκε από τους Γερμανούς το 1944 και φιλοτεχνήθηκε ξανά στα 1948-1951, με δαπάνες της κυβέρνησης της Δανίας, από το γλύπτη Paul Lauritz Rasmussen (1897-1980).
- Έφιππος ανδριάντας του Γουλιέλμου Α΄ του Σιωπηλού (1845), πρίγκιπα της Οράγγης, μπροστά από το βασιλικό παλάτι (Paleis Noordeinde) στη Χάγη της Ολλανδίας.
- Έφιππος ανδριάντας του Γοδεφρείδου ντε Μπουγιόν (Godefroid de Bouillon), δούκα της Λοραίνης, ο οποίος έλαβε μέρος στην Α΄ Σταυροφορία (1096-1099), στην Πλας Ρουαγιάλ των Βρυξελλών. Φιλοτεχνήθηκε το 1848 από το Βέλγο γλύπτη Εζέν Σιμονί (Eugene Simonis, 1810-1882).
- Έφιππος ανδριάντας του τσάρου Νικολάου Α΄ (1856-1859) στην Πλατεία Αγίου Ισαάκ στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Έργο του Ωγκύστ ντε Μονφεράν (Αuguste Montferrand, 1786 – 1858).
- Έφιππος ανδριάντας του Ριχάρδου Α΄ του Λεοντόκαρδου (1860), με υψωμένο το γυμνό ξίφος του, μπροστά στο Βρετανικό Κοινοβούλιο στο Λονδίνο. Έργο του Κάρλο Μαροκέτι (Carlo Marochetti, 1805-1867).
- Έφιππος ανδριάντας του Καρλομάγνου στη Λιέγη του Βελγίου. Φιλοτεχνήθηκε το 1867 από το Βέλγο γλύπτη Louis Jehotte (1803-1884).
- Έφιππος ανδριάντας του Καρλομάγνου (768-814), δίπλα στον καθεδρικό ναό της Παναγίας των Παρισίων (Νοτρ Νταμ) στο Ιλ ντε λα Σιτέ στο Παρίσι. Φιλοτεχνήθηκε το 1882 από τους αδελφούς Ροσέ (Rochet).
- Έφιππος ανδριάντας του Ισπανού βασιλιά Φιλίππου Δ΄ (1884) στην Πλάθα δε Οριέντε της Μαδρίτης. Έργο του Ιταλού γλύπτη Πιέτρο Τάκκα.
- Έφιππος ανδριάντας προς τιμήν του Βιτόριο Εμανουέλε Β΄ της Σαβοΐας (1889-1906), πρώτου βασιλιά της ενωμένης Ιταλίας, ύψους 12 μ., που αποτελεί μέρος του επιβλητικού Μνημείου Βιτόριο Εμανουέλε στην Πιάτσα Βενέτσια (Piazza Venezia) της Ρώμης. Η κατασκευή του άρχισε το 1889 από το γλύπτη Ενρίκο Κιαραντία (Enrico Chiaradia, 1851-1892) και ολοκληρώθηκε το 1906 από τον Εμίλιο Γκαλόρι (Emilio Gallori, 1846-1924).
- Μνημείο με τον έφιππο ανδριάντα του Ιταλού πατριώτη Γκαριμπάλντι (1895) στο Λόφο Τζανίκολο (Gianicolo) της Ρώμης, φιλοτεχνημένο από τον Εμίλιο Γκαλόρι. Έφιπποι ανδριάντες του Γκαριμπάλντι υπάρχουν και στις ιταλικές πόλεις: Μιλάνο (Πιάτσα ντελ Ντουόμο), Γένοβα, Πιστόια, Σιένα, Λα Σπέτσια και Βενετία.
- Έφιππος ανδριάντας του Στεφάνου Α΄ (1906), αποκαλούμενου και «Άγιος Στέφανος» (Σεντ Ίστβαν), πρώτου βασιλιά της Ουγγαρίας και ιδρυτή του ουγγρικού κράτους, μπροστά στο Κάστρο της Βούδας στη Βουδαπέστη. Έργο του Άλαγιος Στρομπλ (Alajos Strόbl, 1856-1926).
- Μνημείο με τον έφιππο ανδριάντα του Ισπανού βασιλιά Αλφόνσου ΙΒ΄ (1909) στο Πάρκο δε Ρετίρο της Μαδρίτης. Έργο του Mariano Benlliure (1862 – 1947).
- Έφιππος ανδριάντας του Σουηδού μονάρχη Καρόλου ΙΕ΄ (1909) στη Στοκχόλμη. Έργο του Τσαρλς Φρίμπεργκ (Charles Friberg, 1868-1953).
