پورتوگال
دەوڵەتێک لە باشووری ڕۆژاوای ئەورووپا From Wikipedia, the free encyclopedia
پورتوگال وڵاتێکە لە کیشوەری ئەورووپا و ھاوسنوورە لەگەڵ ئیسپانیا. پایتەختەکەی لیسبۆنە.
- زمانی سەرەکی: پورتوگالی.
- پایتەخت: لیسبۆنە.
- گەورەترین شار: لیسبۆنە.
- ڕووبەر: (٩٢،٣٩١ ) کم٢.
- ژمارەی دانیشتوان: (١٠،٥٦٦،٢١٢ ) کەس لەسەرژمێری (٢٠٠٥)دا.
 | لەوانەیە ئەم وتارە بۆ گەییشتن بە ئاستی ستانداردی شێوازی نووسینی وتار لە ویکیپیدیادا، ویکیسازی پێویست ببێت. تکایە ئەگەر دەتوانن ئەم پەڕەیە باشتر بکەن. |
| کۆماری پورتوگال República Portuguesa |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| سروود: "A Portuguesa" "The Portuguese Anthem" |
||||||
 ھەڵکەوتەی پورتوگال (dark green) – لە ئەورووپا (green و dark grey) |
||||||
| پایتەخت و گەورەترین شار | لیسبۆن 38°46′N 9°9′W | |||||
| زمانە فەرمییەکان | پورتوگالی | |||||
| زمانە ناوچەییەکان | Mirandese1 | |||||
| گرووپە ڕەگەزییەکان (2007) | 96.87% Portuguese and 3.13% other ethnicities (کەیپڤەردans, Brazilians, Ukrainians, Goans, ئەنگۆلاns, etc.)[١] | |||||
| ناوی هاووڵاتی | Portuguese | |||||
| دەوڵەت | Unitary parliamentary republic | |||||
| - | President | Marcelo Rebelo de Sousa (PSD) | ||||
| - | Prime Minister | António Costa (PSD) | ||||
| - | Assembly President | Eduardo Ferro Rodrigues (PSD) | ||||
| Formation | Conventional date for Independence is 1139 | |||||
| - | Founding | 868 | ||||
| - | Re-founding | 1095 | ||||
| - | De facto sovereignty | 24 June 1128 | ||||
| - | Kingdom | 25 July 1139 | ||||
| - | Recognized | 5 October 1143 | ||||
| - | Papal Recognition | 23 May 1179 | ||||
| - | Restoration of independence | 1 December 1640 | ||||
| - | Restoration of independence recognized | 13 February 1668 | ||||
| - | Republic | 5 October 1910 | ||||
| - | Democracy | 25 April 1974 | ||||
| ڕووبەر | ||||||
| - | سەرجەم | ٩٢,٠٩٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (110th) ٣٥,٦٤٥ مایلی چوارگۆشە |
||||
| - | ئاو (%) | 0.5 | ||||
| ژمارەی دانیشتوان | ||||||
| - | بەراوردی 2011 | 10,647,763[٢] (77th) | ||||
| - | سەرژمێریی 2011 | 10,555,853[٣] | ||||
| - | چڕی | 115 کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (96th) ٢٩٨کەس لە مایلی چوارگۆشە |
||||
| GDP (PPP) | بەراوردی 2010 | |||||
| - | سەرجەم | $247.037 billion[٤] (48th) | ||||
| - | سەرانە | $23,222[٤] (39th) | ||||
| GDP (nominal) | بەراوردی 2010 | |||||
| - | سەرجەم | $229.336 billion[٤] (37th) | ||||
| - | سەرانە | $21,558[٤] (32nd) | ||||
| Gini (2009) | 33.7[٥] | |||||
| HDI (2011) |  0.809[٦] (very high) (٤١st) |
|||||
| دراو | یۆرۆ (€)2 (EUR) |
|||||
| ناوچەی کاتی | WET (UTC+0) | |||||
| - | ھاوین (DST) | WEST (UTC+1) | ||||
| شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین | dd-mm-yyyy, yyyy-mm-dd, yyyy/mm/dd | |||||
