From Wikipedia, the free encyclopedia
Mae 22 llythyren yr wyddor Hebraeg (אָלֶף-בֵּית עִבְרִי alephbet ’ivri) yn cael eu defnyddio i ysgrifennu yr iaith Hebraeg. Mae ffurf wahanol ar bump o'r llythrennau hyn pan ddônt ar ddiwedd gair, o'r enw ffurf derfynol. Mae ffurfiau'r llythrennau wedi eu haddasu ychydig i ysgrifennu sawl iaith yr Iddewon alltud, ac Iddew-Almaeneg, Ladino a'r ieithoedd Iddew-Arabeg ymhlith y rhai enwocaf. Caiff Hebraeg ei hysgrifennu o'r dde i'r chwith.
Enghraifft o'r canlynol | Abjad, unicase alphabet, sgript naturiol, Wyddor sgript Hebraeg |
---|---|
Iaith | Hebraeg, Iddew-Almaeneg, Iddew-Sbaeneg |
Dechrau/Sefydlu | 2 g CC |
Yn cynnwys | י, מ, ל |
Rhagflaenydd | Paleo-Hebrew alphabet |
Enw brodorol | אָלֶף־בֵּית עִבְרִי |
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia |
Abjad yw'r wyddor Hebraeg, sef llythrennau am ddim ond y gytseiniaid sydd. Er hynny dyfeisiwyd modd i ddangos y llafariaid nes ymlaen yn hanes yr iaith trwy ddefnyddio pwyntiau bach o'r enw niqqud. Yn Hebraeg Rabineg, gall y pedair cytsain אהוי gael eu defnyddio i gynrychioli llafariaid hefyd.
Mae nifer y llythrennau yn yr wyddor Hebraeg, eu trefn, eu henwau a'u seiniau bron yn union yr un peth â rhai'r wyddor Aramaeg, oherwydd i'r Hebreaid a'r Arameaid addasu'r wyddor Phoeniceg at eu dibenion eu hunain ar ddiwedd yr ail fileniwm CC.
Yn ôl ysgolheigion heddiw, datblygodd yr ysgrifen fodern a oedd yn cael ei defnyddio i ysgrifennu Hebraeg yn ystod y 3 CC o'r ysgrifen Aramaeg. Roedd hon yn cael ei defnyddio gan Iddewon er mwyn ysgrifennu Hebraeg ers y 6ed ganrif CC, a dim ond am enw Duw roedden nhw'n defnyddio'r hen ysgrifen. Cyn hynny, roedd pobl yn ysgrifennu Hebraeg yn yr wyddor Hen Hebraeg a oedd yn datblygu o'r ysgrifen Phoeniceg yn ystod y 10fed ganrif CC. Hyd yn oed heddiw mae'r Samariaid yn dal i ddefnyddio amrywiad ar yr ysgrifen hon mewn gweithiau crefyddol.
Yn ôl ysgolheigion heddiw, datblygodd yr ysgrifen gydag eraill yn ei hardal yn ystod y mil a hanner o flynyddoedd CC. Mae'n perthyn yn agos i'r wyddor Phoeniceg a achosodd i siaradwyr Groeg ddechrau defnyddio gwyddor yn ôl pob tebyg. Honnir weithiau i amrywiad gwahanol ar yr ysgrifen Hebraeg hon ymddangos tua'r 10g a'i bod hi'n cael ei defnyddio'n eang yn nheyrnasau hynafol Israel a Jwda, nes iddynt gwympo yn yr 8fed a'r 6fed ganrifoedd CC yn eu tro. Ond nid hawdd yw gwahaniaethu rhwng ysgrifen trigolion Israel a Jwda ac eraill a ddefnyddid yn yr ardal gyfagos, yn enwedig gan y Moabiaid a'r Ammoniaid.
Ar ôl y Caethglud i Fabilon yn y 6g CC, dechreuodd yr Iddewon beidio â defnyddio'r ysgrifen Hebraeg wreiddol, a dewis ysgrifen berthynol, sef ysgrifen Aramaeg, yn ei lle. Mae'r wyddor Samariaidd, a ddefnyddir gan y Samariaid i ysgrifennu Hebraeg, yn tarddu yn uniongyrchol o'r ysgrifen Hebraeg wreiddiol. Yr ysgrifen Aramaeg yr oedd yr Iddewon yn ei defnyddio a ddatblygodd i mewn i'r ysgrifen Iddewig siâp sgwâr y gelwir "Yr wyddor Hebraeg" arni heddiw. Roedd ysgrifeniadau cysylltiedig yn cael eu defnyddio dros y Dwyrain Canol am sawl canrif, ond ar ôl dyfodiad Cristnogaeth ac wedyn Islam, cymeroedd y gwyddorau Lladin ac Arabeg eu lle.
Addaswyd yr wyddor Hebraeg yn nes ymlaen i ysgriennu ieithoedd yr Iddewon Alltud (Caraieg, yr iaith Iddew-Arabeg, Ladino, Iddew-Almaeneg ac yn y blaen). Penderfynwyd gadw'r wyddor Hebraeg er mwyn ysgrifennu Hebraeg yn ei dadeni yn yr 18fed a'r 19eg ganrifoedd OC.
