αρχαία ρωμαϊκή θεότητα του ήλιου From Wikipedia, the free encyclopedia
Το Sol Invictus (Κλασσικά Λατινικά: [s̠oːɫ̪ ɪnˈwɪk.t̪ʊs̠], "Ανίκητος Ήλιος") ήταν ο επίσημος θεός του Ήλιου της μεταγενέστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και προστάτης των στρατιωτών. Στις 25 Δεκεμβρίου 274 μ.Χ., ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αυρηλιανός την καθιέρωσε ως επίσημη θρησκεία παράλληλα με τις παραδοσιακές ρωμαϊκές λατρείες.[1] Οι μελετητές διαφωνούν σχετικά με το αν η νέα θεότητα ήταν μια αναπαράσταση της αρχαίας λατινικής λατρείας του Sol,[2] αναβίωση της λατρείας του Ηλιογάβαλου,[3] ή ήταν εντελώς νέα.[4] Ο θεός ευνοήθηκε από αυτοκράτορες μετά τον Αυρηλιανό και εμφανίστηκε στα νομίσματά τους μέχρι το τελευταίο τρίτο μέρος της βασιλείας του Κωνσταντίνου Α΄.[5] Η τελευταία επιγραφή που αναφέρεται στο Sol Invictus χρονολογείται από το μ.Χ. 387,[6] και υπήρχαν αρκετοί θιασώτες τον πέμπτο αιώνα που ο χριστιανός θεολόγος Αυγουστίνος έκρινε απαραίτητο να κηρύξει εναντίον τους.[7]
| Sol Invictus Θεός Ήλιος | |
|---|---|
 Μωσαϊκό του Σολ στο Μαυσωλείο Μ στη Νεκρόπολη του Βατικανού | |
| Άλλες ονομασίες | Ηλιογάβαλος |
 Σχετικά πολυμέσα | |
| wikidata (π) | |
Κατά τη ρεβιζιονιστική άποψη, υπήρχε μόνο μία λατρεία του Θεού Ήλιου στη Ρώμη, συνεχής από τη μοναρχία έως το τέλος της αρχαιότητας. Αυτός ήταν ένας Ρωμαίος θεός που ονομαζόταν απλά Σολ. Υπήρχαν τουλάχιστον τρεις ναοί του θεού Ήλιου στη Ρώμη, όλοι ενεργοί κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας και όλοι χρονολογούνται από την προηγούμενη Δημοκρατία.[8] Ισχυρίζονται ότι δεν υπήρξε ποτέ ξεχωριστή ηλιακή θεότητα με το όνομα Sol Invictus.[9][10][11]
Το Invictus ("ανίκητος, αήττητος") ήταν ένα επίθετο που χρησιμοποιήθηκε για αρκετές ρωμαϊκές θεότητες, συμπεριλαμβανομένων του Δία, του Άρη, του Ηρακλή, του Απόλλωνα και του Σίλβανου.[13] Ήταν σε χρήση από την 3ο αιώνα π.Χ.[14] Η ρωμαϊκή λατρεία προς τον Sol είναι συνεχής από την «παλαιότερη ιστορία» της πόλης μέχρι τον θεσμό της χριστιανικής λατρείας ως αποκλειστικής κρατικής θρησκείας. Οι μελετητές μερικές φορές θεωρούσαν το παραδοσιακό Sol και το Sol Invictus ως δύο ξεχωριστές θεότητες, αλλά η απόρριψη αυτής της άποψης από τον S. E. Hijmans βρήκε υποστηρικτές.[15]
Μια επιγραφή του 102 μ.Χ. καταγράφει την αποκατάσταση μιας στοάς του Sol, που είναι τώρα η περιοχή Τραστέβερε της Ρώμης, από έναν συγκεκριμένο Γαϊό Ιούλιο Ανίκητο.[16] Ενώ ίσως είχε στο μυαλό του μια νύξη στο δικό του επίθετο (cognomen), το οποίο είναι η λατινική μορφή του ελληνικού ισοδύναμου του invictus, ἀνίκητος,[17] η παλαιότερη υπάρχουσα επιγραφή με ημερομηνία που χρησιμοποιεί το invictus ως επίθετο του Sol είναι από το 158 μ.Χ.[18] Ένα άλλο, στιλιστικά χρονολογείται στο 2ο αιώνα, είναι εγγεγραμμένος σε μια ρωμαϊκή φάλαρα (διακοσμητικός δίσκος): inventori lucis soli invicto augusto («στον δημιουργό του φωτός, ανίκητο ήλιο, σεβαστό».)[19][20] Ο Αύγουστος (Σεβαστός) είναι ένα κανονικό επίθετο που συνδέει θεότητες με την αυτοκρατορική λατρεία.[21]
Το Sol Invictus έπαιξε εξέχοντα ρόλο στα Μιθραϊκά μυστήρια και εξομοιώθηκε με τον Μίθρα.[22][23][24] Η σχέση του Μιθραϊκού Sol Invictus με τη δημόσια λατρεία της θεότητας με το ίδιο όνομα είναι ασαφής και ίσως ανύπαρκτη.
