مێژووی ژاپۆن

مێژووی ژاپۆن (بە ژاپۆنی: 日本の歴史) مێژووی دوورگەکانی ژاپۆن و خەڵکی ژاپۆن لەخۆ دەگرێت و مێژووی ئەم وڵاتە وەک دەوڵەتێکی نەتەوەیی لە سەردەمی پێش مێژووەوە تا مێژووی نوێ دەگرێتەوە. یەکەم ئاماژەی نووسراوی ناسراو بۆ ژاپۆن لە سەدەی یەکەمی زایینیدایە و لە کۆکردنەوەی دەقی چینی «بیست و چوار مێژوو» دەدۆزرێتەوە؛ بەڵام بەڵگەکان ئەوە دەردەخەن کە مرۆڤ لە کۆتایییەکانی سەردەمی بەردینی کۆنەوە لە دوورگەکانی ژاپۆن ژیاوە. تا کۆتاییی دوایین سەردەمی بەستەڵەک، ژاپۆن لە ڕێگەی وشکانییەوە بە کیشوەری ئەوراسیا بەسترابووەوە.

سامورای لە خێڵی چۆسیو، لە سەردەمی جەنگی بۆشین

توانەوەی سەھۆڵەکە بووە ھۆی جیابوونەوەی دوورگەکانی ژاپۆن لە کیشوەری ئۆراسیا. نەخشە جێگیرەکانی ژیان و نیشانەکانی شارستانییەتی لەگەڵ کولتووری جۆمۆن (لە کۆتاییی سەردەمی بەستەڵەک تا ھەزارەی یەکەمی پێش زایین) دەرکەوتن، و لە دەوروبەری ٥٠٠ پێش زایین، لە ماوەی ئەوەی بە سەردەمی یایۆی ناسراوە، سەردەمی ئاسن دەستی پێکرد. لە کۆتاییی ئەم ماوەیەدا دانیشتووانێکی زۆر لە نیمچەدوورگەی کۆریاوە کۆچیان کرد بۆ ژاپۆن.

لە دەوروبەری سەدەی سێیەمی زایینییەوە، لەگەڵ سەردەمی کوفون (نزیکەی ٢٥٠ بۆ ٥٣٨ ز) قۆناغی پێش مێژووییی ژاپۆن کۆتایی دێت و سەردەمی مێژووی دێرینی ئەم خاکە دەست پێدەکات. ئەو کولتوورەی لەم قۆناغەدا دروست بووە، لەسەر بنەمای ئایینی شینتۆ دامەزراوە. لە سەردەمی ئاسوکا (٥٣٨ تا ٧١٠ ز) ڕێنووسی چینی بۆ نووسینی زمانی ژاپۆنی ھەڵبژێردرا و ئایینی بوودیزم لە ڕێگەی خاکی کۆریاوە ناسێندرا. ئەم ڕێوڕەسمە لە سەردەمی دواتردا لەلایەن ئیمپراتۆرەوە قبوڵ کرا، کە پێی دەوترێت سەردەمی نارا (٧١٠ بۆ ٧٩٤ ز) و بە فەرمانی ئەو، مەزارگەی بوودایی شایستەی وەک پەرستگای تۆدایجی دروست کرا.

سەردەمی ھێیان (٧٩٤ تا ١١٨٥ز) سەردەمی سەرھەڵدانی بنەماڵە بەھێزەکانی وەک بنەماڵەی فوجیوارا، کە بە کردەوە دەسەڵاتی سەربازی دەگرنە دەست و ئەمەش ھاوواتای کۆتاییھاتنی مێژووی کۆن و سەرەتای سەردەمی دەرەبەگایەتییە لە مێژووی ژاپۆندا. لەگەڵ سەرھەڵدانی شۆگنەکان لە سەردەمی کاماکورا (١١٨٥ بۆ ١٣٣٣ی زایینی)، دیکتاتۆری سەربازی کاماکورا دامەزرا. ھەر لەو ماوەیەدا مەغۆلەکان دووجار ھێرشیان کردە سەر ژاپۆن و ھەرجارەیان کەشتی و کەرەستەی سەربازییان لەدەست دا و بەھۆی زریانێکی توندەوە کە بە کامیکازێ ناسراوە شکستیان ھێنا. کەمێک دواتر و لە سەردەمی مرۆماچی (١٣٣٦ تا ١٥٧٣ز) و لە سەردەمی شەڕە ناوخۆیییەکان، کەشتییە پورتوگالییەکان ڕێگەی خۆیان بۆ کەنارەکانی ڕۆژاوای ژاپۆن دۆزییەوە و پەیوەندی لەگەڵ ئەورووپا دەستی پێکرد.

