Суваризм — чăвашсен вăтам ĕмĕрсенчи тата авалхи историне тĕпрен илсен савирсемпе (суварсемпе) çыхăнтарса çавна паянхи пурнăçра та усă курас туртăмлă идеологи. Ытларах, паллах, чăвашсем хушшинче сарăлнă, анчах идеологие (чăваш суваризмне) аталантарас текенсем урăх тĕлсенче те пайтах. Çак идеологие тытса пыракансене "суварист" е "сăварçă" теме пулать. Хăйсене хăйсем вĕсем ытларах чухне апла та, капла та каламаççĕ; юхăмне те ятарлă ятпа палăртсах каймаççĕ, — ку вăл пĕтĕмпех сăнаса тăракансен (сăнавçăсен) терминĕсем.
Калас пулать, "Сувар" сăмахпа пропаганда е ăна çывăх пĕчĕк тĕлевсемпе усă курма хăтланнисем тутарсем хушшинче те курăнкалать. Калăпăр, Хусанта çав ятпа палăртнă уйрăм йĕркелĕмсем пур[3][4]. Анчах та кунта теменле акăш-макăш пысăк тĕллевсем пурри курăнмасть. Ытларах чухне пĕтĕмпех ăнсăртран пулса пырать. Çавăнпа та тутар суваризмĕ пирки калаçмалăх сăлтавĕсем çук. Хуть те мĕнле пулсан та, "Сувар" бренда "Пăлхар" брендран çÿлерех хурас шухăш пачах та çук тутарсен.
Ку статьяра пăхса тухакан идеологилле юхăмăн, тĕрĕссипе, нимĕнле историлле-ăславла никĕссем те çук, — экзистенциалла никĕссем пирки çеç калаçма пулать. Суваристла шухăшлав Н.И.Ашмарин тата ыттисем тăрăшнипе никĕсленĕ пăлхар-чăваш этносла тата чĕлхелле татăлми тăсăмлăхĕн теорине хирĕçлет[5]. В.Д.Димитриев каланинчен[5]:
 |
Теория болгаро-чувашской языковой и этнической преемственности, обоснованная Н. И. Ашмариным и поддержанная, развитая авторитетными учеными в ХХ в., прочна и не может быть опровергнута никакими фальсификаторами истории. |  |
<Куçару: Н.И.Ашмарин никĕсленĕ тата ытти авторитетлă ăçлавçăсем 20-мĕш ĕмĕр тăршшĕнче хута кĕрсе çирĕплетнĕ пăлхар-чăваш этнос тата чĕлхе вĕçе-вĕçлĕхĕн теорийĕ тĕреклĕ тăрать, ăна нимле фальсификаторсем те аркатма пултараймаççĕ.>
Суваризм идеологине туса хурасси Атăлçи Пăлхар патшалăхне никĕслекенсем тата кайран унта пурнакансем хушшинче сăварсем те пулнипе çыхăннă. Асăннă йăхсем историлле литературăра (историографире), çавăн пекех çăлкуçсенче те, ытларах савирсем (Кавказра чухне) тата суварсем (Вăтам Атăл тăрăхĕнче) ятсемпе паллă.
Авалхи Кавказри савирсем пирки самаях нумай хыпар пулсан, вăтам ĕмĕрсенчи Вăтам Атăл тăрахĕнчи суварсем пирки пит лайăхах паллă мар. "Сувар" ят Вăтам Атăл тăрăхĕнче, тĕпрен илсен, уйрăм хула пек паллă. Паянхи кунчченех çав хулан йĕррисем хулаш пек упранса юлнă. Анчах та "сувар" сăмаха уйрăм халăх ячĕ пек асăнни пĕр-ик хутран ытла мар тĕл пулать. Вăл шутра — хасар патшин Иосифăн çырăвĕнче[6][7].