- Έφιππος ανδριάντας του Αγίου Βεντσέσλαου (Βέντσεσλας) στην Πλατεία Βέντσεσλας της Πράγας, μπροστά από το Εθνικό Μουσείο. Φιλοτεχνήθηκε και ανεγέρθηκε το 1912 από τον Γιόζεφ Μίσλμπεκ (Josef Myslbek, 1848-1922), το σημαντικότερο Τσέχο γλύπτη του 19ου αιώνα.
- Έφιππος ανδριάντας του Φραγκίσκου Β΄ Ράκοσι, πρίγκιπα της Τρανσυλβανίας, μπροστά από το Ουγγρικό Κοινοβούλιο στη Βουδαπέστη. Ολοκληρώθηκε το 1937 από τον Ούγγρο γλύπτη Γιάνος Πάστορ.
- Έφιππος ανδριάντας του Πορτογάλου βασιλιά Ιωάννη Α΄ (Dom Joao I) στην Πράσα ντα Φιγκιέρα της Λισαβόνας. Φιλοτεχνήθηκε το 1971 από τον Πορτογάλο γλύπτη Λεοπόλδο ντε Αλμέιντα (Leopoldo de Almeida, 1898-1975).
- Έφιππος ανδριάντας του Ισπανού βασιλιά Καρόλου Γ΄ (1994) στην Πουέρτα δελ Σολ (Puerta del Sol) της Μαδρίτης. Έργο του Eduardo Zancada.
Υπαίθρια γλυπτική με έφιππους ανδριάντες σε δημόσιους χώρους στην Αθήνα ή στους πέριξ δήμους είναι:
- Έφιππος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ήρωα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, φιλοτεχνημένος το 1900 από το γλύπτη Λάζαρο Σώχο, είναι τοποθετημένος μπροστά στο κτήριο της Παλαιάς Βουλής στην Αθήνα.
Η δαπάνη καλύφθηκε με πανελλήνιο έρανο (1884-1889), ενώ, μετά από πρόταση του Σώχου, η χύτευση του ανδριάντα έγινε στο χυτήριο των αδελφών Τιεμπώ στο Παρίσι.
- Έφιππος ανδριάντας του Βασιλιά Κωνσταντίνου (1938), φιλοτεχνημένος από τον Ιταλό γλύπτη Φραντσέσκο Παρίζι (Francesco Parisi, 1874 – 1956), έχει στηθεί στην είσοδο του Πεδίου του Άρεως στην Αθήνα.
Τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα έγιναν στις 9 Οκτωβρίου 1938 από τον βασιλιά Γεώργιο Β΄, με την παρουσία της βασιλικής οικογένειας, του πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά και όλου του Υπουργικού Συμβουλίου, της Ιεράς Συνόδου και του αρχιεπισκόπου, πολιτικών, πανεπιστημιακών, δικαστικών και στρατιωτικών αρχών.
- Έφιππος ανδριάντας του Γεωργίου Καραϊσκάκη (1966), ήρωα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, φιλοτεχνημένος από το γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο, υπάρχει στον Κήπο του Ζαππείου, έναντι του Παναθηναϊκού Σταδίου, στην Αθήνα. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 1968.
- Έφιππος ανδριάντας του στρατάρχη και πρωθυπουργού της Ελλάδας Αλέξανδρου Παπάγου στην Πλατεία Ενόπλων Δυνάμεων, έναντι του ΥΠΕΘΑ, επί της λεωφόρου Μεσογείων στην Αθήνα.
Ο ανδριάντας φιλοτεχνήθηκε από το γλύπτη Ηρακλή Ξανθόπουλο (γενν. 1956) και τοποθετήθηκε το έτος 2000, ενώ τα αποκαλυπτήρια έκανε ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος.
- Έφιππος ανδριάντας του στρατηγού Στέφανου Σαράφη (1890-1957), φιλοτεχνημένος το έτος 2001 από το γλύπτη Ηρακλή Ξανθόπουλο, υπάρχει στον Άλιμο Αττικής.
Σε πλήθος άλλων έφιππων ανδριάντων, εγκατεσπαρμένων σε διάφορες ελληνικές πόλεις, περιλαμβάνονται:
- Έφιππος ανδριάντας του Βασιλιά Κωνσταντίνου στην Πλατεία Δημοκρατίας της Θεσσαλονίκης. Είναι ο μοναδικός από μάρμαρο έφιππος ανδριάντας στην Ελλάδα, φιλοτεχνημένος από τον γλύπτη Γεώργιο Δημητριάδη.
