Wganda

Gwlad yn nwyrain Affrica yw Gweriniaeth Wganda, neu Wganda yn syml (hefyd Iwganda). Mae De Swdan i'r gogledd ohoni, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo (Kinshasa) i'r gorllewin, Rwanda a Tansanïa i'r de, a Cenia i'r dwyrain. Nid oes iddi arfordir, a hi yw'r ail wlad o'r fath ar ôl Ethiopia. Mae Wganda wedi ei lleoli yn Ardal y Llynnoedd Mawrion ac mae rhan deheuol y wlad yn cynnwys talp enfawr o Lyn Victoria. Mae hefyd ym masn a tharddle'r Afon Nîl ac mae ei hinsawdd yn amrywiol, ond gan mwyaf yn gyhydeddol.

Wganda

Gweriniaeth Wganda Jamhuri ya Uganda (Swahili)
Arwyddair	Tros Dduw a Fy Ngwlad
Math	gwladwriaeth sofran, gweriniaeth, gwlad dirgaeedig, gwlad
Prifddinas	Kampala
Poblogaeth	47,123,531
Sefydlwyd	9 Hydref 1962 (Dominiwn: Annibyniaeth oddi wrth Lloegr (y DU)) 9 Hydref 1963 (Gweriniaeth)
Anthem	O, Wganda, Gwlad Prydferthwch!
Pennaeth llywodraeth	Robinah Nabbanja
Cylchfa amser	UTC+03:00, Africa/Kampala
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Saesneg, Swahili
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Dwyrain Affrica
Arwynebedd	241,038 ±1 km²
Yn ffinio gyda	Cenia, De Swdan, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Rwanda, Tansanïa, Swdan, Llyn Victoria
Cyfesurynnau	1.3°N 32.4°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Wganda
Corff deddfwriaethol	Senedd Wganda
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Wganda
Pennaeth y wladwriaeth	Yoweri Museveni
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Wganda
Pennaeth y Llywodraeth	Robinah Nabbanja
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$40,510 million, $45,559 million
Arian	Swllt Wganda
Canran y diwaith	4 ±1 canran
Cyfartaledd plant	5.775
Mynegai Datblygiad Dynol	0.525
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Mae hi'n wlad annibynnol ers 1962 pan dorrodd yn rhydd o'r Deyrnas Unedig. Prifddinas a dinas fwyaf Wganda heddiw yw Kampala. Tarddiad ei henw yw Brenhiniaeth Bwganda, hen frenhiniaeth yn ne'r wlad sydd hefyd yn cynnwys Kampala. Hyd at 1,700-2,300 blynedd yn ôl, helwyr oedd pobl yr ardal; daethant a'r iaith Bantw gyda nhw gan gartrefu yn rhannau deheuol y wlad yn gyntaf.

Bu Ymerodraeth Prydain yn rheoli'r ardal o 1894 ymlaen, fel protectoriaeth (protectorate) a ddaeth a'i deddfau gyda hi er mwyn rheoli'r wlad yn ei dull hi. Daeth annibyniaeth ar 9 Hydref 1962 a lladdwyd llawer ym mrwydr y wlad dros annibyniaeth a chlwyfwyd degau o filoedd o'r brodorion.

Mae rhai pethau wedi goroesi o'r dyddiau Prydeinig hynny gan gynnwys y Saesneg, sy'n brif iaith swyddogol y wlad.^[1] Ymhlith yr ieithoedd eraill y mae Lwganda, a siaredir gan lawer, yn enwedig yng nghanol y wlad; ceir hefyd y Runyoro, Runyankole, Rukiga a'r Lango. Arlywydd y wlad (2020) yw Yoweri Museveni, a ddaeth i rym yn Ionawr 1986.

Cyfeiriadau

1. Clause 1, Article 6, Chapter 2, Constitution of the Republic of Uganda, 1995