Llundain
prifddinas Lloegr a'r Deyrnas Unedig From Wikipedia, the free encyclopedia
prifddinas Lloegr a'r Deyrnas Unedig From Wikipedia, the free encyclopedia
Prifddinas y Deyrnas Unedig a phrifddinas Lloegr yw Llundain (Saesneg: London). Saif y ddinas ar lan afon Tafwys yn ne-ddwyrain Lloegr, gyda phoblogaeth o tua 8,799,728 (2021)[1]. Ceir 130 o filltiroedd rhwng Llundain a Chaerdydd.
 | |
| Math | metropolis, canolfan ariannol, dinas, dinas global, mega-ddinas, y ddinas fwyaf  |
|---|---|
En-uk-London.ogg, LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Londra.wav, LL-Q1617 (urd)-نعم البدل-لندن.wav | |
| Poblogaeth | 8,799,728 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Sadiq Khan |
| Gefeilldref/i | Berlin, Mumbai, Dinas Efrog Newydd, Alger, Sofia, Moscfa, Tokyo, Beijing, Karachi, Zagreb, Tehran, Arequipa, Delhi, Bogotá, Johannesburg, Kuala Lumpur, Oslo, Sylhet, Shanghai, Baku, Buenos Aires, Istanbul, Los Angeles, Podgorica, Delhi Newydd, Phnom Penh, Jakarta, Amsterdam, Bwcarést, Santo Domingo, La Paz, Dinas Mecsico |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Saesneg |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Llundain Fwyaf |
| Gwlad |  Lloegr |
| Arwynebedd | 1,572 ±1 km² |
| Uwch y môr | 15 metr, 11 metr, 36 troedfedd |
| Gerllaw | Afon Tafwys, Camlas Grand Union |
| Yn ffinio gyda | Essex, Caint, Sussex, Surrey, Swydd Buckingham, Berkshire, Swydd Hertford |
| Cyfesurynnau | 51.5072°N 0.1275°W |
| Cod post | E, EC, N, NW, SE, SW, W, WC, BR, CM, CR, DA, EN, HA, IG, KT, RM, SM, TN, TW, UB, WD |
| GB-LND | |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Maer Llundain |
| Pennaeth y Llywodraeth | Sadiq Khan |
 | |
Mae'r ddinas wedi bodoli ymhell cyn dyfodiad y Saeson i Loegr: ceir olion Celtaidd a Rhufeinig, ac mae'n debyg bod yr enwau modern arni, drwy'r enw Lladin 'Londinium, o darddiad Celtaidd. Yn ôl Sieffre o Fynwy yn ei Historia Regum Britanniae (12fed ganrif) a'r chwedl Gymraeg Cyfranc Lludd a Llefelys, Lludd fab Beli a roddodd ei enw i'r ddinas drwy'r enw "Caer Ludd".[2]
Mae pencadlys a phrif faes rygbi Lloegr yn Twickenham, ardal faestrefol yn ne-orllewin y ddinas. Mae'r ddinas hefyd yn gartref i sawl tîm pêl-droed. Lleolir stadiwm genedlaethol newydd Lloegr yn Wembley ers 2007; fe'i codwyd ar gost o £800,000,000.[3]
Mae tarddiad yr enw Llundain yn dal i fod yn ddirgelwch. Sieffre o Fynwy oedd yn gyfrifol am darddiad yr enw cynnar gan iddo ysgrifennu hanes y brenin Celtaidd Lludd fab Beli, a gymerodd drosodd y ddinas a'i galw'n Kaerlud. Newidiodd yr enw yma dros amser i Kaerludien ac yna London. Mae yna ddamcaniaethau eraill dros darddiad y gair, rhai yn dod o'r Frythoneg ac un honiad heb fawr o goel arno yn deillio nôl i'r Eingl-sacsonaidd. Mae tystiolaeth fod aneddiadau Brythonig gwasgaredig yn yr ardal yn deillio nôl cyn y Rhufeiniaid, ond sefydlwyd yr anheddiad sylweddol cyntaf gan y Rhufeiniaid a'i alw'n Londinium, yn dilyn concwest y Rhufeiniaid yng ngwledydd Prydain. Goroesodd y Londinium yma am 17 mlynedd yn unig oherwydd yn y flwyddyn 61 O. C. ymosododd Llwyth yr Iceniaid ar Lundain o dan arweiniad Brenhines Buddug (Boundica). Roedd hon yn fuddugoliaeth ysgubol a llosgwyd Llundain (a oedd eisoes yn datblygu'n brifddinas de facto y dalaith) i'r llawr. Mae'r lludw yn dal i gael ei gloddio oddi yno ddwy fil o flynyddoedd yn ddiweddarach.[4]. Ailadeiladwyd Llundain ar ôl yr ymosodiad, a daeth yn brif ddinas ar ôl Colchester. Roedd gan y Llundain Rhufeinig boblogaeth o tua 60,000 erbyn yr amser yma.