Махмуд Кашгарий XI ĕмĕрте суварсем тата вĕсен чĕлхи пирки калани те кăсăклă. Анчах та вăл Вăтам Атăл тăрăхĕнчи суварсем тата палхарсем пирки мар. Акă еплерех комментарилет çакна Сувары.рф. сайт администрацийĕ[8]:
Ҫӑлкуҫри текст(выр.)Булгары и сувары в ПрикаспииAdmin - 11 сентября, 2012 - 22:49 Махмуд ал-Кашгари на своей карте, составленной в XI веке, расположил г. Булгар у Каспийского (Хазарского) моря слева от устья Волги, а г. Сувар — справа от устья Волги (предложительно на территории современного Дагестана).
Описываемые им булгары и сувары XI века, помещаются им около Византии (Рÿма), т.е. на территории Хазарии и Дунайской Болгарии. Поскольку Хазарский каганат был уничтожен в 965 г., а государство дунайских болгар пало в 1018 г., значит Кашгари пишет об оставшихся после падения Хазарии и Первого болгарского ханства (царства) суварах и булгарах, живших в Прикаспии (возможно также и в Приазовье, Причерноморье). Если верить Махмуду ал-Кашгари, то к XI веку уже завершался переход этих некогда булгароязычных сувар и булгар на печенежский и/или огузский и/или половецко-кыпчакский (кумыкско-карачаево-балкарская подгруппа) языки вслед за переходом дунайских болгар на южнославянский язык, хотя этнонимы ещё сохранялись.<Куçару: Каспи тăрахĕнчи пăлхарсем тата сăварсем Admin - 11, сентябрь, 2012 - 22:49
Махмуд ал-Кашгари хăйĕн 11-мĕш ĕмĕрти каррттинче Пăлхар хулине Каспи тинесĕ хĕрринче, Атăл вуррин сулахай енче, вырнаçтарнă, Сувар хулине — вурăран сылтăм енче (хальхи Дагестан çĕрĕ çинче теме пулать). Вăл асăнакан палхарсем тата суварсем Византи (Рум) тĕлĕнче паларăннă, урахла каласан, хазарсен тата Дунайçи палхарсен çĕрĕ çинче. Хасарсен каганатне 965-мĕш çулта аркатнă, дунайçи пăлхарсене — 1018-мĕш çулта. Çапла вара Махмуд Кашгарий çавăн хыççăнхи тата çавăнта, Каспи таврашĕнче (çавăн пекех Хура тата Азов тинĕсĕсем енче те пулас), пурăннă сăварсемпе пăлхарсем пирки çырать. Махмуд Кашгарие ĕненес пулсан, вăл тĕлелле огур чĕлхилле пăлхарсемпе сăварсем печенегсен тата/е огузсен тата/е кыпчаксен (кумык-карачай-балкар айушкăн) чĕлхисем çине куçасси вĕçленнĕ темелле — дунайçи палхарсем те кăнтăр славяна тухнă хыççăн. Этнонимĕсем вара сыхланкаласа юлнă.>
Суваризм никĕсĕсене XX ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче шырамалла. Тикĕс мар репутациллĕ[9][10][11][12] Н.Я.Марр академик çапла çырса хăварнă[13][14]:
Ҫӑлкуҫри текст(выр.)Очевидно, этот “Шубаш-кар”, то есть город шубашов или суваров − тот город эпох болгарского владычества, который арабские географы называют Suvār’ом, то есть чувашом.<Куçару: Тем тесен те ку "Шупаш-кар", урăхла каласан шубашсемпе суварсен хули — шăпах леш хайхи Пăлхар саманисенчи хула, араб географĕсем чăваш тенине пĕлтерекен Suvār сăмахпа асăннăскер.>
Чылай вăхăт хушши академикĕн çак сăмахĕсене пит асăрхасах та кайман пулмалла. Темĕнле Аристах Сперанский 1914-мĕш çултах каланине[15] пушшех те асăрхаман пулĕ.
