یەکێک لە پارێزگاکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران From Wikipedia, the free encyclopedia
پارێزگای ئیلام | |
|---|---|
| استان ایلام - Ilam province | |
  | |
 پارێزگای ئیلام | |
| وڵات |  ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان |
| پارێزگا | پارێزگای ئیلام |
| ناوەند | ئیلام |
| ژمارەی شارستانکان | ١٢ |
| ژمارەی ناوچەکان | ٢٩ |
| ژمارەی گوندەوارەکان | ٥٥ |
| دەسەڵات | |
| • پارێزگار | حەسەن بەھرام نیا[١] |
| ڕووبەر | |
| • پارێزگا | ٢٠١٦٤ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٧٬٧٨٥ میلی چوارگۆشە) |
| • شاری | ٣٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٠ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ٢٧٧٥ مەتر (٩٬١٠٤ پێ) |
| بەرزترین بەرزایی | ٢٧٧٥ مەتر (٩٬١٠٤ پێ) |
| نزمترین بەرزایی | ٣٦ مەتر (١١٨ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦) | |
| • پارێزگا | ٥٨٠٬١٥٨[٢] |
| • مەزندە (٢٠٢٠) | ٦٠٢٬٠٠٠[٣] |
| • چڕی | ٢٩ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٨٠ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
| • شاری | ٣٩٥٬٢٦٣ |
| • لادێیی | ١٨٤٬٤٤٤ |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (کەڵھوڕی و ئیلامی، کوردیی ناوەندی، لەکی و لوڕی) و عەرەبی |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە و شیعە)، یارسان و زەردەشتی |
| • ب پ م(٢٠١٧) | ٠٬٨١٥[٤] بەرز · ٨مین |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| پۆستاڵکۆد | ٦٩٣١١–٦٩٩٩١ |
| پلانی ژمارەدان بە تەلەفۆن | ٩٨٨٤+ |
| تەلەفۆن | ٠٤٤١ |
| وێبگە | http://www.portal-il.ir/fa-ir/ |
پارێزگای ئیلام (بە فارسی: استان ایلام) یەکێک لە پارێزگاکانی ئێران و بەشێک لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانە.[٥] ڕووبەری ٢٠٬١٦٤٫١١ کم٢ (٧٬٧٨٥٫٤١ میل چوارگۆشە) دەگرێتەوە، لە ھەمان کاتدا ٤٢٥ کم (٢٦٤ میل) سنووری لەگەڵ عێراقدا ھاوبەشە، ھەروەھا ھاوسنوورە لەگەڵ پارێزگای کرماشان، پارێزگای لوڕستان و پارێزگای خووزستان. گەورەترین شار و ھەروەھا پایتەختی پارێزگاکە شاری ئیلامە کە ژمارەی دانیشتووانەکەی ١٩٤ ھەزار و ٣٠ کەسە. ژمارەی دانیشتووانی ئەم پارێزگایە بەپێی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١٦، ٥٨٠ ھەزار و ١٥٨ کەس بووە و کەمترین پارێزگایە لە ئێراندا لە ڕووی دانیشتوانەوە.[٦]
ئیلام بە ناوی شارستانیەتی پێش مێژوویی "ئیلام" ناونراوە کە لە ناوچەکانی ئێستای باشووری ڕۆژئاوای ئێران بۆ ھەزاران ساڵ ژیاوە، لە نێوان ساڵانی ٢٧٠٠ بۆ ٥٣٩ پێش زایین. بۆ ماوەیەکی زۆر ناوچەی پارێزگای ئیلامی ئێستا ناوی 'پشتکۆ' بووە و لەگەڵ 'پێشکۆ'، لوڕستانی پێکھێناوە. کاتێک حوسێن قولی خان فەرمانڕەوای پشتکۆ بوو، بە 'حوسێن-ئاباد'یش ناسرابوو. لە سەردە می ڕەزاشا لە ئەیلوولی ١٩٢٩ و دوای پەسەندکردنی کابینەی ئەو، گوندی 'حسێن-ئاباد' ناوی گۆڕدرا بۆ 'ئیلام' "بۆ یادکردنەوەی ھەیبەت و شکۆی شارستانێتی کۆنی ئێلام".[٧] دواتر لە ساڵی ١٩٣٧ بە شارۆچکە ناسێندرا.[٨]
پارێزگای ئیلام زمانەوانی ھەمەچەشنی ھەیە، ئەگەرچی کەمترین ژمارەی دانیشتوانی لە ئێراندا ھەیە. ئەم فرەچەشنییە لە ھەڵکەوتەی جوگرافیایی پارێزگاکە سەرچاوە دەگرێت، کە لە ناوچەی ئینتقالی نێوان بلۆکی زمانی کوردی و کوردیی باشووری و لوڕیدا ھەڵکەوتووە. زمانی باڵادەستی کوردییە، بە تایبەتیتر زاراوەی کوردیی باشووری، کەڵھوڕی، ئیلامی، لەکی و زاراوەی خێزەلی پەیوەندییەکی نزیکیان بە لەکییەوە ھەیە. زمانی کوردی بە ھەموو زاراوەکان لەتەواوی پارێزگاکە قسەی پێدەکرێت.
