Arolwg a wneir gan lywodraeth gwlad er mwyn darganfod ystadegau am y boblogaeth, er enghraifft ei nifer, cyflogaeth, lleoliad, arferion ac ati yw cyfrifiad.
Mae'n debyg fod y syniad o gael cyfrifiad yn mynd yn ôl i'r cyfnod pan godwyd dinasoedd am y tro cyntaf. Arferai brenhinoedd gwareiddiadau Mesopotamia a'r Hen Aifft gynnal cyfrifiad, er enghraifft, ac roedd yn arfer gan y Rhufeiniaid hefyd. Yng nghyfnod Gweriniaeth Rhufain, etholid dau censor bob pum mlynedd, gyda chynnal cyfrifiad yn un o'u dyletswyddau.
Cynhelid y cyfrifiad cyntaf erioed yn hanes Cymru ym 1801. Roedd 587,000 o bobl yn byw yng Nghymru ar y pryd, a Merthyr Tudful oedd y dref fwyaf gyda 7,705 o drigolion.
Defnyddir hen gyfrifiadau yn aml mewn ymchwil hanesyddol megis Hel Achau neu ymchwil hanes tŷ neu ardal benodol. Yn Lloegr a Chymru (roedd cyfrifiad yr Alban ac Iwerddon yn annibynnol), y cyfrifiad cyntaf a ellir ei chwilio er mwyn pwrpas ymchwil yw 1841, ond ni chofnodwyd enwau personol yn y cyfrifiadau cynnar a dinistriwyd y cyfrifiadau gwreiddiol, cyn 1841, wedi i'r ystadegau cael eu casglu.
Ym 1841 cofnodwyd yr enw a chyfenw, oedran (wedi ei grynhoi i'r pum mlynedd agosaf ar gyfer rhai dros 15 oed), galwedigaeth (Dynion yn unig) ac os aned y person yn y sir ai peidio, ac os aned hwy yn yr Alban, Iwerddon, neu mewn tiroedd estron. Cofnodwyd os oedd person yn Forwyn neu'n Was i'r teulu, ond nid y perthynas rhwng y teulu na rhwng ymwelwyr. Dechreuwyd i gofnodi perthynas rhwng yr enwau a gofnodwyd â'r pen-deulu ym 1851 ynghyd â manylion pellach o le hanwyd pobl. Arhosodd hyn mwy neu lai yr un fath rhwng 1851 ac 1901, gyda mwy a mwy o fanylder ynglŷn â'r cyfeiriad yn cael ei ategu. Yng Nghymru, cyflwynwyd cwestiwn am y Gymraeg am y tro cyntaf yn 1891.[1] Cofnodwyd os oedd person yn siarad Cymraeg, Saesneg neu'r ddwy iaith.[2]
Cyhoeddwyd cyfrifiad 1901 fanylion am siaradwyr Cymraeg yng Nghymru eto, ond y tro hwn gyda rhai tair oed a throsodd, patrwm sydd wedi parhau hyd heddiw. O ran y data, categoreiddwyd siaradwyr Cymraeg yn ôl oedran a rhywedd. Casglwyd data ar gyfer siroedd gweinyddol, bwreistrefi, ardaloedd dinesig a gwledig. [3]
Nid oedd y manylion a roddir yn y cyfrifiad wastad yn fanwl gywir oherwydd lefel isel llythrennedd ymysg pobl ar y pryd. Saesneg fel arfer oedd prif iaith y cyfrifwyr, felly Seisnigwyd enwau Cymraeg yn aml a chamsillafwyd enwau lle a phersonol. Llenwyd y ffurflenni oll gan Gyfrifwr ar ffurf tabl. Roedd gan bob ardal ei Chyfrifwr ei hun a chymerwyd y cyfrifiad i gyd ar un noson, pob deng mlynedd fel rheol. Erbyn heddiw, nid oes cyfrifwyr, a dosberthir un ffurflen ar gyfer pob tŷ a disgwylia'r gyfraith y rhain gael eu llenwi a'i dychwelyd i'r cyfeiriad priodol erbyn y dyddiad penodol.
Ni chymerwyd y cyfrifiad ym 1941, oherwydd yr Ail Ryfel Byd.
Gwelwyd dirywiad mawr yn canran siaradwyr Cymraeg wedi'r Ail Ryfel Byd. Dirywiodd y bobl 3 oed a throsodd a fedr siarad y Gymraeg o 36.8% (909,261 o bobl) yn 1931 i 28.9% (714,686 o bobl) erbyn 195 1[4]. Collwyd mwy o siaradwyr yn ôl cyfrifiad 1961-1971. Ni gwelwyd unrhyw arwydd calonogol nes cyfrifiad 1971.
Yn 2001, roedd llawer o gwynion am y diffyg blwch i nodi cenedligrwydd Cymreig a gwrthododd nifer o bobl lenwi'r ffurflenni mewn canlyniad.
Cafwyd y cyfrifiad diwethaf yn 2011.
Delir y cyfrifiadau o dan glo am gan mlynedd ond mae ystadegau'r cyfrifiad ar gael bron yn syth. Y rheswm am hyn yw cadw manylion personol yr unigolion a restrir arnynt yn gyfrinachol. Y cyfrifiad diweddaraf sydd ar gael yn llawn yw 1901, erbyn hyn mae lluniau ac adysgrifau o'r cyfrifiadau ar gael ar y we, sydd wedi gwneud ymchwil hanesyddol yn llawer haws, ac wedi achosi atgyfodiad ym mhoblogeiddrwydd hel achau dros y byd.
Cyfrifiadau yng Nghymru a Lloegr
| Blwyddyn | Dyddiad | Ar Gael |
|---|---|---|
| 1841 | 6 Mehefin | ar gael |
| 1851 | 30 Mawrth | ar gael |
| 1861 | 7 Ebrill | ar gael |
| 1871 | 2 Ebrill | ar gael |
| 1881 | 3 Ebrill | ar gael |
| 1891 | 5 Ebrill | ar gael |
| 1901 | 31 Mawrth | ar gael |
| 1911 | 2 Ebrill | ar gael |
| 1921 | 19 Mehefin | ar gael |
| 1931 | 26 Ebrill | Dinistriwyd yn y rhyfel |
| 1939 | 29 Medi (Cofrestriad Cenedlaethol) | ar gael |
| 1941 | Dim cyfrifiad | - |
| 1951 | 8 Ebrill | ar gael |
| 1961 | 23 Ebrill | ar gael |
| 1971 | 25 Ebrill | ar gael |
| 1981 | 5 Ebrill | ar gael |
| 1991 | 21 Ebrill | ar gael |
| 2001 | 29 Ebrill | ar gael |
| 2011 | 27 Mawrth | ar gael |
| 2021 | 21 Mawrth | heb gynnal eto |
Deilwyd cyfrifiad diweddaraf Ynys Manaw ar ddydd Sul 23 Ebrill 2006, pum mlynedd ar ôl y diwethaf.[5] Roedd hyn yn wahanol i'r arfer, pan gymerir cyfrifiad pob 10 mlynedd, penderfynodd y Llywodraeth ddal cyfrifiad ychwanegol oherwydd y credont i'r boblogaeth godi'n sydyn iawn yn y cyfnod rhwng 2001 ac 2006.[6] Cymerwyd cyfrifiad interim pob deng mlynedd ers 1966 yn ogystal[7][8] ond fel rheol cymerir y cyfrifiad yn Ynys Manaw'r un pryd ac yng ngweddill Lloegr a Chymru, gan ddefnyddio'r un ffurflenni.[9]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