Кунсăр пуçне Н. А. Спасскийĕн «Очерки по родиноведению: Казанская губерния» ĕçне палăртамалла[16]. Кун пирки В. Д. Димитриев çапла çырать[17]:
Ҫӑлкуҫри текст(выр.)Н.А. Спасский в «Очерках по родиноведению: Казанская губерния» (1912) высказывает ряд оригинальных мыслей. Он включает в число болгар и савар (сувар), употребляет выражение савар-чуваш, заявляет, что язык болгар был сходен с языком чувашей<Куçару: Н.А. Спасский «Очерки по родиноведению: Казанская губерния» (1912) кĕнекере хăшпĕр хăйнеевĕрлĕ шухăшсем каланă. Вăл савар (сувар) текеннисене те пăлхарсен (болгар) шутне кĕтет, савар-чăваш ăнлавпа усă курать, пăлхарсен (болгар) чĕлхи чăваш чĕлхипе пĕр пеккине палăртать.>
Тата тепĕр цитата:
Ашмаринĕ, Смолинĕ, Маррĕ
Пыраççĕ республикĕме.
— Яхват, — тет пĕри. — Тен, пăлхар-и?
— Шумер, — тет тепри темме.
Ку йĕркесене Петĕр Хусанкай çырнă ("Паянхи поэма", 1930)[18]. Куратпăр ĕнтĕ, кунта суваризм ÿкерĕнме ĕлкĕреймен-ха.
Акă 1944-мĕш çулта КПСС Тĕпкомĕн Тутарстанпа тутар историйĕ пирки паллă йышăнăвĕ тухать[19]. Вăл тутарлăхри мĕнпур япалана Ылттăн Уртапа çыхăнтарма чарать. Атăлçи Пăлхарпа çеç çыхăнтарма юрать имĕш. Анчах та лешĕ чăннипе чăвашсемпе çыхăннă. Çавна кура Атăлçи Пăлхар еткерне çак икĕ халăх хушшинче епле пайлас ыйту сиксе тухать. Вара хăшĕсен пуçне чăвашсене "сăвар" текеннисене тăсса парас шухăш-идея пырса кĕрет темелле. Ахăртнех, унччен Н.Я.Марр мĕн каланисене аса илсе пулас çав еннелле каллех çаврăннă.
1946-мĕш çулта, Мускавра тутар халăхĕн этногенезĕ тĕлĕшпе иртнĕ сессире, А.П.Смирнов хальхи чăвашсене Пăлхар патшалăхĕнчи эсегель тата сувар йăхĕсемпе çыхăнтармалла тенĕ; çав сессирех Н.Ф.Калинин "сувар-чăваш" çыхăну пирки каланă[5]. Тепĕ икĕ çултан А.Б.Булатов та çавнах каланă[20]. Ун пек шухăшларăшсене П.Н.Третьяков татăклăн критикленĕ[21]:
|
Предполагать, что в пределах Волжской Болгарии с её оживленной торговой жизнью существовали болгары и сувары как две различные этнические группы, конечно, не приходится | |
<Куçару: Суту-илÿ вĕресе тăнă Атăлçи Пăлхар тăршшĕнче пĕр-пĕринчен уйрăм икĕ этносла ушкăн — пăлхарсем тата сăварсем — пур пек кăтартма тăрăшни вырăнлă мар.>
1954-мĕш çулта украин ăславçи-арабçи "Чуваши и булгары по данным Ахмеда Ибн-Фадлана" кĕнеке[22] пичетлесе кăларать. Çавăн пекех вăл, А.П.Ковалевский, çырнă е хатĕрленĕ ытти кĕнекисене те палăртмалла[23][24][25]. "Чуваши и булгары по данным Ахмеда Ибн-Фадлана" кĕнеке 1964-мĕш çулта Шупашкарта тепĕр хут пичетленсе тухнă. А.П.Ковалевский асăрханă тесе шутланакан "суваз" сăмах, пĕртен-пĕр хут çеç тĕл пулаканскер, Ибн-Фадлан алçырăвĕнче ак çакăн пек контекстра палăрать:
Кунсăр пуçне, [йăхсене] вăл куçса кайма ыйтнă; "суваз" текен халăха чĕнсе илнĕ те хăйпе пĕрле куçма хушу панă. [Лешсем] ăна итлемен. Çапла вара [вĕсем] икĕ ушкăна уйрăлнă.
