prifddinas Iranaidd From Wikipedia, the free encyclopedia
Tehran (Perseg: تهران) yw prifddinas Iran a thalaith Tehran, yng ngogledd canolbarth y wlad. Mae poblogaeth y ddinas ei hun dros 8,693,706 (2016)[1][2] a'r fetropolis ehangach dros 13,805,000 (2016)[3] sy'n ei gwneud y ddinas fwyaf yng ngorllewin Asia a.r ail fwyaf yn y Dwyrain Canol, ar ôl Cairo yn yr Aifft. Gorwedda yng ngogledd canolbarth y wlad wrth droed mynyddoedd Elburz. Daeth Tehran yn brifddinas y wlad yn 1788.
_(cropped).jpg)
 | |
| Math | dinas Iran, mega-ddinas, dinas global, national capital  |
|---|---|
| Poblogaeth | 8,693,706 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Alireza Zakani |
| Cylchfa amser | UTC+03:30, Cylchfa Amser Iran, UTC+04:30 |
| Gefeilldref/i | |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Perseg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Tehran |
| Sir | Central District |
| Gwlad |  Iran |
| Arwynebedd | 686 km² |
| Uwch y môr | 1,179 metr |
| Cyfesurynnau | 35.7°N 51.42°E |
| Cod post | 13ххх-15ххх |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff deddfwriaethol | Cyngor Dinas Tehran |
| Pennaeth y Llywodraeth | Alireza Zakani |
 | |
| Arian | rial Iranaidd |
Yn yr oes Glasurol. neu gyn-hanes, meddiannwyd rhan o diriogaeth Tehran gan Rhages, dinas amlwg lle trigai'r Medes. Ymosodwyd ar y ddinas trwy oresgyniadau canoloesol Arabaidd, yr Ymerodraeth Otomanaidd (o Dwrci) a gan Ymerodraeth y Mongol. Dewiswyd Tehran yn brifddinas Iran gyntaf gan Agha Mohammad Khan o linach Qajar ym 1786, er mwyn bod o fewn cyrraedd agos i diriogaethau Iran yn y Cawcasws, cyn cael ei gwahanu oddi wrth Iran o ganlyniad i Ryfeloedd Russo-Iran rhwng 1651 a 1828. Mae'r brifddinas wedi'i symud sawl gwaith trwy hanes, a Tehran yw 32ain prifddinas genedlaethol Persia, sef yr hen enw ar Iran. Yn y 1920au, dechreuwyd dymchwel ac ailadeiladu llawer o adeiladau'r brifddinas, ac mae Tehran wedi bod yn gyrchfan ar gyfer ymfudiadau torfol o bob rhan o Iran ers yr 20g.[4]
Cynhaliwyd cyfarfod pwysig, Cynhadledd Tehran yn y ddinas yn 1943 rhwng yr Undeb Sofietaidd, Unol Daleithiau a Phrydain i drafod strategaeth a deilliannau'r Ail Ryfel Byd oedd ar ei hanterth ar y pryd. Gwelwyd terfysg fawr yn y brifddinas adeg y chwyldro yn 1979 pan fwriwyd y Shah o'i orsedd.
Mae'r rhan fwyaf o adeiladau'r ddinas yn ddiweddar ond mae Palas Gulistan (palas y shah cyn y chywldro) yn hen. Mae Hydref 6 yn cael ei nodi fel Diwrnod Tehran yn seiliedig ar benderfyniad yn 2016 gan aelodau o Gyngor y Ddinas, yn dathlu'r diwrnod pan ddewiswyd y ddinas yn swyddogol fel prifddinas Iran gan linach Qajar yn ôl ym 1907.[5]
Tehran yw canolfan fasnachol, weinyddol, ddiwyllannol a diwydiannol Iran. Ceir chwech prifysgol ynddi. Mae gan Tehran faes awyr rhyngwladol (Maes Awyr Imam Khomeini), maes awyr domestig (Maes Awyr Mehrabad), gorsaf reilffordd ganolog, system cludo cyflym Tehran Metro, system cludo cyflym bysiau, bysiau troli, a rhwydwaith mawr o briffyrdd.
Mamiaith mwyafrif poblogaeth Tehran heddiw yw Persieg (tafodiaith Tehrani)[6][7] ac mae tua 99% o'r boblogaeth yn deall ac yn siarad Perseg, ond mae yna boblogaethau mawr o grwpiau ethno-ieithyddol eraill sy'n byw yn Tehran ac yn siarad Perseg fel ail iaith.[8]
Yn ôl cyfrifiad yn 2010 a gynhaliwyd gan Adran Gymdeithaseg Prifysgol Tehran, mewn sawl ardal o Tehran ganwyd 63% o'r bobl yn Tehran, roedd 98% yn medru deall Perseg, nododd 75% eu bod yn Bersieg ethnig, ac roedd gan 13% rywfaint o hyfedredd mewn iaith Ewropeaidd.[6]
Mae yna nifer o ddamcaniaethau'n ymwneud â tharddiad yr enw Tehran. Un theori yw bod y gair "Tehran" yn deillio o Tiran / Tirgan, "Man byw Tir" (Tir yw'r duwdod Zoroastrian sy'n cyfateb i Mercher mewn Mytholeg Roeg). Damcaniaeth arall yw bod Tehran yn golygu "lle cynnes", yn hytrach na "lle cŵl" (e.e. Shemiran) - ardal oerach yng ngogledd Tehran.