لەگەڵ کۆتاییھاتنی شەڕە ناوخۆیییەکان، سەردەمی ئازوچی-مۆمۆیاما (١٥٦٨ تا ١٦٠٠ز) و سەردەمی سەقامگیریی سیاسی گەیشتە دەست. لە سەردەمی ئێدۆ (١٦٠٣ تا ١٨٦٨ز)، ھەوڵی ستەمی سەربازی تۆکوگاوا بۆ پاراستنی سیستەمی سیاسیی کۆن و کۆنی ئەم وڵاتە شکستی ھێنا و لەگەڵ ھاتنی کەشتییە جەنگییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە فەرماندەیی کاپتن ماتیۆ پێری لە کەنداوی تۆکیۆ لە ساڵی ١٨٥٣، سەردەمی دەرەبەگایەتیی ژاپۆن کۆتایی ھات. لە سەردەمی ھاوچەرخدا، ژاپۆن بە خێرایی ڕێگای بە مۆدێرن بوونی گرتەبەر و لە سەردەمی مێیجی (١٨٦٨ تا ١٩١٢)، دوای شکستی ڕووسیا بوو بە زلھێزێکی جیھانی. لە جەنگی جیھانیی یەکەمدا کە لە سەردەمی تایشۆ (١٩١٢ تا ١٩٢٦ زایینی) ڕوویدا، ژاپۆن لایەنگری شانشینی یەکگرتوو و فەڕەنسا و ڕووسیای کرد و کورسییەکی ھەمیشەیی لە ئەنجومەنی کۆمەڵەی نەتەوەکان بەدەست ھێنا؛ بەڵام ناڕوونی لە دەستووری مێیجیدا بووە ھۆی ئەوەی دەسەڵات ڕوو لە سەربازی و فراوانبوونی سەربازیی ژاپۆن بکات. پرۆسەی بەسەربازیکردن لە سەردەمی شۆوا (١٩٢٦ تا ١٩٨٩) بووە ھۆی داگیرکردنی چین. ژاپۆن ناڕەزایەتیی کۆمکاری گەلانی قبوڵ نەکرد و ئەم ڕێکخراوەی بەجێ ھێشت. دوای دەستپێکردنی جەنگی جیھانیی دووەم، دوای گەمارۆی نەوتی ئەمریکا، ژاپۆن ھێرشی کردە سەر پیرل ھاربەر. لە ئەنجامدا ئەمریکا ھاتە ناو جەنگەوە و بە وێرانکردنی ھێرۆشیما و ناکازاکی بەھێرشی ئەتۆمیی لە ساڵی ١٩٤٥ ژاپۆنی ناچار کرد تا خۆی ڕادەست بکات.

بە کۆتاییھاتنی شەڕ و داگیرکردنی حەوت ساڵەی ژاپۆن، ئەم وڵاتە چاکسازیی دیموکراسی بەرفراوان و بنیاتنانەوەی دامەزراوە ئابوورییەکانی بەدەست ھێنا. بە واژووکردنی پەیمانی ئاشتیی سانفرانسیسکۆ، ژاپۆن سەربەخۆییی خۆی وەرگرتەوە. لەم ماوەیەدا ژاپۆن گەشەیەکی خێرای بەخۆیەوە بینی و بوو بە ھێزێکی گەورەی ئابووری. لە سەردەمی ھێیسێی کەمی ڕێژەی سوود و زیادبوونی بەھێزی یەنی ژاپۆنی لە ئاڵوگۆڕی دراوی بیانیدا بووە ھۆی لێشاوی وەبەرھێنەرانی بیانی بۆ ئەم وڵاتە؛ بەڵام لە ساڵانی نەوەدەکاندا پشکەکانی ئەم وڵاتە دابەزی و بەناو ئابووری ژاپۆن کۆتایی ھات. لە ساڵانی دواتردا، فراوانبوونی پیشەسازییەکانی ھەناردەکردنی کۆریا و چین بەشێکی لە بازاڕە جیھانییەکانی ژاپۆن وەرگرت و ئەمڕۆش لە ھەڵسەنگاندنی ئەم ساڵانەدا، ھەندێکجار بە دەیەی لەدەستچوو ناودەبرێت؛ بەڵام ھێشتا ژاپۆن سێیەم گەورەترین ھێزی ئابوورییە لە جیھاندا و بەرھەمی ناوخۆیی زیاتر لە پێنج ترلیۆن و نیو دۆلارە.^[1]