زمانی عەرەبی لە شارۆچکە بچووکەکان لە نزیک سنووری پارێزگای خووزستان قسەی پێدەکرێت لەوانە لە شەھراک زول فەقاری.[٩]
| گرووپە ڕەگەزییەکان لە پارێزگای ئیلام (٢٠١٦) [١٠] | ||||
|---|---|---|---|---|
| گرووپە ڕەگەزییەکان | ڕێژە | |||
| کورد | ۸۶٫۰٪ | |||
| لۆر | ۱۴٫۰٪ | |||
زۆربەی دانیشتوانی پارێزگای ئیلام پەیڕەوی ئایینی ئیسلام شیعەن.[١١] کەمینەیەک لە شوێنکەوتووانی یارسان لە پارێزگای ئیلامیش دەژین. (ھێنری ڕاولینسۆن) کە لە ساڵی ١٨٣٦ سەردانی پشتکۆی کردووە، زۆر جار خەڵکی پشتکۆ بە "عەلیئوڵڵاھی" دەناسێنێت، کە پێی دەوترێت پەیڕەوانی ئایینی یارسانن.
لە ئیلامدا ئێڵی کورد ھێندە تێکەڵاون کە ناسینەوەیان ئاسان نییە. محەممەد ئەمین زەکی بەگ لە کتێبی خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستاندا دەنووسێت:[١٢][١٣]
"بێ گومان زاراوەی کوردی ئیلامی لە کرمانجی ڕۆژھەڵات نزیکترە و ئەوان خۆیان ئاگاداری ئەوەن و ھیچ گومانێکیان لە کوردبوونیان نییە"
«ساڵی ١٩١٦ بە ئەرکی فەرمی سەفەرم کرد بۆ لوڕستان و ماوەیەک لەلای پارێزگاری (پشتکۆە) (پارێزگای ئیلام) مامەوە و چەند لێکۆڵینەوەیەکی نەتەوەیی و کۆمەڵایەتیم کرد، زۆرجاریش بە زمانی کوردی لەگەڵ پارێزگار و ھاوەڵەکانی قسەم دەکرد، وە من بە ئاسانی ناوەڕۆکەکەم بۆیان ڕوون کردەوە و لە ناوەڕۆکەکەیان تێگەیشتم و بۆم ڕوون بووەوە کە جیاوازی نێوان زمانی کرمانجی ڕۆژھەڵات و زمانی کوردی ئیلامی لە جیاوازی زمانی کرمانجی ڕۆژئاوا گەورەتر نییە»
ئێڵ و ھۆزە کوردەکان بە تەواوی پارێزگاکەدا بڵاوبوونەتەوە وەک کەڵھوڕ و لوڕ و فەیلی و لەک….ھتد.
خەڵکی عەرەبی پارێزگای ئیلام زیاتر لە شارستانی دێلوڕان و بە تایبەت لە موسیان دەژین.[١٥]
پارێزگای ئیلام بە ڕووبەری ٢٠ ھەزار و ١٥٠ کیلۆمەتر دووجا (٧ ھەزار و ٧٨٠ میل چوارگۆشە) ٢٢ھەمین پارێزگای گەورەی ئێرانە. دەکەوێتە باشووری رۆژئاوای ئەو وڵاتە، لە ناوەڕاستی زاگرۆس، لە رۆژئاوا لەگەڵ عێراق و لە باشوورەوە لەگەڵ پارێزگای خووزستان و لە رۆژھەڵاتەوە لەگەڵ پارێزگای لوڕستان و لە باکوورەوە لەگەڵ پارێزگای کرماشان ھاوسنوورە.
پارێزگای ئیلام لە لێواری باشووری ڕۆژئاوای چیای زاگرۆس و ڕاست لە شوێنی ڕاگوزەری نێوان فەلاتەکانی عەرەبی و ئێران ھەڵکەوتووە. بەھۆی ئەمەوە دابەش دەبێت بەسەر دوو ناوچەی سروشتی جیاوازدا؛ بەشی باکوور و رۆژھەڵاتی چیاییە، لە کاتێکدا باشووری رۆژئاوا بە دەشتی نزم داپۆشراوە کە تا سنوورەکانی عێراق و خوزستان درێژ دەبێتەوە.
