Pumlumon

Pumlumon yw'r mynydd uchaf yng nghanolbarth Cymru, yn yr Elenydd. Ceir pum prif gopa ar y mynydd: yr uchaf yw Pen Pumlumon Fawr (752 m). Mae ochrau gogleddol y mynydd-dir yn greigiog a'r ochrau deheuol yn llwm a mawnog.

Pumlumon

Math	mynydd
Daearyddiaeth
Sir	Ceredigion
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.467°N 3.783°W
Cod OS	SN7897286945

Ystyr llumon yw "simnai" neu "corn y mwg". Felly "Y Pum Simnai" yw ystyr lythrennol yr enw Pumlumon (llurguniad Seisnigaidd yw'r ffurf Plynlimon). Y pum llumon yw:

• Pen Pumlumon Fawr (752 m)
• Pen Pumlumon Arwystli (741 m)
• Y Garn (Pumlumon) (684 m)
• Pumlumon Fach (668 m)
• Pumlumon Cwmbiga (620 m)

Mae'r mynydd yn gorwedd yng ngogledd-ddwyrain Ceredigion gan ffurfio pwynt(au) uchaf yr ucheldir mawnog agored sy'n gorwedd rhwng Aberystwyth i'r gorllewin, Machynlleth i'r gogledd, Llanidloes i'r dwyrain a Ponterwyd i'r de. Ar lethrau dwyreiniol Pumlumon, o fewn tair milltir i'w gilydd, ceir tarddleoedd afonydd Hafren (yr afon hwyaf ym Mhrydain) a Gwy. Yng nghesail y mynydd, islaw ymyl ysgathrog gogledd Pumlumon, mae Llyn Llygad Rheidol, tarddle afon Rheidol. I'r gorllewin o'r mynydd ceir cronfa ddŵr Nant-y-moch.

Ymladdwyd Brwydr Hyddgen ger Pumlumon yn haf 1401, pan drechodd lluoedd Owain Glyndŵr lu o Saeson a Ffleminiaid. Bu ardal Pumlumon yn gadarnle i wŷr Glyn Dŵr ar gyfer ymosodiadau ar ardaloedd yn y Gororau.

Cerdded

Y llwybr hawsaf i gopa Pen Pumlumon Fawr yw'r hwnnw sy'n cychwyn o Eisteddfa Gurig, tua 427 m (1,400 troedfedd) i fyny ger y bwlch a ddringir gan yr A44 rhwng Aberystwyth a Llangurig. Ceir llwybr arall sy'n cychwyn o Nant-y-moch. Mae ardal Pumlumon yn adnabyddus am ei thirwedd mawnog a nodweddir gan nifer o gorsydd, ffrydiau a llynnoedd bychain. Mewn niwl mae'n gallu bod yn dir twyllodrus i gerddwyr ac mae map a chwmpawd yn hanfodol.

Pumlumon mewn llenyddiaeth

Hedegodd y "celwyddfarwn" Münchhausen o Bumlumon i'r Unol Daleithiau yn y llyfr enwog, Anturiaethau Barwn Münchhausen gan Rudolph Erich Raspe, pennod 31.

