Rhydaman

Tref a chymuned yn ne-ddwyrain Sir Gaerfyrddin yw Rhydaman (Saesneg: Ammanford). Mae ganddi 5,411 o drigolion (Cyfrifiad 2011), 75.88% ohonynt yn siarad Cymraeg yn ôl Cyfrifiad 2001. Mae'r dref wedi'i leoli ar ddiwedd Dyffryn Aman. Roedd Rhydaman yn dref cloddio glo ond erbyn heddiw mae'n ganolbwynt i'r ardal wrth gynnwys amrywiaeth o siopau, bwytai a pharc. Mae Rhydaman wedi gefeillio gyda â Breuillet, Essonne.

Rhydaman

Math	cymuned
Poblogaeth	8,610
Gefeilldref/i	Breuillet
Daearyddiaeth
Sir	Sir Gaerfyrddin
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	311.78 ha
Cyfesurynnau	51.8°N 3.993°W
Cod SYG	W04000491
Cod OS	SN625125
Cod post	SA18
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Adam Price (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Ann Davies (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Mae'r prif heolydd A483 a A474 yn rhedeg i Rydaman. Mae Gorsaf reilffordd Rhydaman ar llinell Rheilffordd Calon Cymru gyda threnau yn teithio i Lanelli, Abertawe un ffordd a'r Amwythig i'r ffordd arall.

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Adam Price (Plaid Cymru) ac yn Senedd y DU (San Steffan) gan Ann Davies (Plaid Cymru).^[1][2]

Hanes

Datblygodd yr enw Rhydaman ar 20 Dachwedd 1880 ond mae'r gymuned yn deillio nôl i'r 19g. Roedd y prif heolydd yn teithio trwy'r dref yn hytrach i'r dref. Roedd un heol yn deillio o Landeilo a Llandybie tuag at Fetws a'r heol arall o'r Dyffryn Aman tuag at Benybanc a Thŷ-croes. Roedd y ddwy brif heol yn croesi, sydd nawr yn cael ei adnabod fel Sgwâr Rhydaman. Datblygodd sawl tafarndy ar gyfer y teithwyr ac roedd y Cross Inn yn ddylanwadol iawn (y Sgwâr) - roedd yr ardal yn cael ei hadnabod fel 'Cross Inn'.

Canolbwynt cymuned 'Cross Inn' oedd yr heol trwy'r Sgwâr a phobl yn Carregaman Isaf. Roedd Betws (rhan o'r ardal) yn fwy, gydag Eglwys St David's yn ganolbwynt. Roedd yr ardal ar ochr arall Afon Aman yn cael ei chynnwys yn Llandybie.

Enwi

Roedd pentref arall o'r enw 'Cross Inn' yn bodoli yn Sir Gaerfyrddin, felly roedd angen ail-enwi'r dref. Cynhaliwyd cyfarfod er mwyn newid yr enw, roedd gan aelodau'r Eglwys a Chapel teimladau cryf i gadw'r enw oherwydd enw'r Capel mwyaf yn yr ardal oedd 'Cross Inn Chapel'. Gwelwyd yr enw ar arreg yno o hyd, ond Gellimanwydd yw'r Capel erbyn heddiw.

Eglwys yr Holl Seintiau

Ar 1af Hydref 1880, rhyddhawyd yr erthygl yn y papur newydd lleol:

"It has been proposed to call CROSS INN, which is in the parish of Llandybie, in the County of Carmarthen, from this time forth, after the Right Hon. Baron, who owns the place, Dynevor.

"By adopting a new name, it is hoped to get rid of all previous annoyances, and also, that the other Cross Inn may benefit by the change."Nodyn:Cite quote

Ar ôl sawl cyfarfod arall, penderfynwyd anfon y penderfyniad at grŵp o urddasiaethau lleol.

Ar 20fed Hydref, aeth aelod o'r pwyllgor i gyfarfod yn Neuadd Ivorites, ar Stryd yr Heol. Penderfynwyd, gan bobl leol a phwysig, fod yr ardal nawr o dan yr enw Rhydaman (Ammanford). Roedd Cadeirydd y cyfarfod (a phennaeth ysgol leol) Watkin Hezekiah Williams (Watcyn Wyn) yn hapus iawn gyda'r newid.

Diwydiant

Roedd galw mawr am glo oherwydd y Chwyldro Diwydiannol am ei fod yn angenrheidiol i gynnal peiriannau stêm. Cychwynnodd glo diddordeb i gwmnïau, ac arwain at reilffordd Llanelli; crëwyd system trafnidiaeth arbennig. Agorodd y rheilffordd gyntaf yn 1840, gan gysylltu Llanelli a Rhydaman, a'n cyrraedd Brynaman erbyn 1842. Datblygodd ymhellach i gyrraedd Llandeilo a'n bellach. Gwelwch Ammanford railway station am fwy.

Dechreuodd nifer o weithwyr glo oherwydd gwaith llaw oedd yr holl waith. Roedd pobl angen tai, gwasanaethau, adloniant ac ysgolion. Yn gyflym iawn, datblygodd y dref ddiwydiannol i dref prysur iawn. Cynyddodd niferoedd poblogaidd a niferoedd o siaradwyr Saesneg yn mewnfudo.

Llywodraeth

Etholiadau Seneddol

Roedd Rhydaman yn rhan o gyngor Sir Gaerfyrddin hyd at 1885 pan rannodd y Sir ac roedd yn rhan o Barti'r Rhyddfrydwyr hyd at 1918. Parti Llafur sydd yn Llanelli, ers 1922. Yn 1997, roedd Rhydaman yn rhan o Ddwyrain Caerfyrddin a Dinefwr dan Blaid Cymru gydag Adam Price yn 2001.

Llywodraeth Leol

Roedd Rhydaman yn rhan o gyngor Sir Gaerfyrddin ers 1889 hyd at 1974 ac fel arfer o dan gynghorwyr Llafur. Daeth yn rhan o gyngor Dyfed yn 1974 hyd at 1996. Ar ôl cael gwared ar Ddyfed, daeth yn rhan o Sir Gaerfyrddin eto hyd heddiw.

Cyfrifiad 2011

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[3][4][5][6]

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Rhydaman (pob oed) (5,411)			100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Rhydaman) (2,709)			51.5%
:Y ganran drwy Gymru			19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Rhydaman) (4437)			82%
:Y ganran drwy Gymru			73%
Y nifer rhwng 16 – 64 oed sydd mewn gwaith (Rhydaman) (1,093)			44.6%
:Y ganran drwy Gymru			67.1%

Enwogion

• John Rhys-Davies (ganed 1944), actor.

Eisteddfod Genedlaethol

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Rhydaman ym 1922 a 1970. Am wybodaeth bellach gweler:

• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhydaman 1922
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhydaman 1970

Papur Bro

Papur bro Rhydaman a'r cylch yw Glo Mân.