Tewdrig

Brenin Gwent a Glywysing yn ne Cymru a sant a ferthyrwyd yn ymladd y Sacsoniaid oedd Tewdrig neu Tewdrig ap Llywarch (Lladin: Theodoricius / Theodoric) (tua 580 - 630).^[1]

Marwolaeth Tewdrig, darlun o gerflun gan y cerflunydd Cymreig J. Evan Thomas (1852).

Tewdrig
Tewdrig ar ffenestr liw yn eglwys gadeiriol Llandaf
Ganwyd	6 g  Teyrnas Glywysing, Cymru
Bu farw	Unknown  Matharn
Dinasyddiaeth	Cymru
Galwedigaeth	teyrn
Dydd gŵyl	3 Ionawr
Plant	Meurig ap Tewdrig
Perthnasau	Teithfallt ap Nynniaw

Bywgraffiad

Yn ôl hanesyn a geir yn Llyfr Llandaf (12g), roedd Tewdrig yn fab i naill ai i Lywarch neu Teithfall o Went, a roddodd lawer o dir i glas Llandaf. Ymddeolodd fel brenin er mwyn mynd yn feudwy yn Nhyndyrn ac fe'i olynwyd gan ei fab, Meurig, tad Athrwys ap Meurig.^[2]

Ond pan groesodd y Sacsoniaid Afon Hafren dan arweiniad Ceolwulf tua'r flwyddyn, gan anrheithio nifer o glasau ac eglwysi, daeth Tewdrig allan o'i ymddeoliad i gynorthwyo ei fab ac amddiffyn yr eglwys yn erbyn y "paganiaid" Seisnig. Gorchfygodd Tewdrig a Meurig y Sacsoniaid ym mrydr Pont y Saeson, ger Tyndyrn, ond clwyfwyd Tewdrig yn angeuol. Cafodd ei gludo ar gert ych i'r clas ar Ynys Echni, ym Môr Hafren, ond ar y ffordd arosodd yr ychen wrth ffynnon wyrthiol a enwir yn Ffynnon Tewdrig hyd heddiw. Yno cafodd ei glwyfau eu golchi a bu farw mewn hedd. Yng nghalendr yr Eglwys coffheir ei farw ar 3 Ionawr.^[2]

Cof

Cododd y brenin Meurig eglwys yn y man a chladdodd ei dad yno a rhoi'r tir o amgylch i Esgobion Llandaf. Galwyd y llecyn yn Merthyr Tewdrig (pentref Matharn ar lan afon Gwy heddiw). Ond mae rhai haneswyr yn meddwl mai ger Caerfaddon yr ymladdwyd y frwydr ac i Dewdrig gael ei gladdu ar ei ffordd adref.^[2]

Darganfuwyd esgyrn honedig Sant Tewdrig ger yr allor yn Eglwys Merthyr Tewdrig gan Francis Godwin, Esgob Llandaf 1601-1617. Roedd clwyf mawr yn y benglog.^[2]

Cyfeiriadau

1. T. D. Breverton, The Book of Welsh Saints (Cyhoeddiadau Glyn Dŵr, 2001).
2. Wendy Davies, The Llandaff Charters (Aberystwyth, 1979).