چیاکانی باکوور و ڕۆژھەڵات زۆربەیان ھاوتەریبن، بە ئاراستەی باکووری ڕۆژئاوا-باشووری ڕۆژھەڵات دەڕۆن. ئەم شاخانە بە دەشت و گردە چرچ و لۆچەکان جیا دەکرێنەوە کە زیاتر لەلایەن دانیشتووانەوە بۆ چاندنی بەرھەم و باخەکان بەکاردەھێنرێت.
دیارترین شاخی پارێزگای ئیلام، چیای کەبیرە. کە دەکەوێتە بەشی ڕۆژھەڵاتی ئەو پارێزگایە و ١٦٠ کیلۆمەتر لە نزیک پۆلی زەل لە باشووری ڕۆژھەڵاتەوە تا گوندی میشخاس لە نزیک شاری ئیلام لە باکووری ڕۆژئاوا درێژ دەبێتەوە. بەرزترین خاڵ لە پارێزگاکەدا، لوتکەی کان سێفییە کە ٢٧٧٥ م (٩١٠٤ پێ) لە ئاستی دەریاوە بەرزە، بەشێکە لە زنجیرە چیای کەبیر.[١٦][١٧][١٨]
چیا سەرەکییەکانی تر بریتین لە:
| لوتکە | بەرزی بە (م) | بەرزی بە (فووت) |
|---|---|---|
| کان سێفی | ٢٧٧٥ | ٩١٠٤ |
| مانێشت | ٢٦٢٩ | ٨٦٢٥ |
| چەمەن گیر | ٢٥٧٨ | ٨٤٥٨ |
| قولەڕەنگ | ٢٤٧٣ | ٨١١٤ |
| چەچان | ٢٤٦٤ | ٨٠٨٤ |
| بانکۆڵ | ٢٣٠٤ | ٧٥٥٩ |
| مەلینجە | ٢١٩٣ | ٧١٩٥ |
| شەلەم | ٢١٧٤ | ٧١٣٣ |
| سەمیلە | ٢١٥٠ | ٧٠٥٤ |
بە پێچەوانەی باکوور، بەشی باشوور و باشووری ڕۆژئاوای پارێزگاکە بە دەشتی نزم داپۆشراوە کە بەرزییەکەی لە نێوان ٥٠ بۆ ٣٠٠ م (١٦٠ بۆ ٩٨٠ پێ) لە ئاستی دەریاوە دەگۆڕێت. سەرەڕای ئەوەی کە بارانبارینێکی کەمیان لێدەکرێت، بەڵام ڕووبەرێکی بەرفراوانی ئەم زەوییە نزمانە، بە تایبەتی دێلوڕان، موسیان و دەشت عەباس، بەھۆی تێکەڵەیەک لە ھۆکارەکانی وەک ڕووبارەکان کە لە شاخەکانەوە بەرەو ڕۆژھەڵات دەڕژێن، بەنداو و تۆڕەکانی ئاودێری، دەچێنرێن.
ڕووباری غاماسیاب دوای ئەوەی بە پارێزگای کرماشاندا تێدەپەڕێت، بەرەو ئیلام دەڕوات. لەگەڵ گەیشتن بەو خاڵەی کە سنووری پارێزگاکانی ئیلام و لوڕستان و کرماشان لێی یەکدەگرنەوە، ناوی "سەیمارە"ی لێنراوە. پاشان بەرەو ڕۆژئاوا و باشوور دەڕوات و لە شوێنێک لە نزیک گوندی کال سێفید، شارستانی دەڕەشار، لەگەڵ ڕووباری کاشکان یەکدەگرن و پێکەوە ڕووباری کەرخێ دروست دەکەن، کە سێیەم درێژترین ڕووباری ئێرانە و درێژییەکەی نزیکەی ٧٥٥ کم. سەیمارە و کەرخە سنووری ڕۆژھەڵاتی ئیلام لەگەڵ پارێزگای لوڕستان پێکدەھێنن.