Çакăнта тĕл пулакан "суваз" сăмаха Ковалевскийччен "суван" пек вуланă тĕпчевçĕсем. Н.И.Егоров вара А.П.Ковалевский ăнлантарăвне хирĕçлет[26]:
Ҫӑлкуҫри текст(выр.)В результате перестановки точки снизу буквы над ней форма сувар преобразовалась в ошибочную суваз. Даже если принять форму суваз за реально существовавшую, она по фонетическим законам никак не может перейти в современное чăваш, так как среднебулгарский звук с в начале слова никак не переходит в чувашский ч, точно так же среднебулгарский звук з (а тем более р) не может дать в чувашском ш.<Куçару: Пăнчăна саспалли айĕнчен куçарса лартнă май ун çийĕнчи "сувар" форма "суваз" пулса тăнă. "Суваз" формăна чăннипех пулнă пек шутласан та, вăл фонетика саккунĕсем тăрăх паянхи "чăваш" формăна куçма пултарайман, мĕншĕн тесен вăтам пăлхар чĕлхинчи сăмах умĕнхи [с] сасă [ч] сасса куçаймасть, çавăн пекех вăтам пăлхар чĕлхинчи [з] сасă ([р] сасă пушшех те) чăваш чĕлхинчи [ш] сасă пулаймасть.>
Р.Х.Фахрутдинов татах та вичкĕнреххĕн хирĕçлет[27]:
Ҫӑлкуҫри текст(выр.)Племя "суваз" — явная выдумка, рожденная потребностью найти предков чуваш... Натяжки некоторых чувашских исследователей (В.Д.Димитриев, В.Ф.Каховский и др.), пытающихся доказать трансформацию "сван" — "суваз" — "чуваш", основаны на простой лингвистической эквилибристике... Поэтому нет смысла ни в настоящем, ни в прошлом чувашском языке искать "сувазов" и превращать их в чуваши... В толковании истории вот этих вымышленных "булгаро-сувазов" отдельные авторы доходят до вымыслов<Куçару: "Суваз" йăхĕ — куçкĕрет шутласа кăларнăскер, чăвашсен несĕлĕсене тупассипе çыхăннăскер... Хăшпĕр чăваш тĕпчевçисен (В.Д.Димитриев, В.Ф.Каховский ...) турткаларăшĕсем; "сван" — "суваз" — "чуваш" трансформаци лингвистикăлла ансат эквилибристикăпа çыхăннă... Çавна кура аваллăхра та, паянлăхра та "суваз" шырамалли нушасем çук тата ăна "чăваш" туса хума та кирлĕ мар... "Пăлхар-сăваз" историне ăнлантарса хăшпĕр авторсем çавăн пек халапсем патне пырса тухаççĕ.>
Кунта асăннă В.Д.Димитриев, В.Ф.Каховский тата ыттисем те чăннипе суваристсем пулман, вĕсем А.П.Ковалевский гипотезине тиркевсĕр, тĕплĕ тишкерÿсĕр йышăннă е, йышăнмасан та, шел пулин те, татăклăн сирсе яман. Çавă çеç. Анчах та тиркевсĕр йышăннине кура, сисмесĕрех, хăйсен вăхăтĕнчи тата малашнехи суваризм юхăмне çирĕпленме пулăшнă. В.Д.Димитриев, А.Б.Булатов ярса панă материалсемпе усă курса, авалхи (Кавказри) савирсемпе чăвашсен тĕнĕсене танлаштарса тĕпченĕ[28][29][30]. Паллах, ку япала та суваризм "арманне" аварттарнă. Сăмах май каласан, В.Д.Димитриев "А.П.Ковалевский теорийĕ" пирки çапла калани пур[5]:
|
вывод не был подкреплен и не мог быть подкреплен никакими фактическими данными. Тем не менее, необоснованная гипотеза А.П. Ковалевского, а также А. П. Смирнова оказала определенное влияние на чувашских исследователей | |