Σύμφωνα με την Σεβαστή Ιστορία (Historia Augusta) , ο Ηλιογάβαλος, ο έφηβος κληρονόμος του Σεβήρου, υιοθέτησε το όνομα της θεότητας του και έφερε τη λατρεία του από την Έμεσα στη Ρώμη. Μόλις εγκαταστάθηκε ως αυτοκράτορας, παραμελήσε τις παραδοσιακές κρατικές θεότητες της Ρώμης και προώθησε τη δική του ως την ισχυρότερη θεότητα της Ρώμης. Αυτό τελείωσε με τη δολοφονία του το 222. Η Historia Augusta εξισώνει τη θεότητα Ηλιογάβαλου με τον Δία και τον Sol: fuit autem Heliogabali vel Iovis vel Solis sacerdos, "Ήταν επίσης σακερδώς", δηλαδή ιερέας, "του Ηλιογάβαλου, ή του Διός, ή του Ηλίου".[25] Ενώ αυτό έχει θεωρηθεί ως απόπειρα εισαγωγής του συριακού θεού του ήλιου στη Ρώμη,[26] η Ρωμαϊκή λατρεία του Sol υπήρχε στη Ρώμη από την αρχή της Δημοκρατίας.[27]
Το ρωμαϊκό γένος Aurelia συνδέθηκε με τη λατρεία του Sol.[28] Μετά τις νίκες του στην Ανατολή, ο Αυτοκράτορας Αυρηλιανός αναμόρφωσε διεξοδικά τη Ρωμαϊκή λατρεία του Sol, ανεβάζοντας τον θεό του ήλιου σε μια από τις κορυφαίες θεότητες της Αυτοκρατορίας. Όπου στο παρελθόν οι ιερείς του Sol ήταν απλώς σακερδότες (sacerdotes) και έτειναν να ανήκουν σε κατώτερες τάξεις της ρωμαϊκής κοινωνίας,[16] με τον Αυρηλιανό κατέστησαν πλέον ποντίφικες (pontifices) και μέλη του νεοϊδρυθέντος κολλεγίου των ποντιφίκων. Κάθε ποντίφηξ (pontifex) του Sol ήταν μέλος της γερουσιαστικής ελίτ, υποδηλώνοντας ότι η ιεροσύνη του Sol ήταν πλέον πολύ γνωστή. Ωστόσο, σχεδόν όλοι αυτοί οι γερουσιαστές κατείχαν και άλλες ιεροσύνες, και ορισμένες από αυτές τις άλλες ιερατείες υπερισχύουν των επιγραφών στις οποίες αναφέρονται, υποδηλώνοντας ότι θεωρήθηκαν μείζονος κύρους από την ιεροσύνη του Sol.[29] Ο Αυρηλιανός δημιούργησε επίσης έναν νέο ναό του Ήλιου, ο οποίος αφιερώθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 274,[1] και έφερε τον συνολικό αριθμό ναών για τον θεό στη Ρώμη σε (τουλάχιστον) τέσσερις.[30] Ίδρυσε επίσης παιχνίδια προς τιμήν του θεού του ήλιου, που διεξήχθη κάθε τέσσερα χρόνια από το 274 και μετά.
