Dinas Mecsico

Dinas Mecsico (Sbaeneg: Ciudad de México; enw gwreiddiol: Tenochtitlan) yw prifddinas a dinas fwyaf Mecsico. Cyfeirir ati yn yr iaith frodorol Nahuatl fel 'Āltepētl Mēxihco' ac yn aml fel 'Mecsico, D.F.' (Distrito Federal) neu'n fyr fel: CDMX. Mae'n un o ddinasoedd mwyaf y byd, gyda phoblogaeth y ddinas ei hun yn 9,209,944 (2020)^[1] a phoblogaeth yr ardal fetropolitaidd (a elwir yn "Dinas Mecsico Fwyaf") yn 21,905,000 (2022)^[2]. Hi, felly, yw dinas fwyaf poblog Gogledd America.^[3][4] Fe'i lleolir yn Nyffryn Mecsico (Valle de México), cwm mawr ar lwyfandir uchel yng nghanol gwlad Mecsico, ar uchder o 2,240 metr (7,350 tr), dros ddwywaith uchder yr Wyddfa. Mae gan y ddinas 16 israniad o'r enw bwrdeistrefi neu demarcaciones territoriales.

Dinas Mecsico

Arwyddair	Muy Noble e Insigne, Muy Leal e Imperial
Math	federative entity of Mexico, dinas fawr, dinas, metropolis, y ddinas fwyaf, mega-ddinas, prifddinas ffederal, dinas fwyaf
Enwyd ar ôl	Tenochtitlan
LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Ciudad de México.wav
Poblogaeth	9,209,944
Sefydlwyd	1521
Pennaeth llywodraeth	Marti Batres
Cylchfa amser	UTC−06:00, Cylchfa Amser Canolog
Gefeilldref/i	Andorra la Vella, Athen, Arequipa, Beijing, Beirut, Berlin, Bogotá, Buenos Aires, San Juan, Cairo, Caracas, Chicago, Ciudad Juárez, Cuzco, Doha, Dolores Hidalgo Municipality, Dinas Gwatemala, Istanbul, Jakarta, Kaliningrad, Kyiv, Dinas Coweit, La Paz, Lima, Lisbon, Los Angeles, Madrid, Manila, Montevideo, Nagoya, Nicosia, Dinas Panamâ, Ranchi, Rio de Janeiro, Santiago de Chile, São Paulo, San Salvador, Seoul, Stockholm, Stuttgart, Sydney, Tel Aviv, Toronto, Niardo, Houston, La Habana, Maracaibo, Santo Domingo, Guadalajara, Monterrey, Cádiz, Rosario, Murom, Samarcand, Guanajuato, Dinas Efrog Newydd, Paris, Llundain
Nawddsant	Philip of Jesus
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Dinas Mecsico Fwyaf
Gwlad	Mecsico
Arwynebedd	1,485 km²
Uwch y môr	2,240 ±1 metr
Yn ffinio gyda	Morelos, Talaith Mecsico
Cyfesurynnau	19.4194°N 99.1456°W
Cod post	01000–16999
MX-CMX
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaethol	Congress of Mexico City
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Head of Mexico City government
Pennaeth y Llywodraeth	Marti Batres
Sefydlwydwyd gan	Antonio de Mendoza
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Dinas Mecsico yw un o'r canolfannau diwylliannol ac ariannol pwysicaf yn y byd.^[5] Cyn i'r Sbaenwyr gyrraedd, yma oedd safle dinas Tenochtitlan. Yn 1519 cyrhaeddodd y Sbaenwyr o dan Hernán Cortés, a chyn hir roeddynt wedi cipio grym yn y ddinas. Wedi i Fexico ennill ei hannibyniaeth oddi wrth Sbaen, daeth Dinas Mecsico yn brifddinas y wlad.