.<Куçару: пĕтĕмлетĕве нимĕнле чăнлавсемпе çирĕплетмен тата çирĕплетме те пултарайман. Апла пулин те А.П.Ковалевскийĕн тата çавăн пекех А.П.Смирновăн никĕслевсĕр гипотези чăваш тĕпчевçисене витĕм кÿнĕ...>
Çавăн пек вăйăма тÿснĕ историксем хушшинче вăл çак ятсене асăнать: В.Ф. Каховский, М.Р. Федотов, В. П. Иванов, Л. А. Таймасов тата ыттисем те. Хăйне те çавăн пек вăйăма тÿснĕ историксен йышнех кĕртет[5]. Сăмах — каллех В.Д.Димитриева[5]:
|
В действительности же все использованные Н.И. Ашмариным и его последователями факты свидетельствуют, что чуваши произошли от единой, сформировавшейся болгарской народности... | |
<Куçару: Чăннипе Н.И.Ашмарин тата ун хыççăнхи çынсем усă курнă материалсем чăвашсем пĕрпĕтĕмĕшле пăлхар халăхĕнчен пулса кайнине çиреплетеççĕ..>
Çапла вара Василий Димитриевич хăйĕн пулса иртнĕ вăйсăрлăхне йышăннă тата кайран çакăн пирки ÿкĕннĕ теме пулать.
Суваризмăн ытти адепчĕсен шутĕнче Паньков Иван Павлович (1914-1996) чăваш историкĕн ятне асăнмалла[31].
|
Взгляды И.П. Панькова на роль булгар, пришедших из Причерноморья, в формировании единой народности волжских булгар зачастую кардинально противоположны положениям, опубликованным в двух изданиях «Истории Чувашской АССР». Это несоответствие связано со сменой исторической парадигмы после проведения 21–22 мая 1956 г. Чувашским научноисследовательским институтом научной сессии, посвященной вопросам этногенеза чувашского народа. В докладах ученых были высказаны серьезные доказательства в пользу булгарского происхождения чувашей. На их основе сессия пришла к выводу о том, что чувашская народность сформировалась в результате сложного этногенетического процесса, основную роль в котором сыграла ассимиляция булгарами-сувазами местных финно-угорских племен23 <...> Несмотря на богатые материалы, свидетельствующие о родстве чувашей с булгарами, вывод автора однозначен: они «не дают основания утверждать о том, что чуваши – потомки волжских булгар»28. Ссылаясь на труды Н.Я. Марра, историк утверждает, что автохтонные «чувашские племена» именовались в эпоху Волжской Булгарии «суварами». | |
<Куçару: Хура тинĕс çумĕнчен килнĕ пăлхарсен пĕрпĕтемле Атăлçи пăхарсем йĕркеленнине кÿнĕ витĕмĕ енĕпе И. П. Паньков каланă шухăшсем «История Чувашской АССР» тенин икĕ кăларăмĕнчи тĕплевсенчен кардиналлĕн уйрăлса тăраççĕ....>
Çапла вара, И. П. Паньков 1940-мĕш çулсенчи «парадигмăра» тăрса юлнă теме пулать. Чăн та, унăн кунашкал ĕçĕсем пичетленме ĕлкĕреймен. Тен, ку лайăх та.
- Чăваш çамрăкĕсен "Сăвар" пĕрлешĕвĕ. Пĕрлешĕве йĕркелесе яраканĕ тата Хисеплĕ элтеперĕ: Цыпленков Ультияр (Олег).
- suvartv, Чăваш çамрăкĕсен "Сăвар" пĕрлешĕвĕн интернет телеканалĕ[32].
- Халăх ташшисен Шупашкарти "Сувар" ансамблĕ (балетмейстерĕ А.Н. Музыкантов)[33]. 1980-мĕш çултанпа.
- "Суварята". Халăх ташшисен халăх ансамблĕ (1995-мĕш çултанпа), ертÿçи — И.А.Музыкантова (2006-мĕш çултанпа)[34].
- Туса пĕтереймен "Сувар-отель"[35].
- ООО СК СУВАР (Шупашкар хулинче)[36].