Η ταυτότητα του Sol Invictus του Αυρηλιανού υπήρξε από καιρό αντικείμενο επιστημονικής συζήτησης. Με βάση την Σεβαστή Ιστορία ορισμένοι μελετητές υποστήριξαν ότι βασίστηκε στον Sol Elagablus (ή Elagabla) της Έμεσας Άλλοι, στηρίζοντας το επιχείρημά τους στον Ζώσιμο, υποδηλώνουν ότι βασίστηκε στον Σαμάς, τον ηλιακό θεό της Παλμύρας με το επιχείρημα ότι ο Αυρηλιανός τοποθέτησε και αφιέρωσε ένα λατρευτικό άγαλμα του θεού του ήλιου που λεηλατήθηκε από την Παλμύρα στο ναό του Sol Invictus.[31] Ο καθηγητής Γκάρυ Φόρσαϊθ συζητά αυτά τα επιχειρήματα και προσθέτει ένα τρίτο πιο πρόσφατο με βάση το έργο του Steven Hijmans. Ο Hijmans υποστηρίζει ότι η ηλιακή θεότητα του Αυρηλίου ήταν απλά το παραδοσιακό Ελληνορωμαϊκό Sol Invictus.[32]
Οι αυτοκράτορες απεικόνιζαν τον Sol Invictus στα επίσημα νομίσματά τους, με ένα ευρύ φάσμα επιγραφών, μόνο μερικές από τις οποίες ενσωμάτωναν το επίθετο invictus, όπως επί παραδείγματι SOLI INVICTO COMITI («στον κόμητα (δηλ. σύντροφο) του ανίκητου ηλίου»), καθιστώντας δηλαδή τον Ανίκητο Ήλιο σύντροφο του Αυτοκράτορα, κάτι χρησιμοποιούμενο με ιδιαίτερη συχνότητα από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο.[33] Τα αγαλματίδια του Sol Invictus, που φέρουν οι τυποφόροι, εμφανίζονται σε τρία σημεία σε ανάγλυφα στην Αψίδα του Κωνσταντίνου. Το επίσημο νόμισμα του Κωνσταντίνου συνεχίζει να φέρει εικόνες του Sol μέχρι το 325/6. Ένας σόλιδος του Κωνσταντίνου καθώς και ένα χρυσό μετάλλιο από τη βασιλεία του απεικονίζει την προτομή του αυτοκράτορα σε δίδυμο προφίλ με τον Sol Invictus, με την αναφορά INVICTUS CONSTANTINUS (δηλ. ανίκητος Κωνσταντίνος)[34]
Ο Κωνσταντίνος όρισε με το έδικτο της 7ης Μαρτίου του 321[35] την Ἡλίου ἡμέρα (dies Solis), την ελληνορρωμαϊκή δηλαδή ημέρα Κυριακή ως την Ρωμαϊκή ημέρα ανάπαυσης.
Την αξιοσέβαστη ημέρα του Ήλιου αφήστε τους δικαστές και τους κατοίκους των πόλεων να ξεκουραστούν και αφήστε όλα τα εργαστήρια να κλείσουν. Στη χώρα, ωστόσο, τα άτομα που ασχολούνται με τη γεωργία μπορούν ελεύθερα και νόμιμα να συνεχίσουν τις αναζητήσεις τους, επειδή συμβαίνει συχνά μια άλλη μέρα να μην είναι κατάλληλη για σπορά σιτηρών ή φύτευση αμπέλου. για να μην παραμεληθεί η κατάλληλη στιγμή για τέτοιες επιχειρήσεις, η γενναιοδωρία του ουρανού θα πρέπει να χαθεί.[36][37]
Η θριαμβευτική αψίδα του Κωνσταντίνου τοποθετήθηκε προσεκτικά για να ευθυγραμμιστεί με το κολοσσιαίο άγαλμα του Σολ από το Κολοσσαίο, έτσι ώστε ο Σολ να σχηματίσει το κυρίαρχο σκηνικό όταν φαίνεται από την κατεύθυνση της κύριας προσέγγισης προς την καμάρα.[38]