Dyma lythrennau'r wyddor Hebraeg. Mae pump ohonynt yn newid eu ffurfiau ar ddiwedd geiriau, a geir yn y tabl isod o dan eu ffurfiau arferol.
DS: Mae'r tabl hwn yn mynd o'r dde i'r chwith. Defnyddir yma yr enwau Cymraeg traddodiadol a geir yn y Beibl Cymraeg ar y llythrennau Hebraeg. Awgrymir rhai enwau eraill yng Ngeiriadur yr Academi, er enghraifft sin am schin (ש), a taf/taw am tau (ת), sy'n ceisio dangos ynganiad y llythrennau yn Hebraeg modern, ond yn anffodus nid yw'r rhestr yn gyflawn.
Dyma dabl sy'n cynnwys pob llythyren yr wyddor Hebraeg, wrth ddangos y llythyren, ei henw, ei gwerth rhifiadol a sut y'i trawsgrifir. Ceir ffurf derfynol gan bump llythyren, a ysgrifennir ar ddiwedd geiriau, ar ochr dde colofn y llythyren.
Symbol | Enw | Trawsgrifiad | Gwerth rhifiadol | Ysgrifennau | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hebraeg Israel | Hebraeg Ashcenasig | Unicode | Hebraeg | Hynafol | |||||||||
Ysgrifen redeg | Ysgrifen Rashi | Phoeniceg | Gwyddor Hen Hebraeg | Aramaeg | |||||||||
א | alef | alef | alef | - (1) | 1 | ||||||||
ב | bet, vet | beis, veis | bet | b, v | 2 | ||||||||
ג | gimel | gimmel | gimel | g | 3 | ||||||||
ד | dalet | daled | dalet | d | 4 | ||||||||
ה | he | hei | he | h (2) | 5 | ||||||||
ו | vav | vov/vof | vav | v | 6 | ||||||||
ז | zayin | zayin | zayin | z | 7 | ||||||||
ח | khet | ches | het | kh (neu ch/h) (3) | 8 | ||||||||
ט | tet | tes | tet | t | 9 | ||||||||
י | yod | yud | yod | j (4) | 10 | ||||||||
כ | ך | kaf, khaf | kof, chof | kaf | k, kh (neu ch) | 20 | |||||||
ל | lamed | lomed | lamed | l | 30 | ||||||||
מ | ם | mem | mem | mem | m | 40 | |||||||
נ | ן | nun | nun | nun | n | 50 | |||||||
ס | samekh | somech | samekh | s | 60 | ||||||||
ע | ayin | ayin/oyin | ayin | - (5) | 70 | ||||||||
פ | ף | pe, fe | pei, fei | pe | p, f | 80 | |||||||
צ | ץ | tsadi | tsodi/tsodik | tsadi | ts (neu tz/z) | 90 | , | ||||||
ק | kuf | kuf | qof | k (neu q) | 100 | ||||||||
ר | resh | reish | resh | r | 200 | ||||||||
ש | shin, sin | shin, sin | shin | sh, s | 300 | ||||||||
ת | taf | tov/tof, sov/sof | tav | t | 400 |
Mae'r disgrifiadau isod wedi'u seilio ar ynganiad Hebraeg safonol modern Israel.
Llythrennau | א | בּ | ב | ג | גּ | ג׳ | ד | דּ | ד׳ | ה | ו | וּ | וֹ | וו) , ו׳) | ז | ז׳ | ח | ט | י |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
IPA | [ʔ] | [b] | [v] | [g] | [ʤ] | [d] | [ð] | [h~ʔ, -] | [v] | [uː] | [oː] | [w] (ansafonol) | [z] | [ʒ] | [x] | [t] | [j] | ||
Cymraeg | (1) | b | f | g | j | d | dd | h neu (2) | f | ŵ | ô | wal | sw (De Cymru) | bonjour (Ffrangeg) | Buch (Almaeneg) | t | iâr | ||
Llythrennau | ִי | כּ ךּ | ך כ | ל | ם מ | ן נ | ס | ע | פּ ףּ | פ ף | ץ צ | ץ׳ צ׳ | ק | ר | שׁ | שׂ | תּ | ת | ת׳ |
IPA | [i] | [k] | [χ] | [l] | [m] | [n] | [s] | [ʔ~ʕ, - ] | [p] | [f] | [ʦ] | [tʃ] | [k] | [ʁ] | [ʃ] | [s] | [t] | [θ] | |
Cymraeg | i | c | ch | l | m | n | s | (2) | p | ff | atsain | tsieini | c | bonjour (Ffrangeg) | siarad | s | t | th |
Nodiadau:
Yn 2018 dyfeisiodd y dylunydd graffeg Iddewig o Haifa, Liron Lavi Turkenich, 'wyddor' hybrid o'r enw Aravrit sy'n cyfuno gwaelod llythrennau'r wyddor Hebraeg gyda top llythennau'r wyddor Arabeg fel bod modd i berson sy'n darllen yr iaith wyddor neu'r llall ddarllen y gair.[1]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.