Copaon

Golygfa o Fanc y Garn

Lleoliad y copaon o Aberystwyth i'r Trallwng

Rhwng Aberystwyth a'r Trallwng
Enw	Cyfesurynnau OS		Cyfesurynnau Daearyddol
Banc Bugeilyn:	SN826925	map	52.517°N, 3.731°W
Banc Bwlchygarreg:	SN729918	map	52.509°N, 3.874°W
Banc Bwlchygarreg (copa gorllewinol):	SN716914	map	52.505°N, 3.893°W
Banc Llechwedd-mawr:	SN775898	map	52.492°N, 3.805°W
Banc Mynyddgorddu:	SN667866	map	52.461°N, 3.963°W
Banc y Garn:	SN706844	map	52.442°N, 3.905°W
Banc yr Wyn:	SN741902	map	52.495°N, 3.855°W
Bryn Amlwg:	SN921973	map	52.562°N, 3.593°W
Bryn y Fan:	SN931884	map	52.483°N, 3.575°W
Bryn y Fedwen:	SN840953	map	52.543°N, 3.711°W
Bryn yr Ŵyn:	SN839925	map	52.517°N, 3.712°W
Bryn-hir:	SN615861	map	52.455°N, 4.039°W
Bryn-y-Brain:	SN817997	map	52.582°N, 3.747°W
Bryn-y-tail:	SN916874	map	52.473°N, 3.597°W
Carn Hyddgen (Carn Gwilym):	SN792908	map	52.501°N, 3.781°W
Carnedd Wen:	SH924099	map	52.676°N, 3.592°W
Carnfachbugeilyn:	SN826903	map	52.497°N, 3.73°W
Cefn Coch (Ffridd Esgair-yr-owen):	SH815025	map	52.607°N, 3.751°W
Cefn Crin:	SJ145045	map	52.631°N, 3.264°W
Clipyn Du (Tarren Bwlch-gwyn) (Siambr Trawsfynydd):	SN799931	map	52.522°N, 3.771°W
Coed Mawr:	SO013874	map	52.475°N, 3.454°W
Dinas (mynydd):	SN904885	map	52.483°N, 3.615°W
Disgwylfa Fawr:	SN737847	map	52.445°N, 3.859°W
Drosgol:	SN759878	map	52.473°N, 3.828°W
Drybedd:	SN772833	map	52.433°N, 3.807°W
Esgair Ddu:	SH873106	map	52.681°N, 3.668°W
Esgair y Maesnant (copa de-ddwyreiniol):	SN842856	map	52.456°N, 3.705°W
Ffridd Pen-y-Graig:	SH842018	map	52.601°N, 3.711°W
Foel Fadian:	SN828953	map	52.542°N, 3.729°W
Foel Fras (Pumlumon):	SN765926	map	52.517°N, 3.821°W
Foel Grafiau:	SN765920	map	52.511°N, 3.821°W
Foel Uchaf:	SN802911	map	52.504°N, 3.766°W
Fron Goch:	SH822013	map	52.596°N, 3.74°W
Garreg-hir:	SN998977	map	52.567°N, 3.479°W
Llechwedd Hirgoed (copa de-ddwyreiniol):	SN820832	map	52.433°N, 3.737°W
Llechwedd Hirgoed (copa gorllewinol):	SN813836	map	52.437°N, 3.747°W
Llechwedd y Glyn:	SN864872	map	52.47°N, 3.673°W
Moel Hyddgen (Pen y Darren):	SN764943	map	52.532°N, 3.823°W
Moel y Llyn:	SN712916	map	52.507°N, 3.899°W
Mynydd Moelfre:	SN848983	map	52.57°N, 3.701°W
Mynydd Garth-Gwynion:	SN733986	map	52.57°N, 3.87°W
Newydd Fynyddog:	SH914004	map	52.59°N, 3.604°W
Pen Carreg Gopa:	SN721947	map	52.535°N, 3.887°W
Pen Creigiau'r Llan:	SN745939	map	52.528°N, 3.851°W
Pen Pumlumon Arwystli:	SN814877	map	52.474°N, 3.747°W
Pen Pumlumon Llygad-bychan (copa dwyreiniol):	SN799871	map	52.468°N, 3.769°W
Pen Pumlumon Llygad-bychan (is-gopa):	SN801873	map	52.47°N, 3.766°W
Pen yr Allt-fawr:	SN787961	map	52.549°N, 3.79°W
Pen-caenion:	SO141964	map	52.558°N, 3.268°W
Pencerrigtewion:	SN800881	map	52.477°N, 3.768°W
Penglais:	SN595831	map	52.427°N, 4.067°W
Pumlumon Cwmbiga:	SN830899	map	52.494°N, 3.724°W
Pumlumon Fach:	SN787874	map	52.471°N, 3.787°W
Pumlumon Fawr:	SN789869	map	52.466°N, 3.784°W
Rhos Fawr (mynydd):	SN999883	map	52.483°N, 3.475°W
Stingwern Hill:	SJ132014	map	52.603°N, 3.283°W
Upper Park:	SJ189052	map	52.638°N, 3.199°W
Y Foel:	SN838842	map	52.443°N, 3.711°W
Y Garn (Pumlumon):	SN775851	map	52.45°N, 3.803°W

Gweler hefyd

• Rhestri copaon a sut y cânt eu dosbarthu
• Rhestr mynyddoedd Cymru
• Rhestr o gopaon Cymru
• Rhestr Mynyddoedd yr Alban dros 2,000'

Ffynonellau

• Terry Marsh, The Mountains of Wales (Llundain, 1985)
• Ioan Bowen Rees, Dringo Mynyddoedd Cymru (Dinbych, 1965)