سەرچاوەی گەلی ژاپۆن

ھیچ گریمانەیەکی سەلمێنراو سەبارەت بە بنەچەی گەلی ژاپۆن نییە. زۆربەی ئەو شتانەی لەسەر پێش مێژووی ژاپۆن نووسراون، تەنھا قسە و باسێکن کە لەسەر بنەمای شوێنەوارناسی و تایبەتمەندی ڕەگەزی و ئەفسانە دامەزراوە. ھاتنی کۆچبەران بۆ ژاپۆن دەتوانرێت بەسەر چوار قۆناغدا دابەش بکرێت:

• لە نێوان چەند سەد و چەند دە ھەزار ساڵێک پێش زایین، بەشەکانی ڕۆژھەڵاتی ئاسیا پەیوەست بوون بە ژاپۆنەوە و ئەگەری ئەوە ھەیە کە مرۆڤ لەم ماوەیەدا چووبێتە ناو ژاپۆنەوە.
• ھاتنی ڕەگەزی زەردی کۆن (ڕەگەزی باشووری ئاسیا): دوایین سەردەمی سەھۆڵبەندان بە نزیکەیی لە ٧٠ بۆ ١٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر بەردەوام بووە. نزیکەی ٤٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر و لە نیوەی یەکەمی دوایین سەردەمی سەھۆڵبەندان، لقێک لە ڕەگەزی باشووری ئاسیا لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵاتی ئاسیا و دوورگەکانی دەوروبەرییەوە ھاتنە ناو ژاپۆن. ئاسیایی یان ئاسیایییەکان، بە خەڵکی ژاپۆنیشەوە، بەسەر دوو گرووپدا دابەش دەبن: باشووری ئاسیا (ڕەگەزی زەردی کۆن) و باکووری (ڕەگەزی زەردی نوێ). ئەم وەرگرتنە دەگەڕێتەوە بۆ کاریگەرییە ساردەکانی سەردەمی بەستەڵەک لەسەر ڕەگەزی زەرد. لە سەردەمی سەھۆڵبەندان، جەستەی خەڵکی باکووری ئاسیا گۆڕانکاری بەسەردا ھات بۆ ئەوەی خۆیان لەگەڵ سەرمای زۆری ژینگەدا بگونجێنن. بۆ پاراستنی گەرمی جەستە، بەشەکانی ناوەڕاستی جەستە گەورەتر بوون. بەو پێیەی لەش لە ڕێگەی پێستەوە گەرمی لەدەست دەدات، کەمبوونەوەی ڕووبەری پێست بووە ھۆی بچووکبوونەوەی دەست و قاچ و کەمبوونەوەی ھەڵئاوسانی جەستە و خەمۆکی. بۆ ڕێگریکردن لە بەستنی چاو، کە بڕێکی زۆر ئاوی تێدایە، پێڵوی چاوەکان ئەستوورتر بوون و ھێڵی سەر پێڵوی چاوەکان نەما. ئەم گۆڕانکارییە جەستەیییە لە لقی خەڵکی باشووری ئاسیادا نابینرێت.
• ھاتنی کۆچبەران لە سەردەمی جۆمۆن (١٤٬٠٠٠–١٠٬٠٠٠ پێش زایین تا ٣٠٠ پێش زایین): لە کۆتایی دوایین سەردەمی سەھۆڵبەندان، قووڵایی ئاوی دەریاکان لە نێوان ١٠٠–١٤٠ مەتر لە قووڵایی ئێستا کەمتر بوو، باکووری ژاپۆنیش لە ڕێگەی وشکانییەوە بە کیشوەرەکانی دیکەوە بەسترابووەوە. ھەروەھا دەریایەکی زۆر قووڵ لە نێوان کیوشو لە باشووری ژاپۆن و کۆریا ھەیە. لەم ماوەیەدا کۆچبەران لە باشووری چین، کۆریا، ئیندۆنیزیا، تایوان، ھەروەھا لە سیبیریا و بە ساخالین تێپەڕین، ڕێگەی خۆیان بۆ ڕۆژاوا و باکووری ژاپۆن گرتەبەر.
• ھاتنی کۆچبەران لە سەردەمی یایۆی (نزیکەی ٥٠٠ پێش زایین تا ٣٠٠ زایینی): لەم ماوەیەدا کۆمەڵەیەکی زۆر گەورە لە کۆچبەران لە کۆریاوە چوونە ناو کیوشو (باشوورترین و ڕۆژاواترین دوورگەی چوار دوورگەی سەرەکی ژاپۆن). ژمارەی کۆچبەران نادیارە، بەڵام لێکۆڵینەوە بۆماوەیییەکان دەری دەخەن کە ئەم گرووپە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە ژاپۆن بڵاوبووەتەوە. مێژوونووسان لەسەر ئەوە کۆکن کە لە دەوروبەری سەدەی یەکەمی زایینی، خەڵکی ڕەگەزی زەرد لە ڕێگەی کۆریای باشوور و ناوەڕاستی ژاپۆنەوە ھێرشیان کردووەتە سەر. ئەم داگیرکەرانە لە شێوەی خێڵ و خێڵی بچووکدا خۆیان ڕێکخست و دوای چەند سەدەیەک خێڵی یاماتۆ کە ناوی خۆی لەو دەشتە وەرگرتووە کە دواجار لەوێ نیشتەجێ بووە، دەسەڵاتێکی ناڕوونی بەسەر تەواوی ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری ژاپۆن ھەبووە. ئەو کەسانەی پێش ١٠ ھەزار پێش زایین چوونەتە ژاپۆن پێیان دەوترێت گەلی جۆمۆن و ئەو گرووپەی کە لە سەردەمی یایۆیدا چوونەتە ناو ئەم خاکەوە پێیان دەوترێت خەڵکی یایۆ. بەڵگە زمانەوانی و کولتوورییەکان، لەگەڵ ڕواڵەتی فیزیکی بەشێک لە دانیشتووانی ئەم وڵاتە، ئەگەری فرە ڕەچەڵەکی گەلی ژاپۆن و پەیوەندی بۆماوەیی لەگەڵ خەڵکی خەڵکی ڕەسەنی کیشوەری ئەمریکا بەھێزتر دەکەن. گەلی ئایینو زۆر لە گەلی جۆمۆن دەچن (١٤٬٠٠٠–١٠٬٠٠٠ پێش زایین تا ٣٠٠ پێش زایین)، گرووپێک کە دواتر لە ڕێگەی وڵاتانی ئاسیا و بەتایبەت کۆریا و چینەوە چوونەتە خاکی ژاپۆن و زۆرینەی دانیشتووانی ئەمانە ئەوان خاکەکە پێکدەھێنن، ھاوشێوەی باوباپیرانی یایۆییان (نزیکەی ٥٠٠ پێش زایین تا ٣٠٠ زایینی). لە گەلی ئێستای ژاپۆندا، تایبەتمەندییەکانی خەڵکی باکووری ئاسیا بە ڕوونی بەدی دەکرێت.