بەھۆی زەوی و زارەوە، ئەو ڕووبار و چەمە ھەمیشەیی و وەرزییەی کە لە بەرزاییەکانی ئیلامەوە سەرچاوە دەگرن، یان دەکەونە ناو سەیمارەوە، وەک ڕووبارەکانی چەرداڕۆ، گەرەب، سیکان، دەررێ شەھر و مەجین؛ یان، بەرەو ڕۆژئاوا بەرەو زەوییە نزمەکان دەڕژێن و دەچنە ناو عێراق و پارێزگای خووزستان، وەک ڕووبارەکانی غەنگھیر، غودار-خۆش، کەنجان-چەم، ڕوود غاوی، چنگولە مێیمە، مورموری، دۆیرەج و سیاە غەڤ.[٢٠]
جگە لە چەند کانییەکی کەم لێرە و لەوێ، وەک دەریاچەی دوانە سیاھ-غاڤ لە نزیک ئاودانان، ھیچ ئاوێکی سروشتی سەرەکی لە پارێزگاکەدا نییە. بەڵام چوار بەنداوی ھەن کە ئاوی خواردنەوەی گرنگ دابین دەکەن، لەوانە بەنداوی ئیلام، سەیمار، ئەیوان و دۆیرەج.[٢١]
ئیلام کە نزیکەی ٣١٪ی خاکەکەی بە دارستانی پەرش و بڵاو تا چڕ لە دار بەڕوو داپۆشراوە، لە دوای پارێزگاکانی کۆھگیلویە و لوڕستان لە پلەی سێیەمدایە، بەبێ پارێزگاکانی باکووری مازەندەرن و گیلان.[٢٢][٢٣] بەرزاییەکان و دارستانەکانی پارێزگاکە شوێنی نیشتەجێبوونی زۆرێک لە ئاژەڵەکانن لەوانە ورچی ڕەشی ئاسیایی، پشیلەی کێوی، کۆترە قەوقازییەکان، ھەڵۆی ئیمپراتۆری ڕۆژھەڵات، ھەڵۆی زێڕین، قەلە ڕەش، کۆترە ڕەشەکان، مارە لووت کوێرەکان، و پلنگی فارسی کە لە مەترسی لەناوچووندایە.[٢٤] ئیلام شوێنی مارە قۆچدارەکەی کلکی جاڵجاڵۆکەیە کە لە مەترسی لەناوچووندایە، جۆرێکی ناوازەیە کە تەنھا لە پارێزگای ئیلام لە جیھاندا دەبینرێت.[٢٥]
زیاتر لە ٦٤٠٠ کیلۆمەتر دووجا (٢٥٠٠ میل چوارگۆشە) لە پارێزگاکە کە نزیکەی ٣١%ی خاکەکەیە، بە دارستانی پەرش و بڵاو تا چڕ داپۆشراوە. ئەمەش نزیکەی یەک لەسەر سێی کۆی دارستانەکانی چیای زاگرۆسە. جۆرە باڵادەستەکانی ئەم دارستانانە بریتین لە دار بەڕوو، ھەرچەندە دەتوانرێت درەختی دیکەی وەک بادەمی کێوی، تێرپێنتینی فارسی، ئەسپێی مۆنتپێلیە و یەھودا بدۆزرێتەوە. کانیۆنی ئەرغەڤان لە نزیک ئیلام بە گوڵی پەمەیی دارەکانی یەھودا ناسراوە کە لە بەھاردا گوڵ دەکەن.
پارێزگای ئیلام بە ھۆی ھەڵکەوتەی جوگرافی و ھەلومەرجی سروشتی و ھەمەجۆریی شوێنی نیشتەجێبوونی، ٣٢ شیردەر و ١٨٣ باڵندەی تێدایە. ناوچە شاخاوییەکان بە تایبەتی شوێنی شیردەرەکانی وەک:
پارێزگای ئیلام تەنیا ناوچەیەکی جیھانە کە تێیدا ماری قۆچداری کلک جاڵجاڵۆکەیی دەدۆزرێتەوە.
نزیکەی ١٣٪ی کۆی خاکی پارێزگای ئیلام لە ژێر پاراستن و چاودێری ڕێکخراوەکانی یەدەگی سروشتی خۆجێی و نیشتمانیدایە. چوار ناوچەی پارێزراو ھەیە، کە بە گشتی، ١٣٧٧ کم٢ (٥٣٢ میل چوارگۆشە) دەگرێتەوە:
جگە لەو ناوچە پارێزراوانەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، ئەمانەش ھەن:
«تانگی بینا و بیجار» ڕووبەری قەدەغەکراوی ڕاوکردن: نزیکەی ٥٠٠ کم٢ (١٩٠ میل چوارگۆشە) لە ڕووبەردا، نزیک چاڤار؛
«دارستانی پارێزراوی دۆڵی ئەرخەوان» لە نزیک شاری ئیلام: بە گوڵی بەھاری پەمەیی درەختی یەھودا(ئەرخەوان) ناسراوە؛
«دارستانی پارێزراوی لارک»: بە دارەکانی لارک ناسراوە. ئەم دارانە بەزۆری لە دارستانە باراناوییەکانی باکووری ئێراندا دەبینرێن، بەڵام بە شێوەیەکی سەرسوڕھێنەر لەم پارچە زەوییە بچووکەدا لە "دۆڵی لارت" لە نزیک بەدرە گەشە دەکەن.