| لای لێخوڕین | ڕاست | |||||
| پاوانی ئینتەرنێت | .pt | |||||
| کۆدی تەلەفۆن | 351 | |||||
| 1 | Mirandese, spoken in some villages of the municipality of Miranda do Douro, was officially recognized in 1999 (Lei n.° 7/99 de 29 de Janeiro), since then awarding an official right-of-use Mirandese to the linguistic minority it is concerned.[٧] The Portuguese Sign Language is also recognized. | |||||
| 2 | Before 1999: Portuguese escudo. | |||||
ولاَتێکە دەکەوێتە باشووری خۆرئاوای قارەی ئەوروپا و ھاوسنورە لەگەڵ ئیسپانیا لەخۆرھەلاَت و باکوور، سنورەکانی تری دەکەوێتە سەر زەریای ئەتڵەسی. (پرتوگال) دەکەوێتە نیوە دورگەی (ئیبرییا) ڕووباری (تییۆ = تیخۆ) ئەو وڵاتە دەکاتە دوو بەشەوە، بەشی باکووری کە بەرزی و نزمی زەویەکەی ئاست بەرزەو ئاوھەواکەی ساردوشێدار کردووە، چەندین دەشتی ھەیەو بەشی باشووری سروشتێکی تەخت‌و لیتاییە‌و ئاو و ھەواکەی گەرمترە و بارانیشی کەمترە، گرنگترین ڕووبارەکانی تری (ئەلدوور، مینھو، گوادیانا‌و موندیگۆ) یە کە ھەموویان لەخاکی ئیسپانیاوە ھەڵدەقوڵێن جگە لەڕووباری (موندیگو) کە لەڕیزە چیایی (ئەستریلا)دا ھەڵدەقوڵێت کە بەرزترین ڕیزەچیای پرتوگالە، بەرزترین لوتکە چیاش لوتکەی (بیکۆ) یە کە بەرزییەکەی دەگاتە (٢٣٥١)م کە دەکەوێتە دوورگەکانی (ئەزوەر)ی پورتوگالی، ئەم دوورگەو دوورگەی (مادیرا) دەکەونە زەریای ئەتڵەسی‌یەوە کە چالاکی دەماری گڕکانە ئاگرینەکان چالاکەکانی پێدا تێدەپەرێت، واتە دەکەونە سەر ھێڵی گرکانی. پرتوگال بەیەکێک بەگەرمترین ولاَتانی ئەوروپا ھەژمار دەکرێت، کە پلەی گەرمی تێکڕای لەھاویندا دەگاتە (٣٠) پلە، لەباکووری دەگاتە (١٣) پلەو لەباشووریش (١٨) پلەیەو بەدەگمەن پلەی گەرمی لە(٥) پلەی سەدی کەمتر دەبێتەوە، لەدوورگەکانی (ئەزەوەر‌و مادیرا)ش کەش و ھەوا بەوە جیا دەکرێتەوە کە ڕەشەبای ھەیەو بارانی زۆرە.
بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی پورتوگال ١٠,٦١٠,٣٠٤ کەس بووە کە دەکاتە ٠.١٥ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مام‌ناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٤٢.٦ ساڵە. ھەروەھا ٦٣ لەسەدی دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین.[٨]
دانیشتووانی پرتوگال ڕەگ و ڕیشەی زمانیان‌و ئاینیان زۆر لەیەکتری نزیکە، ھەرچەندە بنچینەی پرتوگالییەکان جیاوازە، بەلاَم بەزۆری لەنیوە دوورگەی (ئیبریا)وئەوانی تر لەحەوزی دەریایی ناوەڕاستەوە ھاتوون، کاریگەری ئەفریقا لەسەر دانیشتوانەکەی لەئەوروپا گرنگترو زیاترە، زۆربەی زۆری پرتوگالیەکان ڕوویان کردووەتە دەرەوەی ولاَتی خۆیان بۆ باشترکردنی بواری ئابووریان، زۆرینەی پرتوگالییەکان کە ژمارەیان دەگاتە (٦٠٠) ھەزار کەس کە لەفەرەنسادا دەژین، ئەو بێگانانەشی کە ھاتوونە ئەو ولاَتە لە(کینیا، بەرازیل و ئەنگۆلا) وە ھاتوون، چونکە پێشتر لەلایەن پرتوگالەوە داگیر کرابوون.
زۆرینەی خەڵکی بە زمانی پورتوگالی دەدوێن کە بنچینەکەی دەچێتەوە سەر ڕۆمانیەکان‌و بەشێکی تریان بەزمانی (ئەستوری) دەدوێن کە دەوڵەت دانی بەو زمانەش ناوە و بەکاردەھێنرێت.
زۆربەی پرتووگالیەکان شوێنکەوتووی (کلێسای کاسۆلیک)ن.
