From Wikipedia, the free encyclopedia
Zazay (Şarê Ma, Dımıli, Kırd ya zi Kırmanc), yew şarê İrankiyo. Letey gruba İranican ra, mıletê dê zımey rocawanio İrankiyo.[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12] Anatoliye de, vêşêri Semsûr (Aldûş), Bıdlis (Motki), Dêsım, Meletiye (Arapgir) (Pötürge), Erzıngan, Sêwaz (Zera), Erzurum (Xınıs), Muş (Varto), Çolig, Qeyseriye (Sarız), Diyarbekır (Hêni, Qulp, Piran, Çêrmug), Xarpêt (Pali, Maden, Qeze) Rıha (Sêwrege), Gumuşxane (Kelkit) (Şiran), Aqseraiye, Qers (Selim) de cıwiyenê. Dınya sero texminen 3-4 milyoni Zazay estê.[13]
Zaza | |||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||
Melumat | |||||||||||||||||
Cıwiyayış | Tırkiya, Almanya, Fransa, Qraliya Yewbiyayiye û İran | ||||||||||||||||
Ware | Kurd | ||||||||||||||||
Rêçe | Şarê İranki | ||||||||||||||||
Nıfus | 3 200 000 | ||||||||||||||||
Din | İslam, İslamo Sunni, Şıiyiye û Elewi | ||||||||||||||||
Formê bini | Zazi |
Çımeyanê arkaikan (demê veri, antiki) dı nameyê Zaza est biyo. Çımeyanê Akadki, Aramki, Hititki, İbranki, Pekliki, Urartuki û arkaikanê binan dı û tabletê inanê mıxi dı, nuştey And-Antik (Tewrate) dı nameyê Zaza vêreno. Çımeyanê demê miyanêni (Çağo Miyanên) dı aseno ke nameyê Zaza zey ‘Zavzan, Zuzan, Zazan’ vêrdo. Tewr verên nameyê Zaza nuştan ra Kıtabey Bisutun dı verêno. İV serra 552yıne dı demê Qıralê Persi Darius eyaletê İrani Hemedan dı no kıtabe ameyo nuştış. Kıtabe dı letey vistıni dı nameyê mıntıqaya Zazana nusiyeno û a mıntıqa ewro corê Royê Fırati, yani cayê Zazaistani mocnena. Zazay ewro zi naca dı cıwiyenê.[14]
Welatê Zazayan hetê iqtısadi ra quwetın û avêrşiyaye niyo. A ri ra, xeylê dewıcan dewê xo caverday (terk kerdi), barkerd şi ğeribiye. Feqet politika dewlete heni kewta thamaranê şari ke, metropolanê Tırkiya (Estamol, Anqara, İzmir, Bursa, Adana) de bo, Ewropa (Almanya, Fransa, İsweç (Swêd)) de bo, bilxasa şaro Zazao Elewi zıwanê xo rê bi xam û kewt düri, domanê qıci Zazaki nêmusay. Mıllet kewt halo henên ke, pil û qıci nêşikiyay zıwanê ma û piyê xo ra yewbini de, merdumanê xo de qısey bıkerê.
Zazaistan yew mıntıqa coğrafiya ke Zazay tede zafêrê, yani hetê nıfusi ra parçey gırdi vırazenê. Hetê coğrafya ra Zazaistan rocvetış û zımey rocvetışê verocê nêmadey Anadoliye de ca gêno.
Gorey Dr. Zılfi Selcani, nuştey xo Averşiyayışê Tarixê Zıwanê Zazaki ra, perra 114-115 de yew xeritay Zazaistani esta. Gorey ey Zazaistan be xo, wılayetanê Erzıngan, Xarpêt û Dersım (pêro piya), Urfa, Malatya, Sêwaz, Bitlis, Çewlıg, Erzurum, Diyarbekır û Muşi (lete be lete) gêno xo miyan.
Namey Zazaistani zi tewr veri Ebubekir Pamukçuy eşto ver, vıraşto. Gorey Pamukçuy hem Tırki hem zi Kurdi Zaza red kenê, qebul nêkenê. Coka zi herunda Kurdıstani, gani Zazay caê xo rê bıvacê Zazaistan.
Dinê şarê Zazay İslam û Elewiyo. Hetê mezhebi ya ki itıqadi ra letey şarê Zazayanê zımey ke Elewiyo, leto bin ki veroc û merkez de Sunniyo. Şarê Zazayan miyan de Hermeni û Suryaniy estê ke Zazaki qısey kenê, labelê ya itıqadê xo nêvurnao ya ki tenya kamiya cı menda.
Zıwanê Zazayan Zazakiyo û aidê zıwananê İrankiyano, yew zıwanê do İrankiyo zımeo rocawano. Zey her zıwani, bılxassa coğrafyaya Anadoliye û Mezopotamya û Kofkasya de, Zazaki ki xeylê zıwanan de irtıbatê xo biyo, zıwanê bini tesir kerdê, tesirê zıwananê binan de ki mendo. Zıwananê Farski, Belucki, Goranki, Sengserki, Mazenderanki, Talışki û Gileki ra nezdiyo. Mıntıqay Mezopotamya Zımey û Anatoliye de texminen 4-6 milyon insani Zazaki qısey kenê (qali kenê).
Zazay hetê folklor û kulturi ra şaranê İrankiyê binan ra nezdiyê, nê mıletan miyan de xeylê çiy kewtê têmiyan. Zazayan tarix de heyato feodal ramıto, dewan de cıwiyê, cıte kerda û wayirê naxıran biyê. Tayê werê Zazayan babıko, bıcıke, zerveti, keşkaw, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatıne, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila û ê binê.
Zazayan miyan de enê roşani yenê firazkerdış:
Enstrumanan ra thembur, curre, keman, qırnata, dağule, zurna, thıpıke (tef) uêb. amêne cınıtene. Şüare, lawıke/deyre , hewaê kay (muzikê veyvey), dêse (ilahi) muzikê şari de zaf caê de mıqerremi gênê-pê u tarixê muzikê şarê Zazay de zaf muhımê. Muzikê Zazayio nıkaên reşto standardanê muzikê dınya.
Edebiyatê Zazayan de vinayışê eserê tewr khani serra 1798ıne de biyo terefê İsa Beg bin Alīyi ra serra 1798ıne de nusiyo. Serra 1892de Ehmedê Xasi, serra 1903 de Usman Efendiyo Babıc mewlid nuşto. Serra 1980ıne ra dıme Ewropa u Tırkiya de zaf pêseroki û dokumanê Zazaki veciyayi.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.