دابەشبوونی گشتی قۆناغە مێژوویییەکان

مێژووی ژاپۆن بەزۆری بەسەر ٧ قۆناغی سەرەکیدا دابەش دەکرێت. سەردەمی پێش مێژوو، سەردەمی سێنشی و سەردەمی دوای مێژوو بە ڕێککەوت بە سەرەتای مێژوو (گەنشی)، کۆن (کۆدای)، سەدەکانی ناوەڕاست (چۆسێی)، سەردەمی سەرەتای مۆدێرن (کینسێی)، سەردەمی مۆدێرن (کیندای) و سەردەمی ھاوچەرخ (جێندای) ناودەبرێن.

• سەردەمی پێش مێژوو (سێنشی) بەسەر چوار قۆناغدا دابەشکراوە: سەردەمی بەردی کۆن (١٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر، پێش زایین)، سەردەمی جۆمۆن (١٠ ھەزار بۆ ٣٠٠ پێش زایین)، سەردەمی یایۆی (٣٠٠ پێش زایین تا ٣٠٠ ز) و سەردەمی کوفون (٣٠٠ بۆ ٧١٠ ز).
• سەرەتای مێژوو (گێنشی) پێی دەوترێت قۆناغی ئینتقالی نێوان سەردەمی پێش مێژوو و سەردەمی کۆن. لە ژاپۆن قۆناغی پێشووی مێژوو لە ناوەڕاستی سەدەی سێیەمەوە تا کۆتایی سەدەی حەوتەم دەگرێتەوە.
• سەردەمی کۆن (کۆدای) لە ساڵی ٧١٠ تا ١١٨٥ی زایینییە، کە سەردەمی ئاسۆکا و سەردەمی نارا و ھییان لەخۆدەگرێت.
• سەدەکانی ناوەڕاست (چۆسێی) لە نیوەی دووەمی سەدەی ١٢ و سەرەتای سەردەمی کاماکورا تا سەرەتای سەدەی ١٧ و سەرەتای سەردەمی ئێدۆ بەردەوام دەبێت.
• سەرەتای سەردەمی مۆدێرن (کینسێی) لە سەرەتای سەردەمی ئیدۆوە تا ساڵی ١٨٦٧ و سەرەتای چاکسازییەکانی میێجی بەردەوام دەبێت.
• سەردەمی مۆدێرن (کیندای) لە سەرەتای چاکسازییەکانی مێیجی تا کۆتایی "جەنگی زەریای ھێمن" لە ساڵی ١٩٤٥ بەردەوام دەبێت.
• سەردەمی مۆدێرن (گەندەی) لە کۆتایی "جەنگی زەریای ھێمن" دەستی پێکردووە و تا ئێستاش بەردەوامە.