وە دوو شوێنی میراتی سروشتی تۆمارکراوی نیشتمانی:[٢٩]
یەکێک لە گەورەترین زەوی لەرزینەکانی نیوەگۆی ڕۆژھەڵات و جیھان، پێدەچێت لە پارێزگای ئیلام، ڕوویدابێت. بە تایبەتیتر، لە دژە ھێڵی چیای کەبیر لە گۆرز-ی لانگار لە شارستانی دەڕەشار. بەپێی (ھاریسۆن و فالکۆن) لە وتارەکەیاندا لەسەر کۆمەڵەی جوگرافی شاھانە کە لە ساڵی ١٩٣٧ بڵاوکراوەتەوە، زەوی لەرزینەکەی سەیمارە ٣٠ کم٣ (٧.٢ میل سێجا) بەردی جووڵاندووە تا ١٤ کم (٨.٧ میل). گومان دەکرێت بوومەلەرزەیەک بتوانێت زەوی لەرزینێکی وا گەورە دروست بکات.[٣٠][٣١][٣٢]
بەھۆی کاریگەری ھۆکاری جۆراوجۆری وەک بەرزی، نزیکی لە بیابانی عەرەبی، دەشتەکانی خوزستان و عێراق، کەشوھەوای پارێزگاکە زۆر ھەمەچەشنە.
سیستەمی بەرگەھەوای جیاواز کاریگەری لەسەر پارێزگاکە ھەیە و دەبێتە ھۆی بارانبارینی پایز و زستان و بەھار و ناوبەناو ھاوین. بارستە ھەوای دەریای ناوەڕاست و دەریای ڕەش لە ڕۆژئاواوە، بارانبارینی پاییز و زستان لە پارێزگاکەدا دەست پێ دەکات.[٣٣]
دەریای سوور و ڕەوتی بیابانی سعودیەش، بارانبارینی زستان و بەھار دەھێنێت. ھەر ھەمان ڕەوتەکان و دەشتی فراوانی عێراق بەرەو ڕۆژئاوا ھۆکاری سەرەکی گەرمبوونی کەشوھەوای ھاوینەکانن. لە لایەکی دیکەوە ئەو بارستە ھەوایانەی باکوور کە لە زستاندا لە سیبیریاوە دەچنە ناو وڵاتەکەوە، پلەکانی گەرما دادەبەزێنن و دەبێتە ھۆی بەستنی ناوچەکانی باکووری پارێزگاکە.
پارێزگای ئیلام بە یەکێک لە ناوچە گەرمەکانی ئەو وڵاتە دادەنرێت، بەڵام بە ھۆی جیاوازی بەرزی و پلەی گەرمی و بارانبارینەوە دەتوانرێت سێ جۆری جیاوازی کەشوھەوا بەدی بکرێت:[٣٤] [٣٥]
| شارۆچکە | زۆرترین ڕۆژانەی مانگی تەمموز | زۆرترین ڕۆژانەی مانگی یەک | بارانبارینی ساڵانە |
|---|---|---|---|
| ئیلام | ٣٨٫٢ °C (١٠٠٫٨ °F) | ١٠٫٥ °C (٥٠٫٩ °F) | ٥٨٥٫٤ mm (٢٣٫٠٥ in) |
| مێھران | ٤٥٫٦ °C (١١٤٫١ °F) | ١٦٫٣ °C (٦١٫٣ °F) | ٢٣٠٫٤ mm (٩٫٠٧ in) |
| دێلوڕان | ٤٨٫١ °C (١١٨٫٦ °F) | ١٦٫٥ °C (٦١٫٧ °F) | ٢٨٠٫٤ mm (١١٫٠٤ in) |
| دەڕەشار | ٤٦٫٤ °C (١١٥٫٥ °F) | ١٥ °C (٥٩ °F) | ٤٨٢٫١ mm (١٨٫٩٨ in) |
| ئەیوان | ٣٨٫٨ °C (١٠١٫٨ °F) | ١١ °C (٥٢ °F) | ٧٠٤٫١ mm (٢٧٫٧٢ in) |
| سەراوڵە | ٤١٫٤ °C (١٠٦٫٥ °F) | ١١٫٢ °C (٥٢٫٢ °F) | ٥١٠٫٧ mm (٢٠٫١١ in) |
| ئاودانان | ٤٢٫٥ °C (١٠٨٫٥ °F) | ١٢٫٩ °C (٥٥٫٢ °F) | ٦١٣٫٧ mm (٢٤٫١٦ in) |
| لوومار | ٤٥٫٢ °C (١١٣٫٤ °F) | ١٣٫٢ °C (٥٥٫٨ °F) | ٤٦٠٫٣ mm (١٨٫١٢ in) |
ناوبەناو بارانبارینی بەخوڕ لە بەھار و پایزدا، ھەندێک جار، لافاوێکی گەورە دەھێنێت. لێوارە بەرزەکانی چیای زاگرۆس، جۆری خاک، کەمی ڕووەک لە ھەندێک لە ھۆکارەکانن کە پارێزگای ئیلام تووشی لافاو دەبێت. جگە لەوەش زۆربەی کۆمەڵگاکانی پارێزگای ئیلام لە دەشتە لافاوییەکان، لە دامێنی چیاکان، لە کەناری ڕووبارەکان و لە نزیک سەرچاوە ئاوییەکان ھەڵکەوتوون، بۆیە ھەمیشە مەترسی لافاو لەگەڵ ئەگەری تێچووی مرۆیی و داراییدا ھەیە. بەپێی ئەو ئامارانەی کە لەبەردەستدان، شارستانی مێھران و شارستانی دێلوڕان بەھۆی کەمبوونەوەی بەرزییان بە بەراورد لەگەڵ باقی پارێزگاکە و دواتر چڕبوونەوە و یەکگرتنی ڕووبار و چەمەکان، زۆرترین مەترسیی لافاویان لەسەرە.