Mae gan Ddinas Mecsico Fwyaf Gynnyrch mewnwladol crynswth (GDP) o $ 411 biliwn yn 2011, sy'n ei gwneud yn un o'r ardaloedd trefol mwyaf cynhyrchiol yn y byd.^[6] Roedd y ddinas yn gyfrifol am gynhyrchu 15.8% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth Mecsico gyfan, ac roedd yr ardal fetropolitan yn cyfrif am tua 22% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth y wlad.^[7] Pe bai'n wlad annibynnol yn 2013, Dinas Mecsico fyddai'r pumed economi fwyaf yn America Ladin - pum gwaith mor fawr â Costa Rica a thua'r un maint â Periw.^[8]

Prifddinas Mecsico yw'r brifddinas hynaf yn America, ac un o ddwy a sefydlwyd gan bobl frodorol, y llall yw Quito, prifddinas Ecwador. Adeiladwyd y ddinas yn wreiddiol ar ynys ar Lyn Texcoco gan yr Asteciaid ym 1325 a'i henw oedd Tenochtitlan, ond fe'i dinistriwyd bron yn llwyr gan y Sbaenwyr yng Ngwarchae Tenochtitlan 1521. Yn 1524, sefydlwyd bwrdeistref Dinas Mecsico, o'r enw México Tenochtitlán, ac ym 1585, fe'i gelwid yn swyddogol fel Ciudad de México (Dinas Mecsico).^[9][9] Dinas Mecsico oedd canolfan wleidyddol, weinyddol ac ariannol rhan fawr o ymerodraeth drefedigaethol Sbaen.^[10] Ar ôl sicrhau annibyniaeth oddi wrth Sbaen ym 1824, crëwyd hi'n ardal ffederal.

Mae gan y ddinas sawl polisi blaengar, megis erthyliad yn ôl y galw, math cyfyngedig o ewthanasia, ysgariad di-fai, a phriodas o'r un rhyw.

Hanes

Yr arwyddion hynaf o drefedigaethau dynol yn ardal Dinas Mecsico yw esgyrn "y fenyw Peñon" ac eraill a geir yn San Bartolo Atepehuacan (Gustavo A. Madero). Credwyd am hir eu bod yn dod o'r cyfnod Cenolithig isaf (9500-7000 CC). Fodd bynnag, mae astudiaethau diweddar yn gosod oedran y fenyw Peñon yn 12,700 oed,^[11] gan ei gwneud yn un o'r olion dynol hynaf a ddarganfuwyd yn yr Americas (neu'r Amerig.^[12]

Yr ardal oedd cyrchfan ymfudo’r Teochichimecas yn ystod yr 8g a’r 13g, pobloedd a fyddai’n arwain at ddiwylliannau y Toltec, a'r Mexica (neu'r Asteciaid), a gyrhaeddodd tua'r 14g i ymgartrefu gyntaf ar lannau'r llyn.

Yr Aateciaid

Sefydlwyd dinas Mecsico-Tenochtitlan gan bobl Mexica ym 1325. Adeiladwyd hen ddinas Mexica y cyfeirir ati'n syml fel Tenochtitlan ar ynys yng nghanol llynnoedd mewndirol Dyffryn Mecsico, y rhannodd hi gyda dinas-wladwriaeth lai o'r enw Tlatelolco.^[13] Yn ôl y chwedl, nododd prif dduw'r Mecsicaniaid, Huitzilopochtli, y safle lle roeddent i adeiladu eu dinas trwy ddangos iddyn nhw eryr euraid yn gorwedd ar gactws pigog (Opuntia) yn difa neidr Crotalus.^[14]

Rhwng 1325 a 1521, tyfodd Tenochtitlan o ran maint a chryfder, gan ddominyddu'r dinas-wladwriaethau eraill o amgylch Llyn Texcoco athrwy Dyffryn Mecsico. Pan gyrhaeddodd y Sbaenwyr, roedd ymerodraeth yr Asteciaid wedi cyrraedd llawer o Mesoamerica: o Gwlff Mecsico i'r Cefnfor Tawel.^[14]

Ar ôl glanio yn Veracruz, aeth y fforiwr Sbaenaidd Hernán Cortés ymlaen i Tenochtitlan gan gyrraedd yno ar 8 Tachwedd 1519.^[15] Gorymdeithiodd Cortés a'i ddynion ar hyd y sarn a arweiniodd i'r ddinas o Iztapalapa, a chyfarchwyd y Sbaenwyr gan reolwr y ddinas, sef Moctezuma II; cyfnewidiwyd anrhegion, ond ni pharhaodd y cyfeillgarwch yn hir. Carcharodd Cortés y Brenin Moctezuma, gan obeithio llywodraethu trwyddo.^[16]