پشووی سەرەکی لەم ولاَتەدا جەژنی سەری ساڵی زایینیە (١ ی کانونی دووەم) ، ڕۆژی زیندوو بوونەوەی مەسیح(فصح)، جەژنی سەربەستی وئازادی لە (٢٥) نیسان و، جەژنی ١ ئایار ڕۆژی جیھانی کرێکاران، ڕۆژی پرتوگال لە ١٠ حوزەیران و جەژنی نزیک بوونەوە، جەژنی ھەڵکێشانی مریەم ، جەژنی دامەزراندنی کۆماری (٥تشرینی یەکەم)، جەژنی ھەموو خواناسان (١تشرینی دووەم )، ڕۆژی دووبارە داڕشتنەوەی کۆماری ١ کانوونی دووەم، جەژنی پەتی بێپیسی لە ٨ کانوونی یەکەم، شەو و جەژنی لەدایک بوونی مەزنی‌‌و شکۆمەندی لە (٢٥-٢٦) کانوونی دووەم.
ناولێنانی ئەو ولاَتە بەپرتوگال بۆ عەرەبەکان دەگەڕێتەوە کە لەباشوور و خۆرھەلاَتی ئیسپانیا بەشێوەیەکی دیاریکراو نیشتەجێ ببوون، سەرەتایی دەسەلاَتی عەرەبی‌‌و ئیسلامی لەو ناوچەییەی ئەوروپا پیشاندەدات، عەرەب ناوچەکانی ڕۆژئاوایان بەپرتوگال ناو بردووە، چونکە پرتەقالی زۆر بووەو پێش ٣٠٠ ساڵ عەرەبەکان بە ولاَتی پرتەقاڵ ناساندوویانە، ھەر ئەم ناولێنانەی عەرەبەکان وایکردووە کە ئەو وڵاتە لەسەر نەخشە جوگرافیە کۆنەکان بە (وڵاتی پرتەقاڵ)بناسرێت، کە کەشتیوانە عەرەبەکانی نیشتەجێی ئەو ناوچانە (باشوورو خۆرھەلاَتی ئیسپانیا)بەکاریان ھێناوە لەکاتی دەسەڵاتی ئیسلامیدا.
ڕژێمی ڕامیاری پرتوگال لەشۆڕشی(مێخەک) بەسیستمی پەرلەمانی دیموکراسی شاد بوو لەساڵی (١٩٧٤) گرنگترین پێکھاتەکانی ئەمانەن:
- سەرۆک کۆمار
- پەرلەمان
- ڕژێمی دادوەری
- سەرۆک وەزیران
سەرکۆمار ھەموو پێنج ساڵ جارێک لەلایەن گەلەوە ھەڵدەبژێردرێت و ئەویش دەستنیشانی وەزیرەکان دەکات بەپێی ڕێژەی دەنگەکان، ئەندامانی پەرلەمانیش کە ژمارەیان (٢٣٠) کەسە ھەموو ساڵ جارێک ھەڵبژاردنیان بۆ دەکرێت ، دەسەلاَتی دادوەری بەرزترین دەسەلاَتە لەو ولاَتەداو دادگای دەستوریش ھەلدەستێت بەپێداچوونەوەی یاسا دەرچووەکان بۆ ئەوەی ھاوشێوەی بەندی دەستوری بن. گرنگترین پارتە سیاسیەکانیش ئەمانەن: • سۆسیالیستەکان. • دیموکراتە کۆمەلاَتیەکان. • پارتی گەل.
سیاسەتی ڕامیاری دەرەوە
پرتوگال یەکێکە لەو وڵاتانەی کە لەیەکێتی ئەوروپادایە، پرتوگال پەیوەندیەکی تایبەتی ھەیە لەگەڵ داگیرگەکانی (مستعمرات)ی پێشووی لەئەمریکا و ئاسیا و ئەفریقا بۆ نموونە (بەرازیل و مۆزەمبیق ) کێشەی کۆچبەرە نایاسایەکان و کێشەی ڕاوکردنی ماسی لەگەورەترین کێشەکانیەتی لەبەردەم باشترکردنی پەیوەندیەکانی لەگەڵ مەغریب، ھەروەھا گرفتی سنوردیاریکردنیشی لەگەڵ دراوسێ گەورەکەیدا ھەیە کە ئیسپانیایە پرتوگال لەسەر نەخشە
لەگەڵ ئەوەش کە پرتوگال ڕووبەرێکی بچووکی ھەیە، بەدەر لەوە خاوەن ڕژێمێکی کارگێڕی ئاڵۆزە لەھەندێک کاروبار، (٥) ناوچەی ھەیە، لەگەڵ (١٨) ھەرێم، دوو ناوچەی بەئۆتۆنۆمی شاد بوون، (٢٨) بەڕێوەبەرایەتی تریشی ھەیە لەدابەشکردنی بواری کارگێڕیدا، (٣٠٠) فەرمانگە و نزیکەی (٤٢٠٠) شارەوانییشی ھەیە، پورتوگالیەکان بەنیازبوون چاکسازی لەسیستمی کارگێریاندا بکەن لەم سالاَنەی دوایدا.