دوایین لافاو لە مانگەکانی ئازار و پووشپەڕی ٢٠١٩ ڕوویدا کە زۆربەی وڵات لەوان پارێزگای ئیلامیش ئاستی لافاویان بەخۆوە بینی. لە ١ی نیسانی ٢٠١٩، لافاوەکە چەندین پردی وێران کرد لەوانە پردی گەڤمیشان لە دەڕەشار کە پردێکی گرنگە بەسەر ڕووباری کەرخە کە باشووری پارێزگاکە بە لوڕستان و باقی وڵاتەوە دەبەستێتەوە. پردەکە دوای چەند مانگێک لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ کرایەوە.[٣٦]
ئیلام ناوبەناو تووشی تۆز و خۆڵ دەبێت، بەتایبەتی لە وەرزی ھاویندا. لە دە ساڵی ڕابردوودا زیاتر بووە. شارەکانی مێھران و دێلوڕان زۆرترین مەترسییان لەسەرە لە پارێزگاکەدا، ئەوەش بەھۆی کەمبوونەوەی بەرزایی و نزیکی لە بیابانەکانی عێراق و سعودیە. بەڵام لە ئەگەری ڕوودانی زریانی تۆزاوی گەورەدا، دەکرێت کاریگەری لەسەر بەشی ڕۆژئاوای وڵاتەکە ھەبێت. ھەروەھا وشکەساڵییە یەک لە دوای یەکەکانی ئەم دەیەی دوایی لە ئێران و شەڕە درێژخایەنەکانی عێراق و سووریا، ئەو پرسەی خراپتر کردووە.[٣٧]
ناوی "ئیلام" لە "شارستانیەتی ئیلام"ەوە ھاتووە، ئەو شارستانیەتی پێش مێژووییە کە لە ساڵی ٢٧٠٠ پێش زایین تا ٥٣٩ پێش زایین لە باشووری ڕۆژئاوای ئێرانی مۆدێرن فەرمانڕەوایی ناوچەکەی کردووە. دۆزینەوە شوێنەوارییەکان مێژووی نیشتەجێبوونی مرۆڤەکان لە ناوچەکە دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ٥٠٠٠ پێش زایین.
ئاشوربانیپاڵ، پاشای ئەوکاتی ئاشوور، لە ساڵی ٦٣٩ پێش زایین ھێرشی کردە سەر ئێلام و بە تەواوی لەناوی برد. ھەرچەندە وەک جاران یەکگرتوو نەبوون، بەڵام ئیلامییەکان لە دوای لەشکرکێشییەکە لە ژیاندا مانەوە و بەردەوام بوون لە ژیان. لە نێوان ساڵانی ٦١٢ بۆ ٥٤٦ پێش زایین ئیلام خرایە ناو ئیمپراتۆریەتی مادەوە و دواتر لە ساڵی ٥٣٩ پێش زایین خرایە ناو ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی. لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ھەخامەنیشدا، ئیلام بۆ ھەمیشە سەربەخۆیی خۆی لەدەستدا و دوای فارس و میدیا بووە سێیەم پارێزگای ئیمپراتۆریەت.[٣٨]
لە سەردەمی ماد و ھەخامەنی و سێلوسی و پارتەکاندا بە ھۆی نزیکی لە قەزاکانی ھەمەدان و کوردستان و کرماشان و لوڕستان و لە ھەمووی دیارتر شوش ئەو ناوچەیە و شوێنەوارەکانی گرنگییان گرت.