پێش مێژوو

سەردەمی بەردینی کۆن

ئەم نەخشەیە پەیوەندی باکووری ژاپۆن لەگەڵ کیشوەری ئاسیا لە دوایین سەردەمی بەستەڵەک نیشان دەدات.

ڕزگاربووانی هۆزی ئاینۆ لە ساڵانی ١٨٦٠دا

سەرەتای سەردەمی بەردی کۆنی ژاپۆن بە نێوان ١٠٠ ھەزار بۆ ٣٠ ھەزار ساڵ پێش زایین دادەنرێت؛ بەڵام لە نێو زانایاندا خاڵی دەستپێکی ٣٥ ھەزار پێش زایین لە ھەموو مێژوویەکی دیکە زیاتر لەسەری کۆکن. ھەر پێشبینییەکی بوونی مرۆڤ پێش ئەم ڕێکەوتە بە مشتومڕاوی دادەنرێت. یەکەم مرۆڤ کە چوونەتە ناو ژاپۆن، ڕاوچی-کۆکەرەوە بوون.^[2] کۆنترین ئێسکی مرۆڤ کە دۆزراوەتەوە ھی کچێکی تەمەن ھەشت ساڵانە لە ٣٢ ھەزار ساڵ لەمەوبەر و کۆنترین ئێسکی پێگەیشتووش ھی ١٨ ھەزار ساڵ لەمەوبەرە. ھەردوو نموونەکە لە ئۆکیناوا دۆزراونەتەوە.^[2]

ئێسکی فیل لە نزیکەی ١٧٠ شوێن لە باکوورەوە تا باشووری ژاپۆن دۆزراوەتەوە و لە ھەندێک شوێنی نزیکیشدا بەردی خراپەکاری مرۆڤ دۆزراوەتەوە. ئەم بەرھەمانە پێکەوە ژیانی مرۆڤ و فیل نیشان دەدەن.^[3] زۆربەی ئەو دەربڕینە بەردانەی کە لە سەردەمی بەردی کۆن و لە نێوان ٢٢ ھەزار بۆ ١٤ ھەزار ساڵ لەمەوبەرەوە بەدەست ھاتوون، لە شێوەی چەقۆدا بوون. گۆڕانی پلەی گەرمی زەوی دوای کۆتایی ھاتنی دوایین سەردەمی سەھۆڵبەندان بووە ھۆی لەناوچوونی فیل و ئاسکی موسەکانی ناومان. لە سەرەتای سەردەمی جۆمۆنەکاندا، ئاژەڵە ڕەشکە ئێرلەندییەکانیش لەناوچوون. دوای ئەوە لەبری ڕاوکردنی ئەو ئاژەڵە گەورانە، ڕاوکردنی ئاژەڵە بچووکتر و خێراترەکانی وەک ئاسک و بەرازی ژاپۆنی بووە جێی بایەخ. لە سەردەمی بەردی کۆندا، ڕاوکردنی ئاژەڵە گەورەکان بە فڕێدانی ڕم یان ڕمزی درێژ ئەنجام دەدرا، بەڵام لە سەردەمی جۆمۆندا ئەم کەرەستەی ڕاوکردن جێگەی تیر و کەوانیان دا و بڕینی بەرد بۆ خاڵی بەردی تیژ (بۆ بەکارھێنان لەسەر تیر) بووە شتێکی باو.^[3]

سەردەمی جۆمۆن

گۆزەیەکی خواردن، لە سەردەمی ناوەڕاستی جۆمۆن (٣٠٠٠-٢٠٠٠ پێش زایین)