Ond y tarddiad tebycaf yw'r fod y gair 'Tehran' mewn Perseg yn golygu "llethr mynydd cynnes" (دامنه گرم). Mae gwefan swyddogol Dinas Tehran yn dweud bod "Tehran" yn dod o'r geiriau Persiaidd "Tah" sy'n golygu "diwedd neu waelod" a "Ran" sy'n golygu "llethr [mynydd]" - yn llythrennol, gwaelod llethr y mynydd. O ystyried safle daearyddol Tehran ar waelod llethr Mynyddoedd Alborz, ymddengys mai hwn yw'r esboniad mwyaf credadwy o darddiad enw'r ddinas (دامنه ی بین دو کوه).[9]
Arweiniodd yr ymwybyddiaeth gymdeithasol gynyddol o hawliau sifil at y Chwyldro Cyfansoddiadol (y مشروطیت Mashrūtiyyat, neu انقلاب مشروطه) a chyfansoddiad cyntaf Iran ym 1906. Ar 2 Mehefin, 1907, pasiodd y senedd gyfraith ar lywodraethu lleol o'r enw Baladie (cyfraith ddinesig), gan ddarparu amlinelliad manwl ar faterion megis rôl cynghorau yn y ddinas, cymwysterau'r aelodau, y broses etholiadol, a'r gofynion i fod â hawl i bleidleisio. Ond diddymodd brenhiniaeth Qajar ar y pryd Mohammad Ali Shah y cyfansoddiad a bomio’r senedd gyda chymorth y Frigâd Cosac a reolwyd gan Rwsia ar 23 Mehefin 1908. Yna, cipiwyd y ddinas gan luoedd chwyldroadol Ali-Qoli Khan (Sardar Asad II ) a Mohammad Vali Khan (Sepahsalar e Tonekaboni) ar 13 Gorffennaf 1909. O ganlyniad, alltudiwyd y frenhiniaeth a disodlwyd ef gan ei fab Ahmad, ac ailsefydlwyd y senedd.
_Blvd-Tehran-1970s.jpg)
Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, etholodd y cynulliad cyfansoddol Reza Shah o linach Pahlavi fel y frenhiniaeth newydd, ac ataliodd gyfraith Baladie ym 1907 ar unwaith, gan ddisodli'r cynghorau dinas datganoledig ac ymreolaethol â dulliau llywodraethu a chynllunio canolog.[10]
O'r 1920au i'r 1930au, o dan reol Reza Shah, ailadeiladwyd y ddinas o'r dechrau. Dilynwyd hynny gan ddymchweliad systematig o sawl hen adeilad, gan gynnwys rhannau o Balas Golestan, Tekye Dowlat, a Sgwâr Tupkhane, a ddisodlwyd gan adeiladau modern a ddylanwadwyd gan bensaernïaeth glasurol Iran, yn enwedig adeiladu'r Banc Cenedlaethol, Pencadlys yr Heddlu, Swyddfa'r Telegraph a'r Academi Filwrol. Dechreuodd y newidiadau trefol hyn gyda deddf ehangu strydoedd 1933, a oedd yn fframwaith ar gyfer newidiadau ym mhob dinas arall yn Iran. Dylanwadwyd yn fawr ar fap dinas newydd Tehran ym 1937 gan batrymau cynllunio modern o barthau a gridion.[10]
Trwy gydol y 1960au a'r 1970au, roedd Tehran yn datblygu'n gyflym o dan deyrnasiad Mohammad Reza Shah. Newidiodd adeiladau modern wyneb Tehran a chafwyd prosiectau uchelgeisiol iawn am y degawdau canlynol. Er mwyn datrys problem cymdeithasol, dechreuwyd ar gynllun cynhwysfawr cyntaf Tehran ym 1968. Nododd consortiwm y pensaer o Iran Abd-ol-Aziz Farmanfarmaian a chwmni Americanaidd Victor Gruen Associates fod y prif broblemau sy'n difetha'r ddinas yn uchel: dwysedd maestrefi, llygredd aer a dŵr, seilwaith dinesig, aneffeithlon, diweithdra, a gor-fudo gwledig-trefol. Yn y pen draw, cafodd llawer o'r cynlluniau eu rhoi o'r neilltu oherwydd Chwyldro Islamaidd Iran (1979) a Rhyfel Irac ac Iran (1980au).[10]
Yn ystod Rhyfel Iran-Irac 1980-1988, Tehran oedd y targed o ymosodiadau a thaflegrau taflegrau Scud dro ar ôl tro.
Cwblhawyd y Tŵr Milad 435 metr o uchder, a oedd yn rhan o'r prosiectau datblygu arfaethedig yn Iran cyn-chwyldroadol,[11] yn 2007, ac a ddaeth yn dirnod nodedig iawn yn Tehran. Mae'r ffordd cerddwyr 270 metr o Bont Tabiat yn dirnod newydd, a ddyluniwyd gan y pensaer Leila Araghian, ac a gwblhawyd yn 2014.[12]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