لە سەردەمی ساسانییە کاندا ئیلامی ئێستا لە دوو دەوڵەتی پێکھاتبوو: مێھرجانقەزاق لە ڕۆژھەڵاتدا کە دەڕەشار مۆدێرن بوو و لە ڕۆژاوادا مەسباسان.[٣٩]
دوای ئەوەی موسڵمانان لە ساڵی ٦٤٠ی زایینیدا مێزۆپۆتامیایان داگیرکرد، عەرەبەکان ئەو ناوچەیەیان ناونا "خاکی شاخەکان"، یان "جیبال". لە سەردەمی دەسەڵاتی عەرەبەکاندا، شانشینی جیبال کە پایتەختەکەی سەیمار بوو، یەکێک بوو لەو خاکانەی لەژێر کۆنترۆڵی بەغدا و بەسرەدا بوو، تا ساڵی ٩٦١ی زایینی بەردەوام بوو.
خەلافەتی ڕاشدین تا ساڵی ٦٤٠ی زایینی مێزۆپۆتامیای داگیرکرد و دواتر تا ساڵی ٦٤٣ی زایینی ھەموو ئیمپراتۆریەتیی ساسانی داگیرکرد و کۆنترۆڵی ھێشتەوە تا لە ساڵی ٦٦١ی زایینیدا ڕووخانیان. پێش ڕووخانیان، شەڕی ناوخۆ دەستی بەسەر خەلافەتدا گرتبوو، دوای ئەوە فراکسیۆنی موعاویە سەرکەوتنی بەدەستھێنا و بەم شێوەیە دەوڵەتی ئەمەوی دامەزراند. ئومەویەکان کۆنترۆڵی ناوچەکەیان کرد تا ئەو کاتەی خۆیان لە ساڵی ٧٥٠ی زایینیدا ڕووخان، دوای ئەوە خەلافەتی عەباسی دەستی بەسەردا گرت و بۆ ماوەی نزیکەی دوو سەد ساڵ تا ساڵی ٩٤٥ی زایینی حوکمڕانی کرد. پاش داگیرکردنی رۆژئاوای ئێران لە ساڵی ٩٤٥ی زایینیدا، دەوڵەتی بوەیھی تا ساڵی ١٠٥٥ حوکمی ئەم ناوچەیەیان کرد.
بۆ ماوەی ٢٧٠ ساڵ، لە نێوان ساڵانی ١١٥٥ بۆ ١٤٢٤، چیای زاگرۆس بە تایبەت ناوچەکانی دەوروبەری پارێزگای لوڕستان حوکمڕانی کرد. ھەزارئەسپیان کە بە ئەتابەگەکانی لوڕستانیش ناسراون لە دوو گروپ پێکھاتبوون، لۆری بچووک کە زۆربەیان بە ڕەچەڵەک لۆر بوون و ئەتابەگەکانی گەورە لۆر کە بە ڕەچەڵەک کورد بوون. پێشتر بەشێک لە پارێزگاکانی ئێستای پارێزگای مەرکەزی، پارێزگای ھەمەدان، پارێزگای کرماشان، پارێزگای لوڕستان، پارێزگای خووزستان و ئیلامیان کۆنترۆڵ کردبوو.[٤٠]
لە ساڵی ٩٦١ تا ١٠١٥ بنەماڵەی حەسەن وەحید لە ژێر کاریگەریی دەوڵەتی بوەیھی حوکمڕانی بەسەر ڕۆژئاوای ئێراندا کرد. حەسەن وەحیدەکان کە لە دیناوەر لە نزیک شاری کرماشانی ئێستا ناوەند بوون، موسڵمانانی کورد کە پەیوەندییان بە عەشیرەتی کوردانی بارزکانیەوە ھەبوو، ناوچەکانی ناوەندی چیای زاگرۆسیان کۆنترۆڵ کردبوو. ئەو بنەماڵەیە لە گەورەترین ئاستی خۆیدا ناوچە مۆدێرنەکانی دەوروبەری خوڕەماوە، ورووگڕ، نیاوەن، ئەسەداوا، ئەھواز، ئیلام، کرماشان، ھولوان و کەرکووکی لەخۆ گرتبوو. شانشینی بنەماڵەی حەسەن وەحید لەلایەن عەننازیەکانەوە ڕووخێندرا، کە بە یارمەتی دەوڵەتی بوەیھی، ناوچەکەیان کۆنترۆڵ کرد تا ڕووخانیان لە ساڵی ١١١٦ی زایینی.[٤١]