- Сувар (парк). 1993-мĕш çултанпа.
- Сувар (хаçат). Хусанта чăвашла тухса тăрать. Ку ят епле пуçланса кайни тĕлĕшпе акă еплерех хыпар пур[37]:
Ҫӑлкуҫри текст(выр.)Он был инициатором возрождения в Казани республиканской газеты «Сувар» на чувашском языке (бывшая га-зета «Херле ялав») и стал победителем конкурса на лучшее название этой газеты.<Куçару: Вăл <,Ренат Харис,> Хусанта чăвашла "Сувар" хаçат (унчченхи "Хĕрлĕ Ялав") кăларма пуçлассин пуçаруçи пулнă тата çав хаçата ят парас тĕлĕшпе конкурса хутшăнса çĕнтернĕ.>
- Петрова, Ираида. "Телейпе Илем". Трагеди. Професилле театрта лартнă спектакль те пулнă.
- Сидоров, Николай. "Хÿхĕм хĕрĕн хÿхлевĕ". Трагеди. Професилле театрта лартнă спектакль те пулнă.
- Тутарстанри чăвашсем никĕсленĕ тата халĕ те ытларах чăвашсем пурнакан Аксури "Сувар" хăна килĕ[38].
- "Сăвар" сăмаха хăшпĕр псевдонимсенче усă курни, сăмахран Сăвар Эртиван[39] (В.Г. Родионовăн), А.Сувар[40] (Петĕр Хусанкайăн, ку псевдоним суваризмпа çыхăнсах кайман, поэт Сувар хулашĕ çывăхĕнче вырнаçнă Сиктĕрме ялĕнче çуралса ÿснине çеç меллĕн аса илтерсе çирĕплетет).
- Димитриев В. Д. Вопросы истории Чувашии периода феодализма в трудах, изданных в 1956–1964 годах // Вопросы истории Чувашии. Уч. зап. ЧНИИ. Ч., 1963.
- Димитриев В. Д. Историография этногенеза чувашского народа // Вопросы этногенеза, этнографии и истории культуры. Ч., 1993;
- Каппелер А. История народов Среднего Поволжья (с 10 до второй половины 19 в. в советских исследованиях) (нимĕçле) // Ежегодник Восточной Европы. Висбаден. 1978. № 26;
- Тафаев Г. И. Чувашский суваризм (неосуваризм) – политический заказ казанских булгаристов [Текст] // Исторические исследования: материалы III Междунар. науч. конф. (г. Казань, май 2015 г.). — Казань: Бук, 2015. — С. 104-111.
- Тафаев Г. И. Болгаризм, суваризм и татаризм в произведениях краеведов и историков Урало-Поволжского региона // Молодой ученый. — 2015. — №6. — С. 540-546.
- Тафаев Г. И. Самоидентификация чуваш в условиях Российской Федерации в начале XXI века. Статья.
- Болгарский, Владимир. Суваризм — как пропаганда низшей ступени и «вторых ролей»(ĕçлемен каçă) Статья. — Вăлах "Чуваш_орг" сайтра та пур.
- ТАФАЕВ Г.И. ФАЛЬСИФИКАЦИЯ ИСТОРИИ И ТЕРРОРИЗМ – ЯВЛЕНИЕ ОДНОГО ПОРЯДКА. — Г.И. Тафаев блогĕ.
- Тафаев Г.И. АНТИТОЛЕРАНТНАЯ ФАЛЬСИФИКАЦИЯ ИСТОРИ НАРОДОВ СРЕДНЕГО ПОВОЛЖЬЯ. — Публикацие РГНФ хута кĕрсе ырланă 13-11—21001 №-лĕ ăслав проекчĕн шайĕпе хатĕрленĕ.
- Федотов М.Р. Что мы знаем о суваре? // Сов. Чувашия. 1994. 22 февр.
- Доклад А.С. Сараева «Суварская проблема в историографии и ее реалии в средневековых арабских географических сочинениях». // Семинар «Текстология и источниковедение Востока». 11 мая 2022 года. Институт востоковедения РАН.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