- Έφιππος ανδριάντας του Γεωργίου Καραϊσκάκη στην πόλη της Καρδίτσας. Ολοκληρώθηκε από τη γλύπτρια Νικολίτσα-Λητώ Λεοντή, κόρη του γνωστού γλύπτη Ευσταθίου Λεοντή, προς τα τέλη του 2017 και αποκαλύφθηκε με κάθε επισημότητα στις 28 Ιανουαρίου 2018.
- Έφιππος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στην πόλη του Ναυπλίου. Περατώθηκε το 1895 από το γλύπτη Λάζαρο Σώχο και αποκαλύφθηκε επίσημα στις 23 Απριλίου 1901.
- Έφιππος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ύψους 12 μ., στο Πεδίον Άρεως στην Τρίπολη της Αρκαδίας. Είναι έργο του γλύπτη Φάνη Σακελλαρίου.
- Έφιππος ανδριάντας του Μωχάμετ Άλυ, αντιβασιλέα της Αιγύπτου και ιδρυτή της τελευταίας αιγυπτιακής δυναστείας, στην Καβάλα, όπου είχε γεννηθεί το 1869. Στήθηκε το 1934 και είναι έργο του γλύπτη Κώστα Δημητριάδη.
- Έφιππος ανδριάντας του Μεγάλου Αλεξάνδρου (1973) στην Παραλία της Θεσσαλονίκης. Έχει φιλοτεχνηθεί σε μπρούντζο από το γλύπτη Ευάγγελο Μουστάκα.
- Έφιππος ανδριάντας του Νικολάου Πλαστήρα (1986/87) στη δυτική πλευρά του άλσους του Παυσιλύπου στην Καρδίτσα. Είναι έργο του γλύπτη Στέλιου Τριάντη.
- Έφιππος ανδριάντας του βασιλιά Πύρρου της Ηπείρου στην Πλατεία Κιλκίς στην Άρτα.
- Έφιππος ανδριάντας του Γεωργίου Καραϊσκάκη (1990), φιλοτεχνημένος από το γλύπτη Γ. Παππά, στο Μαυρομμάτι Καρδίτσας, γενέτειρα του Καραϊσκάκη.
- Έφιππος ανδριάντας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, φιλοτεχνημένος από το γλύπτη Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, στην Πλατεία Μ. Αλεξάνδρου στην Έδεσσα. Τα απόκαλυπτήρια έγιναν από τον πρώην Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο.
- Έφιππος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στο Ραμοβούνι Μεσσηνίας. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 20 Νοεμβρίου 2007 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κάρολο Παπούλια.
- Έφιππος ανδριάντας του Συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή (2010), ήρωα του 1940 που έπεσε μαχόμενος στο αλβανικό μέτωπο, στην Πλατεία Φριζή στη Χαλκίδα. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 26 Σεπτεμβρίου 2010 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κ. Παπούλια.
- Στέλιος Λυδάκης: «Οι Έλληνες Γλύπτες – Η νεοελληνική γλυπτική: ιστορία – τυπολογία – λεξικό γλυπτών», στο «Έφιπποι ανδριάντες», τόμ. 5ος, σελ. 252 – 253, Εκδοτικός οίκος «ΜΕΛΙΣΣΑ», Αθήνα 1981
- Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα, λήμματα «Βερόκιο» τόμ.14, σσ. 123-124, «Ντονατέλο» τόμ. 46, σσ. 115-117, «Τζανμπολόνια», τόμ. 57, σσ. 160-161, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1996
- Ζέττα Αντωνοπούλου: Τα γλυπτά της Αθήνας: Υπαίθρια Γλυπτική 1834-2004, σσ. 51, 79 & 117, α΄ έκδοση, Εκδόσεις «Ποταμός», Αθήνα 2003
- «ΕΛΛΑΣ» (Η ιστορία και ο πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους από τις απαρχές μέχρι σήμερα), στο «Αρχαία Ελληνική Τέχνη», τόμος 1ος, σελ. 315, Εκδοτικός Οργανισμός «Πάπυρος», Αθήνα 1998
- "Αγία Πετρούπολη" (Οδηγοί του Κόσμου), στο «Μπρούντζινος Καβαλάρης», σσ. 78-79, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ/DORLING KINDERSLEY, Αθήνα 1999
- “The Capitoline Museums” (Guide), “Equestrian statue of Marcus Aurelius”, Comune di Roma, Electa, 2009
- Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α – O ανδριάντας του στον Βαρδάρη https://cityportal.gr/place/vasilias-konstantinos-a-o-andriantas-toy-ston-vardari-vinteo/
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