Cynyddodd y tensiynau tan, ar noson 30 Mehefin 1520 a bu brwydr o'r enw "La Noche Triste" - cododd yr Asteciaid yn erbyn y Sbaenwyr estron a llwyddo i ddal neu yrru'r Ewropeaid a'u cynghreiriaid Tlaxcalan oddi yno.^[17] Ail-grwpiodd cortés yn Tlaxcala. Credai'r Asteciaid fod y Sbaenwyr wedi mynd yn barhaol, ac etholasant frenin newydd, Cuitláhuac, ond bu farw'n fuan; y brenin nesaf oedd Cuauhtémoc.^[18]

Aeth Cortés ati i roi gwarchae ar Tenochtitlan ym Mai 1521. Am dri mis, dioddefodd y ddinas oherwydd diffyg bwyd a dŵr yn ogystal â lledaeniad y frech wen a ddaeth yn sgil y Sbaenwr. Glaniodd Cortés a'i gynghreiriaid eu lluoedd yn ne'r ynys gan ymladd eu ffordd trwy'r ddinas yn araf. Ildiodd Cuauhtémoc yn Awst 1521. Difethodd y Sbaenwyr ardal Tenochtitlan a'r brodorion bron yn llwyr yn ystod gwarchae olaf y goncwest.^[15]

Adeiladau a chofadeiladau

• Amgueddfa Estanquillo
• El Ángel (Angel Annibyniaeth)
• Castell Chapultepec
• Clwysty La Merced
• Colegio Nacional
• Eglwys gadeiriol
• Eglwys Nuestra Señora de Loreto
• Palacio Nacional
• Palas Iturbide
• Tai Mayorazgo de Guerrero
• Torres de Satélite

Enwogion

• Frida Kahlo (1907-1954), arlunydd
• Pedro Armendáriz (1912-1963), actor
• Luis Echeverría (g. 1922), gwleidydd
• Laura Esquivel (g. 1950), awdures
• Mario Van Peebles (g. 1957), actor

Cyfeiriadau

1. https://www.inegi.org.mx/programas/ccpv/2020/.
2. http://www.demographia.com/db-worldua.pdf. dyddiad cyrchiad: 28 Hydref 2023.
3. "Artículo 44" (PDF). Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2020-01-17. Cyrchwyd 14 Mai 2010.
4. Agren, David (29 Ionawr 2016). "Mexico City officially changes its name to – Mexico City". The Guardian.
5. Foreign Policy (2008). "The 2008 Global Cities Index". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 Ionawr 2010. Cyrchwyd 27 Rhagfyr 2009.
6. Global MetroMonitor | Brookings Institution Archifwyd 2013-06-05 yn y Peiriant Wayback. Brookings.edu. Retrieved on 12 Ebrill 2014.
7. "Mexico City GDP as compared with national GDP". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 Ebrill 2010. Cyrchwyd 19 Awst 2010.
8. Parish Flannery, Nathaniel. "Mexico City Is Focusing on Tech Sector Development". Forbes. Cyrchwyd 27 Rhagfyr 2013.
9. Government of the Federal District. "History of Mexico City" (yn Sbaeneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 19 Rhagfyr 2009. Cyrchwyd 27 December 2009.
10. United Nations. "Mexico City, Mexico" (yn Sbaeneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 Mai 2010. Cyrchwyd 27 Rhagfyr 2009.
11. Steve Connor (3 Rhagfyr 2002). "Does skull prove that the first Americans came from Europe?". The Independent. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-09-28. Cyrchwyd 2021-03-23.
12. David Epstein (2 Ionawr 2005). "First Americans Mai Have Come From Australia". Discover. Cyrchwyd 17 Hydref 2020.
13. Frances F. Berdan, The Aztecs of Mexico: An Imperial Society (Efrog Newydd: Holt, Rinehart, Winston, 1982), tt.10–14
14. Berdan, The Aztecs of Mexico, t.14
15. Marroqui, Jose Maria (1969). La Ciudad de Mexico. Mexico City: Ayuntamiento del Distrito Federal. tt. 21–25.
16. "Conquistadors – Cortés. November 1519, The Most Beautiful Thing in the World". PBS. Cyrchwyd 17 Ebrill 2011.
17. "Conquistadors – Cortés. June 1520 – Massacre at Tenochtitlán". PBS. Cyrchwyd 17 Ebrill 2011.
18. "Conquistadors – Cortés. Rhagfyr 1520 – Siege, Starvation & Smallpox". PBS. Cyrchwyd 17 Ebrill 2011.