Yn 450 O.C. roedd Llundain yn parhau i fod yn nwylo'r Brythoniaid.[5]
Erbyn y 600au, cododd yr Eingl-sacsonaidd adeiladau newydd a galw'r dref yn Lundenwic a oedd tua 1000 troedfedd i fyny’r afon o’r hen ddinas Rufeinig; bellach a elwir yn Covent Garden. Mae'n debygol y byddai harbwr wedi bod ar aber afon Fleet bryd hynny ar gyfer pysgota a masnachu. Tyfodd y masnachu hyd oni chafodd yr ardal ei goresgyn gan Y Llychlynwyr. Bu'n rhaid i’r ddinas ailsefydlu ei hun yn yr hen safle, sef safle Llundain Rufeinig lle'r oedd yna furiau i'w hamddiffyn. Parhaodd yr ymosodiadau gan y Llychlynwyr yn ne-ddwyrain Lloegr tan 886 pan ail-gipiodd Alfred Fawr y ddinas a chreu heddwch efo’r arweinydd Daneg, Guthrum. Daeth y ddinas Sacsonaidd, wreiddiol sef ‘’Lundenwic’’ yn ‘’Ealdwic’’ (Hen Ddinas), enw a oroesodd tan heddiw fel ‘’Aldwych’’, sydd yn Ninas Westminster.
.PNG)
Mewn dial, ymosododd byddin y Saeson gan ddymchwel "Pont Llundain". Roedd y Saeson yn ôl, ac yn rheoli mewn safle pwerus. Daeth Canute Fawr i rym yn 1016, arweiniodd y ddinas tan ei farwolaeth yn 1035. Pan fu farw, dychwelodd arweiniad y dalaith i'r Sacsoniaid. Erbyn hyn, roedd Llundain yn un o ddinasoedd mwyaf (a mwyaf ffyniannus) Lloegr er bod pencadlys y llywodraeth yn Winchester. Yn dilyn buddugoliaeth Brwydr Hastings yn 1066, coronwyd Gwilym y Gorchfygwr ac yna Dug Normandi fel Brenin Lloegr mewn abaty newydd yn Westminster ar ddydd Nadolig 1066. Rhoddodd Gwilym (William) freintiau i’r dinasyddion, ac ar yr un pryd adeiladwyd Tŵr Llundain i gadw trefn ar ei dinasyddion.
Dechreuwyd adeiladu Palas San Steffan yn 1097 yn agos i Abaty Westminster. Mae'r parth hwnnw o Westminster wedi bod yn ardal lywodraethol o’r cyfnod hwnnw hyd heddiw. Tyfodd Llundain mewn cyfoeth a phoblogaeth yn ystod yr Oesoedd Canol. Yn 1100 roedd poblogaeth Llundain tua 18,000; erbyn 1300 tyfodd i bron 100,000. Gwaharddodd Brenin Edward Iddewon o'r ddinas a lleihaodd y boblogaeth.