سەردەمی جومون لە نێوان ١٠٬٠٠٠–١٤٬٠٠٠ ساڵدایە (کاتی دەستپێکردن بەپێی سەرچاوەکان دەگۆڕێت) پێش زایین. تا ساڵی ٣٠٠ پێش زایین ناوبراوە.^[4] یەکەم نیشانەکانی شارستانێتی و شێوازە جێگیرەکانی ژیان لە کولتوری جۆمۆندا دەرکەوت کە بە شێوازی ژیانی نیمچە جێگیر و تایبەت بە سەردەمی مێزۆلیتیک و شارستانی نیۆلیسیک و ڕاوکردنی بەکۆمەڵ و نەبوونی ئاژەڵی ماڵی و کۆشکی سەرەتایی و کشتوکاڵی سەرەتایی تایبەتمەند بوو.^[5] ھەرچەندە سەرەتای کۆفەکردن ھەندێک جار دەگەڕێتەوە بۆ ناوچەی ڕووباری ناوەڕاست، بەڵام ھەندێک لە کۆنترین نموونەکانی کۆفەی کۆن کە لە ژیاندا ماون لە ژاپۆن دۆزراونەتەوە.^[6] کۆنترین نموونەی کۆفە لە ژاپۆن لە ساڵی ١٩٩٩ لە پارێزگای ئاوۆمۆری دۆزرایەوە کە تەمەنی نزیکەی ١٦٥٠٠ ساڵە.^[7] تا ساڵی ٢٠٠٩ی زایینی، پارچە کۆفەیەک لە ئەشکەوتێکدا لە چین دۆزرایەوە کە تەمەنی نزیکەی ٢٠ ھەزار-١٨ ھەزار ساڵ بوو، ئەم پارچەیە بە کۆنترین پارچە کۆفە دادەنرا لە جیھاندا.^[8][9]

سەردەمی یایۆی

گۆزە لە سەردەمی یایۆی، سەدەی یەکەم-سێیەم، ئۆتا، تۆکیۆ، مۆزەخانەی نیشتمانی تۆکیۆ

سەردەمی یایۆی لە نزیکەی ٥٠٠ ساڵ پێش زایین تا ٣٠٠ی زایینی دەگرێتەوە.^[10] کشتوکاڵی چڕ و بەکارھێنانی کەرەستەی برۆنزی و ئاسن لە ژاپۆن لەم قۆناغەدا دەستی پێکرد؛ ھێشتا کولتوری گەلی جۆمۆن لە ناوچە جیاوازەکانی ژاپۆن پەرەی سەندبوو کاتێک سەردەمی نوێی یایۆی لە کیوشو دەستی پێکرد و ئەو دوو گرووپە بۆ ماوەیەک بەردەوام بوون لە ژیانی شان بە شانی یەکتر.^[11] یایۆی ناوەکەی لە ناوچەیەکی گەڕەکی تۆکیۆوە وەرگرتووە، کە شوێنەوارناسان بۆ یەکەمجار بەرھەمی مرۆڤ و شوێنەوارەکانی پەیوەست بەم سەردەمەیان ھەڵکەندووە.^[12] کارکردن بە ئامێرە ئاسنییەکان ھەر لە سەرەتاوە یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەم کولتوورە بوو، کە بۆ خۆی دەرئەنجامی کۆچکردن بوو. لە کۆتایی سەردەمی یایۆیدا خەڵکێکی زۆر لە کۆریاوە کۆچیان کرد بۆ ژاپۆن و تەکنەلۆژیای کشتوکاڵی و شێوازی کاری کانزایان بەم دوورگەیە ناساند.^[13] چاندنی چڕ برنج لە کێڵگەی برنج و جۆرێکی نوێی کۆفە تایبەتمەندی سەردەمی یایۆیە.^[14][15] لەم ماوەیەدا بەرازیان بەخێو دەکرد و تا ڕادەیەکی کەمتر مریشک و کەروێشکیان بەخێو دەکرد. کولتوری یایۆی بە خێرایی بڵاوبووەوە بۆ ویشکانی ھۆنشۆ و لەگەڵ کولتوری ڕەسەنی جۆمۆن تێکەڵ بوو. سەرچاوەی کولتوری یایۆی بە تەواوی نازانرێت. لەم ساڵانەی دواییدا شوێنەوارناسانی زیاتر سەرقاڵی لێکۆڵینەوەی بەراوردکاریی کەلوپەلەکانی سەر بەم قۆناغە بوون لەگەڵ پاشماوەکانی سەرەتای شانشینی ھان لە چین و ئەنجامی لێکۆڵینەوەکانیان ئاماژەیان بە لێکچوونی کەلەسەر و ئەندامەکانی جەستەی گەلی یایۆ کردووە لەگەڵ خەڵکی جیانگو.^[16]

سەردەمی کوفون

کۆفۆن (گۆڕستان)، سەدەی پێنجەم ئەم کۆفونە کە شێوەی کونە کلیلەکەیە پێی دەوترێت زینپۆکوین فۆن.