H Μπέρενς[39] ασχολήθηκε με τα νομίσματα για αυτοκρατορική σύνδεση με την ηλιακή λατρεία. Sol απεικονίζεται σποραδικά σε αυτοκρατορικά νομίσματα στο 1ο και 2ο αιώνα μ.Χ., στη συνέχεια, πιο συχνά από τον Σεπτίμιο Σεβήρο και μετά μέχρι το 325/6 μ.Χ. Το Sol invictus εμφανίζεται στις αναφορές των νομισμάτων από το 261 μ.Χ., πολύ πριν από τη βασιλεία του Αυρηλιανού.[40]
 |
 |
 |
Οι συνδέσεις μεταξύ του αυτοκρατορικού Ακτινοβόλου στέμματος και της λατρείας του Sol είναι πιθανές. Ο Αύγουστος απεικονίστηκε μετά θάνατον με ακτινοβόλο στέμμα, όπως και οι ζωντανοί αυτοκράτορες από τον Νέρωνα (μετά το 65 μ.Χ.) έως τον Κωνσταντίνο. Κάποιες σύγχρονες μελέτες ερμηνεύουν το αυτοκρατορικό ακτινοβόλο στέμμα ως θεϊκό, η ηλιακή ένωση και όχι ως ανοιχτό σύμβολο του Sol. Ο Μπέργκμαν το αποκαλεί ψευδο-αντικείμενο που έχει σχεδιαστεί για να συγκαλύψει τις θεϊκές και ηλιακές υποδηλώσεις που διαφορετικά θα ήταν πολιτικά αμφιλεγόμενες[41][42] αλλά υπάρχει ευρεία συμφωνία ότι οι εικόνες νομισμάτων που δείχνουν το αυτοκρατορικό ακτινοβόλο στέμμα είναι στιλιστικά διακριτές από αυτές της ηλιακής κορώνας ακτίνων? τo αυτοκρατορικό ακτινοβόλο στέμμα απεικονίζεται ως πραγματικό αντικείμενο και όχι ως συμβολικό φως.[43] Ο Hijmans υποστηρίζει ότι το αυτοκρατορικό ακτινοβόλο στέμμα αντιπροσωπεύει το τιμητικό στεφάνι που απονεμήθηκε στον Αύγουστο, ίσως μετά θάνατον, για τον εορτασμό της νίκης του στη Ναυμαχία του Ακτίου. επισημαίνει ότι στο εξής, ζωντανοί αυτοκράτορες απεικονίζονταν με ακτινοβολημένες κορώνες, αλλά οι ρωμαϊκοί επίσημοι κρατικοί θεοί (divi) όχι. Για τον Hijmans αυτό καθιστά το ακτινοβόλο στέμμα των ζωντανών αυτοκρατόρων σύνδεσμο με τον Αύγουστο. Οι διάδοχοί του κληρονόμησαν αυτόματα (ή μερικές φορές απέκτησαν) τα ίδια αξιώματα και τιμές λόγω του Οκταβιανού ως «σωτήρα της Πολιτείας» μέσω της νίκης του στο Άκτιο, που αποδόθηκε ευγενικά στον Απόλλωνα - Ήλιο. Τα στεφάνια που απονεμήθηκαν στους νικητές στα Άκτια ήταν ακτινοβολημένα.[44]
Ο Αυρηλιανός καθιέρωσε την εορτή της Γενέθλιας Ημέρας του Ανίκητου Ηλίου (Dies Natalis Solis Invicti) το 274 μ.Χ.. Η εν λόγω εορτή αναφέρεται στο Φιλοκαλιανό ημερολόγιο του 354 μ.Χ.. Υπάρχουν περιορισμένες ενδείξεις ότι αυτό το φεστιβάλ γιορτάστηκε πριν τα μέσα του 4ου αιώνα.[45][46] Είναι αμφίβολο εάν αυτή η ημερομηνία προοριζόταν για τον εορτασμό του ηλιοστασίου; Ένας μελετητής γράφει ότι «η λατρεία του Ήλιου στην ειδωλολατρική Ρώμη ειρωνικά δεν γιόρτασε το χειμερινό ηλιοστάσιο ούτε καμία από τις άλλες τετάρτες ημέρες, όπως θα περίμενε κανείς».[47]
Στο ίδιο φιλοκαλιανό ημερολόγιο αναφέρεται ότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός γεννήθηκε οκτώ ημέρες πριν τις Καλένδες του Ιανουαρίου...,[48] δηλαδή, στις 25 Δεκεμβρίου.