Daeth trychineb y Pla du yn y 14g. Collodd Llundain traean o’i phoblogaeth. Roedd yn weddol dawel yn ystod y canol oesoedd, oni bai am rhai rhyfeloedd cartref megis Rhyfeloedd y Rhosynnau. Ar ôl trechu'r Armada Sbaeneg yn 1588, cafwyd sefydlogrwydd llywodraethol a gwelwyd twf yn y ddinas. Yn 1603 daeth Iago, brenin Lloegr (I) a'r Alban (VI) yn frenin Lloegr. Roedd ei ddeddfau gwrth-Gatholig yn amhoblogaidd iawn, ac felly cafwyd ymgais i'w lofruddio; adnabyddir hyn fel Cynllwyn y Powdr Gwn ar 5 Tachwedd 1605.
Achosodd y Pla Mawr nifer o broblemau yn Llundain yn gynnar yn yr 17g. Lladdwyd rhwng 70,000 a 100,000 yn y pla rhwng 1665-66. Daeth y pla i ben fwy na thebyg oherwydd i’r dân mawr Llundain, ei glirio yn 1666. Cynnwyd y tân yn y ddinas wreiddiol ac ymledodd drwy’r adeiladau pren a'r toeau gwellt. Cymerodd yr ailadeiladu 10 mlynedd i'w hailadeiladu.
Yn dilyn twf mawr Llundain yn y 18g, fe gafodd yr anrhydedd o'i galw'r ddinas fwyaf yn y byd o 1831 i 1925. Arweiniodd y cynnydd mewn cludiant at adeiladu’r system danddaearol cyflyma'r byd.
Lladdwyd dros 30,000 o bobl yn ystod Y Blitz gan ddinistrio nifer fawr o adeiladau ar draws Llundain.
Awdurdodau lleol o fewn Llundain Fwyaf yw Bwrdeistrefi Llundain (Saesneg: London Boroughs). Ceir 32 o Fwrdeistrefi Llundain ynghyd â Dinas Llundain, nad yw'n cael ei hystyried yn fwrdeistref.
|
||||||
| † dim yn fwrdeistref am ei fod wed'i lywodraethu gan Gorfforaeth Dinas Llundain * Bwrdeistref Frenhinol | ||||||
Hanes poblogaeth Llundain (data o Wicidata)
Yn anad un ddinas arall yn Lloegr mae gan Lundain gysylltiadau hir â Chymru. Mae Cymry Llundain wedi cael eu disgrifio fel "yr hynaf a'r fwyaf o'r holl gymunedau o alltudion o Gymru". O'r Oesoedd Canol Diweddar ymlaen, ceir cofnodion am Gymry yn ymweld â Llundain – ac weithiau'n aros yno – fel milwyr hur, masnachwyr, ac ati. Erbyn canol y 18g roedd cymuned bur sylweddol o Gymry alltud yn byw yno, naill ai dros dro neu'n barhaol. Am fod Cymru yn amddifad o brifddinas a chanolfannau trefol mawr, daeth Llundain yn ganolbwynt i lenorion a hynafiaethwyr hefyd a sefydlwyd sawl cymdeithas ddiwylliannol wladgarol yno, gan gynnwys y Gwyneddigion a'r Cymmrodorion. Sefydlwyd Ysgol Gymraeg Llundain a fu'n gartref dros dro i gasgliad pwysig o lawysgrifau Cymraeg.
Daeth newid pwysig yn y 1950au a'r 1960au gyda chyhoeddi Caerdydd yn brifddinas Cymru a'r cynnydd mewn gwaith gweinyddol a ddaeth yn sgil hynny, a lleihaodd nifer y Cymry a aethai i Lundain er mwyn eu gyrfa broffesiynol. Amcangyfrifir gan rai bod tua 100,000 o bobl a aned yng Nghymru (heb sôn am bobl o dras Gymreig) yn byw yn Llundain heddiw, ond erbyn hyn mae rhwymau cymdeithas wedi llacio a bychan iawn mewn cymhariaeth â'r hen ddyddiau mae cymdeithas Gymraeg/Gymreig y ddinas erbyn heddiw.
Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Llundain ym 1887 a 1909:
Mae gan Lundain y system trenau dan-ddaear hynaf yn y byd, y London Underground a adnabyddir fel yr "Underground" neu'r "Tube".