سەردەمی کوفون لە نزیکەی ٢٥٠ تا ٥٣٨ ز دەخەمڵێنێت. کوفون بە واتای ناشتنی تەپۆڵکە دێت و ھۆکاری ئەم ناوەش بوونی ناستنی تەپۆڵکەی گەورەیە کە لەو سەردەمەدا بەجێماوە.^[17] بەردی گۆڕەکان شێوەی جیاوازیان ھەبووە، سادەترینیان گۆڕی چوارگۆشە بووە و جیاوازترینیان شێوەی کونە-کلیلێک بووە.^[18] کۆفونەکان لە نێوان سەدەی ٣ و حەوتەمی زایینیدا بۆ ناشتنی مردووە چینە باڵادەستەکانی کۆمەڵگا دروستکراون. لە ماوەی سەدەی ٣ و چوارەمدا، ھۆزە کۆنەکە کە ئەمڕۆ پێی دەوترێت گەلی یاماتۆ، توانی وردە وردە باڵادەستی خۆی بەسەر ھۆزەکانی تردا چەسپێنێت و ببێت بە باپیرانی بنەماڵە پاشایەتییەکانی ژاپۆن.^[19][20]

سەردەمی نارا

سەردەمی نارا ساڵانی ٧١٠ تا ٧٩٤ی زایینی لەخۆدەگرێت. سەردەمی نارا لەو کاتەوە دەستی پێکرد کە ئیمپڕاتۆر گێنمێی پایتەختی خۆی کردە ھیجۆکیو کە ناوی کۆنی نارا بوو. ئەم قۆناغە ھاوکات بوو لەگەڵ بەھێزبوونی حکوومەتی ژاپۆن. ژاپۆن پەیوەندی دۆستانەی لەگەڵ نیمچەدوورگەی کۆریا شیللا ھەبوو، و هەروەها پەیوەندی فەرمی لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی چینیشدا ھەبوو. نارا لە ناوی شاری «چێنگان» (شیانی ئێستا) وەرگیراوە کە پایتەختی ئیمپراتۆرییەتی تانگ بووە لە چین. ژاپۆن ھەر بیست ساڵ جارێک نوێنەری سیاسی خۆی دەناردە دادگای تانگ. زۆرێک لە خوێندکارەکان بۆ فێربوون ڕەوانەی چین کران، دەروێشەکانی چینیش بۆ فێرکردنی ئایینی بوودیزم گەشتیان کرد بۆ ژاپۆن. لەم ماوەیەدا بەشێکی زۆری کۆمەڵگای ژاپۆن ھێشتا لە گوندەکاندا دەژیا و ھەڵوێستێکی کۆنەپەرستانەیان ھەبوو، زۆربەی خەڵکی گوندەکە پەیڕەویان لە ئایینی شینتۆ دەکرد و ڕۆحی سروشت و ڕۆحەکانی ڕابردوویان دەپەرست؛ بەڵام چینە باڵاکانی کۆمەڵگا خۆیان لەگەڵ ئایینی بوودیدا گونجاند و پایتەختەکە بوو بە ھێمای دامەزراندنی ئەرستۆکراسی ژاپۆنیی لەم قۆناغەدا. ئایینی بوودا لەلایەن ئیمپراتۆرەوە بە گەرمی وەرگیرا. ئیمپراتۆر و دەوروبەرەکەی پێیان وابوو کە ئایینی بوودا دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی ژاپۆنی بەھێز دەکات. ئیمپراتۆر فەرمانی دروستکردنی پەرستگای تۆدایجی دا و ھانی بڵاوبوونەوەی ئەم ئایینەی دا. ھەرچەندە ئەم ھەوڵانە نەبووە ھۆی ئەوەی ئایینی بوودا ببێتە ئایینی فەرمی خەڵک، بەڵام پێگەی ئیمپراتۆر و بنەماڵەکەی لە نێو خەڵکدا بەرزکردەوە. ھەوڵە چڕەکان دەرباری ئیمپراتۆریی بۆ تۆمارکردن و بەڵگەنامەکردنی مێژوو بووە ھۆی دروستکردنی یەکەم بەرھەمی ئەدەبی ژاپۆن. بەرھەمە گرنگەکانی وەک "کۆجیکی و نیھۆنشوکی" لە سەردەمی نارادا نووسراون.^[21] ئەم بەرھەمانە سروشتێکی سیاسییان ھەبووە و ئامانجیان ڕەوایەتیدان بە باڵادەستی و پتەوکردنی بناغەی ئیمپراتۆرییەت بووە.^[22] وشەی شینتۆ (ڕێگای خوداوەندەکان) بۆ یەکەمجار لە کتێبی نیھۆن شوکیدا ھاتووە. ئەم دەستەواژەیە لەم کتێبەدا بۆ جیاکردنەوەی بیروباوەڕی نەریتی گەلی ژاپۆن بەکارھاتووە، لەگەڵ ئایینی بوودا (بوپو یان ڕێگای بوودا)، کۆنفۆشیۆسیزم و تائۆیزم.^[23]