- گرنگترین شارەکانی پرتوگال و سەرژمێریان بەپێی سەرژمێری ساڵ(٢٠٠١):-
١) لشبۆنە، ژمارەی دانیشتوانی (٥٤٦،٤٧٧)کەسە. ٢) بورتۆ، ژمارەی دانیشتوانی(٢٦٣،١٣١) کەسە. ٣) براگا، ژمارەی دانیشتوانی(١١٢،٠٨٩)کەسە. ٤) کویمبرا، ژمارەی دانیشتوانی(١٠٦،٨٠٠)کەسە. ٥) ئیفورا، ژمارەی دانیشتوانی(٥٦،٥٢٥)کەسە. ٦) لامیگۆ، ژمارەی دانیشتوانی(٢٨،٠٨١)کەسە. ٧) سیلفیس ، ژمارەی دانیشتوانی(٣٣،٨٣٠)کەسە. ٨) فیزوی ، ژمارەی دانیشتوانی(٩٣،٥٠٢)کەسە.
ئابوری پرتوگال گۆڕانکاری بەخۆیەوە بینیووە بەتایبەت کە ساڵی ١٩٨٦ چووە ڕیزی یەکێتی ئەوروپا، لەپێشتر ئابووریەکی کشتوکاڵی ھەبوو، ئیستاش ئابوریەکی ھەمە جۆر و ھەمەچەشنی ھەیە، ساڵی (١٩٩٨) چووەنا و ناوچەی (یۆرۆ)، یۆرۆ بوو بەدراوی ئاڵوگۆری ئەو وڵاتە، سەرەتای (٢٠٠٢)ش گەشەکردنی ئابووریەکەی تێکڕا گەیشتە (٣%)، لەم سالاَنەی دوایشدا پرتوگالی گۆڕی بۆ بازاڕێکی بەڵێندەر و بەئومێدلە ئەوروپا، بەڵام قەرزی گشتی دەوڵەت لەسنوور لایدا و (٣%)ی تێپەراند، یەکێتی ئەوروپا ھەڕەشەی سزای لەپورتوگال کرد، چونکە ئەمە پێشلکردنی ڕێککەوتننامە ئیمزاکراوەکان بوو، ھەروەک چۆن پرتوگال پێویستی بەچاکسازی ڕژێمی ئابووری ھەبوو بۆ ئەوەی ولاَت بتوانێت بوەستێت بەرامبەر بەھاتنە ناوەوەی وڵاتانی خۆرھەڵاتی ئەوروپا بۆ یەکێتی ئەوروپا لەساڵی (٢٠٠٤) کێبڕکێ لەسەر بەدەستھێنانی سەرمایە گوزاری دەرەکی پورتوگال لەنێوان ئیسپانیاو بەریتانیا دابوو کە ئەوانە گەورەترین بەرھەمھێن بوون لەم ولاَتەدا، بەرھەمی ئیسپانی لەھەموویان زیاتر دەگاتە ئەو ولاَتە ھاوردە دەکرێت و دواتر ئەڵمانی، ئیتاڵی و فەرەنسایش زۆرترین بەرھەمی ئەو وڵاتەیان دەست دەکەوێت. پرتوگال خاوەن یەدەگێکی کانزایی گرنگە وەک: (خەڵوز، مس‌و تەنەکە) لەگەورەترین بەرھەمھێنەرانی تەلی (تەنگستن)ی گڵۆپ‌و (یۆرانیۆم) دەژمێردرێت لەجیھاندا، کەرتی کشتوکاڵ ڕێژەی ٥% ئابووری پێک دێنێت، ١٥% کرێی پارەی پرتوگال خراوەتە گەڕو لەبەر ئەوەو ھۆکاری تر پرتوگال بەیەکێک لەکەمتەرخەمترین ولاَتانی کیشوەری ئەوروپا دەژمێردرێت، یەکێک لەخراپترین کارەکانی ئەوەیە کە زۆربەی بەروبوومی کشتوکاڵی‌‌و خۆراکی لەدەرەوە ھاوردە دەکات، بەھۆی بوونی داری تەپەدۆر زۆرترین تەپەدۆری جیھان لەو ولاَتە بەرھەم دێت، ھەروەھا پرتوگال خاوەن بڕێکی زۆرە لەداری چوالەو داری (ئوکالیبتۆس) کە لەپیشەسازی دەرگای تەختە بەکاردێت، ڕاوکردنی ماسی لەلایەن ئیسپانیاوە دەستی بەسەرداگیراوە و کەرتی گەشت و گوزاریش ڕێژەی ٨% دەسکەوتی بۆ ئەم ولاَتەی دەستە بەرکردووەو