Από τον 12ο αιώνα,[49] υπάρχουν εικασίες ότι η ημερομηνία του ηλιοστασίου της 25ης Δεκεμβρίου για τα Χριστούγεννα επιλέχθηκε επειδή ήταν η Ρωμαϊκή εορτή των γενεθλίων του Ηλίου.
Σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, τα Χριστούγεννα ορίστηκαν στις 25 Δεκεμβρίου, επειδή ήταν η ημερομηνία του φεστιβάλ του Sol Invictus. Αυτή η ιδέα έγινε δημοφιλής κυρίως κατά τον 18ο[50][51] και τον 19ου αιώνα.[52][53][54] Μερικοί υποστηρίζουν ότι ο Χριστιανισμός αφομοίωσε τη θρησκεία του Sol Invictus και ότι ο Ιησούς ήταν ο ίδιος ο Sol Invictus.[55]
Ο φωτοστεφανωμένος ηνίοχος στο ψηφιδωτό του Μαυσωλείου Μ έχει ερμηνευτεί από ορισμένους ως ο Χριστός. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς είχε μιλήσει για τον Χριστό που οδηγούσε το άρμα του στον ουρανό.[56] Αυτή η ερμηνεία αμφισβητείται από άλλους: "Μόνο ο σταυρός σε σχήμα άλω καθιστά την Χριστιανική σημασία εμφανή",[57] και η φιγούρα θεωρείται από μερικούς απλώς ως αναπαράσταση του Ήλιου χωρίς καμία ρητή θρησκευτική αναφορά, ειδωλολατρική ή Χριστιανική.[58]
Η παραδοσιακή εικόνα του Ήλιου έχει χρησιμοποιηθεί επίσης στην πρώιμη εβραϊκή προφητεία, την ποίηση και την τέχνη. Ο Ψαλμός 19, αρχίζει Οι ουρανοί διακηρύσσουν τη δόξα του Θεού, το στεφάνι διακηρύσσει την χειροτεχνία του, και παρομοιάζει τον Ήλιο με έναν γαμπρό, έναν πολεμιστή και την Τορά.
Ένας αγγαδικός θρύλος της ταλμουδικής πραγματείας "Αυόδα Ζάρα" (δηλ. Ξένη Λατρεία, ειδωλολατρία) περιέχει την ταλμουδική υπόθεση ότι ο Αδάμ καθιέρωσε για πρώτη φορά την παράδοση της νηστείας πριν το χειμερινό ηλιοστάσιο και τον κατοπινό εορτασμό, κάτι που οδήγησε αργότερα στα Ρωμαϊκά Σατουρνάλια και τις Καλένδες.
Ένα ψηφιδωτό δάπεδο στο στo Ισραηλινό Πάρκο των Πηγών της Τιβεριάδος (Hamat Tiberias) παρουσιάζει τον Δαβίδ ως Ήλιο που περιβάλλεται από ένα δαχτυλίδι με τα σημάδια του ζωδιακού κύκλου.[59] Όπως και στo εν λόγω πάρκο, φιγούρες του Ηλίου/Sol Invictus εμφανίζονται επίσης σε πολλά από τα πολύ λίγα σχήματα διακόσμησης που σώζονται από τις συναγωγές της Ύστερης Αρχαιότητας, συμπεριλαμβανομένων αυτών των περιοχών Beth Alpha και Husefa στο σημερινό Ισραήλ, και αυτής στο Naaran της Δυτικής Όχθης. Εμφανίζεται σε ψηφιδωτά δαπέδου, με το συνηθισμένο ακτινοβολημένο φωτοστέφανο, και μερικές φορές σε τετράγωνο, στον κεντρικό γύρο μιας κυκλικής αναπαράστασης του ζωδιακού κύκλου ή των εποχών. Αυτοί οι συνδυασμοί "μπορεί να αντιπροσωπεύουν σε μια γεωργική εβραϊκή κοινότητα τη διαιώνιση του ετήσιου κύκλου του σύμπαντος ή ... το κεντρικό μέρος ενός ημερολογίου".[60]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