سەرچاوەکان

1. Shinya Shōda (2007). «A Comment on the Yayoi Period Dating Controversy». Bulletin of the Society for East Asian Archaeology. 1. لە ڕەسەنەکە لە ١ی ئابی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 16 February 2020 ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
2. Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy: From 1500 to the Present. Cambridge: Cambridge University Press. p. 177. ISBN 9781107104709.
3. Beasley, WG (1962). "Japan". In Hinsley, FH (ed.). The New Cambridge Modern History Volume 11: Material Progress and World-Wide Problems 1870–1898. Cambridge: Cambridge University Press. p. 472
4. Carter, William R. (1983). "Asuka period". In Reischauer, Edwin et al. (eds.). Kodansha Encyclopedia of Japan Volume 1. Tokyo: Kodansha. p. 107. ISBN 9780870116216.
5. Chaiklin, Martha (2013). "Sakoku (1633–1854)". In Perez, Louis G. (ed.). Japan at War: An Encyclopedia. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. pp. 356–357. ISBN 9781598847413.
6. Collcutt, Martin C. (1983). "Bushidō". In Reischauer, Edwin et al. (eds.). Kodansha Encyclopedia of Japan Volume 1. Tokyo: Kodansha. p. 222. ISBN 9780870116216.
7. Coox, Alvin (1988). "The Pacific War," in The Cambridge History of Japan: Volume 6. Cambridge: Cambridge University Press. p. 368
8. Crihfield, Liza (1983). "Geisha". In Reischauer, Edwin et al. (eds.). Kodansha Encyclopedia of Japan Volume 3. Tokyo: Kodansha. p. 15. ISBN 9780870116230.
9. Dalby, Liza (2010). Little Songs of the Geisha. New York: Tuttle. pp. 14–15
10. Deal, William E (2006). Handbook to Life in Medieval and Early Modern Japan. New York: Facts on File. p. 296. ISBN 9780195331264.
11. Edstrom, Bert (2016). "Japan's Foreign Policy and the Yoshida Legacy Revisited". In Edstrom, Bert (ed.). Turning Points in Japanese History. London: Routledge. p. 216. ISBN 978-1138986268.
12. Feifer, George (1992). Tennozan: The Battle of Okinawa and the Atomic Bomb. New York: Ticknor & Fields. pp. 558, 578, 597, 600. ISBN 9780395599242.
13. Frank، Richard (1999). Downfall: The End of the Imperial Japanese Empire. New York: Random House. pp. 28–29. ISBN 978-0-14-100146-3.
14. Frederic, Louis (2002). Japan Encyclopedia. Cambridge, Massachusetts: Belknap. p. 59. ISBN 9780674017535.
15. Gordon, Andrew (2009). A Modern History of Japan: From Tokugawa Times to the Present. New York: Oxford University Press. pp. 55–56. ISBN 9780195339222.
16. Habu، Junko (2004). Ancient Jomon of Japan. Cambridge, MA: Cambridge Press. pp. 3, 258. ISBN 978-0-521-77670-7.
17. Kidder, J. Edward (1993). "The Earliest Societies in Japan," in The Cambridge History of Japan: Volume 1. Cambridge: Cambridge University Press. p. 59
18. «The Ryukyus on the Eve of Reversion». Pacific Affairs. 45 (1): 20. 1972. doi:10.2307/2755258. JSTOR 2755258.
19. Kshetry, Gopal (2008). Foreigners in Japan: A Historical Perspective. Kathmandu: Rabin Gurung. p. 29
20. Kuroda, Sokichi (13 January 2020). "Documents show concerns from Okinawa on U.S. base presence". Asahi Shimbun.
21. Henshall 2012, p. ٢٤. sfn error: no target: CITEREFHenshall2012 (help)
22. Henshall 2012, p. ٥٦. sfn error: no target: CITEREFHenshall2012 (help)
23. Keene 1999, pp. ٨٥, ٨٩. sfn error: no target: CITEREFKeene1999 (help)

• دەروازەی ژاپۆن
• دەروازەی مێژوو
• دەروازەی شەڕ
• دەروازەی جوگرافیا
• دەروازەی ئابووری
• دەروازەی جەنگی جیھانیی یەکەم
• دەروازەی جەنگی جیھانیی دووەم
• دەروازەی تەکنۆلۆژیا
• دەروازەی دەیەی ١٩٣٠
• دەروازەی دەیەی ١٩٤٠
• دەروازەی وڵاتەکان
• دەروازەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە مێژووی ژاپۆن تێدایە.