لەھەموو کەرتەکانی تر گەشەی زۆرتر بەخۆیەوە بینی کە لەولاَتانی بەریتانیا‌و ئیسپانیا خەڵکی بۆ ئەم ولاَتە گەشت دەکەن. سێ فرۆکە خانەی نێودەوڵەتی (لشبونە، بورتو‌و فارۆ)کە لەگەڵ چەندین کۆمپانیای فرۆکەوانی ناوخۆ‌و نێودەوڵەتیدا کاردەکەن، کۆمپانیای نیشتیمانی فرۆکەوانی تاب(tab)ە، تۆڕی ڕێگەوبان لەم سالاَنەی دوایدا باشتر بووەو باج و بەند خراوەتە سەر بەکارھێنانی ڕێگا خێراکان بۆ چاککردنەوەوپارەدارکردنی ئەو کەرتە لەکاتی تێکچوونیدا، ھێڵی شەمەندەفەر بەدەوری لشبۆنەدا دەسوڕێتەوەو ھەروەھا ھێڵی شەمەندەفەری لەگەڵ شارە گەورەکانی ئیسپانیاو فەرەنسادا بەیەکەوە بەستراوەتەوە، کە یەکێک لەو ھێڵانە پورتوگالی بەسنوری فەرەنساوە بەستۆتەوە لەگەڵ ئیسپانیاو پاشانیش بەپاریس، پاسەکان ھۆکاری سەرەکی گواستنەوەن لەو وڵاتەدا، چونکە کرێی ھاتووچۆی ھەرزانەو ئاسانە.
ڕۆشنبیری پرتوگال یەکێکە لەڕەسەنترین ڕۆشنبیری ئەوروپا، پرتوگال بەناو بانگە بەتەلارسازی و خواردنەوەی مەیەکانی‌‌و وێژەکەی، تا ھەندێجار ناو دەبرێت بەولاَتی شاعیران لەبەر زۆری شاعیرەکانی، بەناو بانگترینیشیان بریتین لە( لویس دی کاموس ، فرناندو بیساو، سوفیا ئەندرسن ، ئەنتۆنیۆ لۆبۆ ئەنتۆس‌و خوسیە ساراماگۆ) کە ناوبانگەکەیان جیھانییە، مۆسیقای فادۆ کە مۆسیقایەکی میلییە لەھەموو مۆسیقاکانی تر باوترە، جیا دەکرێتەوە بەوەی کە خەم‌و پەژارەو ئازارو خۆشی خۆشەویستی دەگرێتەخۆ، کە بنچینەکەی دەگەڕێتەوە بۆ مۆسیقای کەشتیوانی کۆن‌و مۆسیقای عەرەبی‌‌و ئەفریقی. سەبارەت بە فێرکردنیش حکومەت ھەوڵێکی زۆریان نەداوە بەباشترکردنی سیستمی فێرکردن لەپرتوگال تەنھا (١٠%) دانیشتووانی ولاَت لەسەروو ٣٠ ساڵیەوە بڕوانامەی بکالۆریۆسیان ھەیە واتە بروانامەی زانکۆیان ھەیە، ئەم ڕێژەیەش پێش ھاتنی ولاَتانی تر( وڵاتانی خۆرھەڵاتی ئەوروپا) بۆ ناو یەکێتی ئەوروپا کەمترین ڕێژەی خوێندەواری بوو، ڕێژەی نەخوێندەواری لەپورتوگال دەگاتە (١٥%) کە ئەمەش بەرزترین ڕێژەیە لەئەوروپا. سیستەمی فێرکردن لەپرتوگال پێک دێت لە: • ٤ ساڵ خوێندنی سەرەتایی(بنەرەتی) . • ٣ ساڵ خوێندنی دواناوەندی . • ٥ ساڵ خوێندنی ئامادەیی. خوێندن بەزۆرە ملێ و ناچاریە و ئەو ٩ ساڵی پێشوو بەخۆڕاییە . دوو سیستەی سەرەکیش ھەیە بۆ فێرکردنی زانکۆیی: • زانکۆکان. • کۆلێژەکانی راھێنان و جێبەجێکردن . خوێندنی زانکۆ بەخۆڕایی نیە و تێکڕای باج و تێچوونی خوێندن لەو وڵاتە دەگاتە (٨٥٠) یۆرۆ لە سالێکدا بۆ ھەر کەسێک.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
