Jwnta milwrol

Mae jwnta milwrol,^[1] defnyddir hefyd junta yn Gymraeg^[2] (yngennir unai fel chwnta/ gydag 'ch' Gymraeg - ˈhʊntə; neu fel jwnta gyda 'j Saesneg' -ˈdʒʌntə/) yn llywodraeth a arweinir gan bwyllgor o arweinwyr milwrol. Mae'r gair junta yn dod o'r Sbaeneg a'i ystyr yw "cyfarfod" neu "bwyllgor" ac mae'n tarddu o'r "junta" cenedlaethol a lleol a drefnwyd gan wrthwynebiad Sbaen i ymosodiad Napoleon ar Sbaen ym 1808.^[3] Defnyddir y term bellach i gyfeirio at ffurf awdurdodaidd ar lywodraeth a nodweddir gan unbennaeth filwrol oligarchaidd, fel y gwahaniaethir oddi wrth gategorïau eraill o reolaeth awdurdodaidd, yn benodol dyn cryf (unbenaethau milwrol unbenaethol); peiriant (unbenaethau parti oligarchig); a phennaeth (unbeniaethau pleidiau unbenaethol).^[4]

Jwnta milwrol

Enghraifft o'r canlynol	math o lywodraeth
Math	military government, cynulliad, command

Y Cadfridog Jorge Rafael Videla ddaeth i rym drwy coup d'état ar 24 Mawrth 1976 gan gyda Jwnta filwrol yr Ariannin (1976–83). Mae America Ladin yn ddrwg-enwog am amlder jwntas milwrol yn meddiannu grym dros eu gwledydd

Daw jwnta i rym yn aml o ganlyniad i coup d'état.^[3] Gall y junta naill ai gymryd pŵer yn ffurfiol fel corff llywodraethu'r genedl, gyda'r pŵer i reoli trwy archddyfarniad, neu gall ddefnyddio pŵer trwy arfer rheolaeth gyfrwymol (ond anffurfiol) dros lywodraeth sy'n sifil mewn enw.^[5]

Dydy'r gair "junta" o'i hun yn Sbaeneg, ddim yn golygu grym milwrol. Gall ddynodi dim mwy na "chyfarfod" neu gorff sy'n cymryd penderfyniadau.^[6]

Dau fath o Jwnta

Gellir dadlau bod dau fath o jwnta; hyn o reol jwnta yn rheolaeth agored a rheolaeth gudd.^[7]

• Rheolaeth Agored - bydd yn yn cynnwys defnydd amlwg o'r junta yn gwisgo ffurfwisg filwrol, yn dathlu neu pheidio gochel defnydd o drais (gan gynnwys dienyddio gwrthwynebwyr gwir neu honedig), diddymu aparatws ddemocrataidd y wladwriaeth a chyfyngu neu gwaredu ar elfennau a grwpiau o fewn cymdeithas ddinesig e.e. pleidiau gwleidyddol, grwpiau pwyso, efallai sefydliadau crefyddol.

• Rheolaeth Gudd - gall rheolaeth gudd fod ar ffurf naill ai sifileiddio (civilianisation) neu reolaeth anuniongyrchol.^[7] Mae sifileiddio yn digwydd pan fydd jwnta yn dod â'i nodweddion milwrol amlwg i ben yn gyhoeddus, ond yn parhau â'i oruchafiaeth.^[7] Er enghraifft, gall y junta derfynu'r gyfraith filwrol, ildio iwnifformau milwrol o blaid gwisg sifil, "coloneiddio" llywodraeth gyda chyn swyddogion milwrol, a gwneud defnydd o bleidiau gwleidyddol neu sefydliadau torfol.^[8] Mae Rheolaeth anuniongyrchol yn ymwneud ag ymdrech y junta o reolaeth gudd y tu ôl i'r llenni dros byped sifil.^[7] Gall rheolaeth anuniongyrchol gan y fyddin gynnwys naill ai rheolaeth eang dros y llywodraeth neu reolaeth dros set gulach o feysydd polisi, megis materion diogelwch milwrol neu genedlaethol.^[7]

Amlrwydd

Drwy gydol yr 20g, gwelwyd juntas milwrol yn aml yn America Ladin, yn nodweddiadol ar ffurf "jwnta sefydliadol, uwch gorfforaethol/proffesiynol" dan arweiniad prif swyddogion y gwahanol ganghennau milwrol (y fyddin, y llynges a'r llu awyr), a weithiau bydd pennaeth yr heddlu cenedlaethol neu gyrff allweddol eraill yn ymuno ag ef.^[5]

Cyfundrefnau jwnta mwy nodedig

Jwnta milwrol Colombia yn 1957

Jwnta milwrol Brasil yn 1969

Gwlad	Cyfnod rheoli
Thailand	1932–1973 m. 1976–1980 m. 1991–1992 m. 2006–2008 m. 2014-
Nigeria	1966–1979 m. 1983–1998 m.
Gwlad Groeg	1967-1974 m.
Peru	1968–1980 m.
Brasil	1930 m. 1969 m.
Bolifia	1970–1971 m. 1980–1982 m.
Chile	1973–1990 m.
Portugal	1974–1976 m.
Ethiopia	1974–1987 m.
Yr Ariannin	1976–1983 m.
El Salvador	1979–1982 m.
Liberia	1980–1986 m.
Gwlad Pwyl	1981–1983 m.
Myanmar	1988–2011 m.
Haiti	1991–1994 m.
Mauritania	2008–2009 m.
Yr Aifft	2011–2012 m. 2013-

Cyfeiriadau

1. "Junta". Geiriadur yr Academi. Cyrchwyd 6 Medi 2024.
2. "Dygymod â chaethiwed". BBC Cymru Fyw. 16 Tachwedd 2010.
3. Junta, Encyclopædia Britannica (last updated 1998).
4. Lai, Brian; Slater, Dan (2006). "Institutions of the Offensive: Domestic Sources of Dispute Initiation in Authoritarian Regimes, 1950-1992". American Journal of Political Science 50 (1): 113–126. doi:10.1111/j.1540-5907.2006.00173.x. JSTOR 3694260.
5. Paul Brooker, Non-Democratic Regimes (Palgrave Macmillan: 2d ed. 2009), pp. 148-150.
6. "Junta". Briannica. Cyrchwyd 6 Medi 2024.
7. Paul Brooker, Comparative Politics (ed. Daniele Caramani: Oxford University Press, 2014), pp. 101-102.
8. Brooker, Non-Democratic Regimes (2d ed.), p. 153.

Dolenni allannol

• Junta yn Britannica
• How the Greek Junta Took Power - Cold War Documentary rhaglen ar un o juntas mwyaf enwog yr 20g ar sianel Youtube The Cold War(2023)

Eginyn erthygl sydd uchod am wleidyddiaeth. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.