پایتەختی لۆری بچووک شاپوورخواست یان خوڕەماوەی سەردەمی مۆدێرن بوو، بە تایبەت قەڵای فەلەک-ئەفلاک. لوڕ ئەتابەگەکانی بچووک یان بنەماڵەی خورشیدی زیاتر لە ٤١٢ ساڵ فەرمانڕەوایی ناوچەکەیان کردووە، لە ساڵی ١١٨٤ تا ١٥٩٧ی زایینی، دوای ئەوە شا عەباسی گەورە دوا فەرمانڕەوای شاھوێردی خانی لە سێدارە دا و لە شوێنی خوشکەزای شاھوێردی گرتەوە، حوسێن بەیگ/خان، بەم شێوەیە کۆتایی بە دەسەڵاتی لوڕی بچووک ھات و سەرەتای بنەماڵەی ڤالی/والی کە بە فەیلی وەلی ناسراوە.[٤٢]
لە سەردەمی قاجاڕەکاندا لوڕستان بەسەر دوو ناوچەدا دابەش بوو: پشتکۆ (پارێزگای ئیلامی ئێستا) کە ناوەندی شاری ئیلامی ئێستایە و پێشکۆ (لوڕستانی ئێستا) بە ناوەندی خوڕەماوە. پشتکۆ بە واتای وشەیی “پشت شاخ” دەگەیەنێت و بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئیلام لە ڕۆژئاواترین بەشەکانی چیای زاگرۆس ھەڵکەوتووە و بۆ باقی وڵات بە ڕوونی لە پشتی چیاکان لەبەرچاو گیراوە.[٤٣]
لەو کاتەوە ئیلام بە سەربەخۆیی لە لوڕستان حوکم دەکرا و پارێزگار راستەوخۆ راپۆرتی بۆ حکومەتی ناوەندی دەدا، بەمەش کۆتایی بە کۆنترۆڵی لوڕستان بەسەر ئیلام و پشتکۆ ھێنا. دواتر ناوی ئەو دوو شارستانە گۆڕدرا بۆ "دێ باڵا" و "دێ پاین" کە لە بنەڕەتدا بە واتای گوندەکانی سەرەوە و خوار دێت.[٤٤]
لە سەردەمی فەرمانڕەوایی حوسێن قولی خاندا بەسەر "دێ باڵا" (١٨٦٣-١٩٠٠ی زایینی)، ناوەکەی گۆڕدرا بۆ "حوسێن ئابادی پشتکۆ".
قەڵای والی ئیلام دواتر بە ناوی غولامڕەزا خان فەیلی لە ساڵی ١٩٠٨ دروستکراوە. ئەم قەڵایە ئێستا میراتێکی تۆمارکراوی نەتەوەییە و ھەروەھا مۆزەخانەی ئەنترۆپۆلۆژیای ئیلامە.
دوای دامەزراندنی شانشینی پەھلەوی لە ساڵی ١٩٢٥دا، ڕەزاشا بۆ چەسپاندنی ھەژموونی خۆی، حکومەتە خۆجێییەکانی سەرکوت کرد. لە ساڵی ١٩٢٨ ھێزەکانی حکومەت دەستیان بەسەر پشتکۆدا گرت و (غوڵامڕەزا خان فەیلی)، دوایین پارێزگاری فەیلی بە ھەر خۆڕاگرییەکەوە پشتکۆی بەجێ ھێشت و رۆیشت بۆ عێراق، بەمەش دوای ٣٣٢ ساڵ دەسەڵاتی فەیلیەکان لە ئیلام ھەڵوەشایەوە.[٤٥] دوای ساڵێک و لە ساڵی ١٩٢٩ بە پێشنیاری ئەکادیمیای زمان و ئەدەبی فارسی ناوی "حسێن-ئاباد" گۆڕدرا بۆ "ئیلام".[٤٦]
لە ٧ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٣٧، پەرلەمان یاسایەکی تایبەت بە دابەشکردنی سیاسی وڵات لەژێر ناونیشانی "یاسای دابەشکردنی نیشتمان و ئەرکەکانی پارێزگاران" دەرکرد، بەمەش وڵاتەکە بەسەر ٦ پارێزگا و ٥٠ شارستاندا دابەشکرا. پشتکۆ، بەھۆی ئەوەی کە شارستانێک بوو، بەشێک بوو لە "پارێزگای ڕۆژئاوا".[٤٧]
یاسای دابەشکردنی سیاسی ساڵی ١٩٣٧ زۆری نەخایاند و ماوەیەک دواتر لە ٩ی ژانویەی ١٩٣٨ ھەموارکردنێک پەسەندکرا کە وڵاتەکەی بەسەر ١٠ پارێزگا و ٤٩ شارستاندا دابەشکرد. بە پشتبەستن بە دابەشکردنی نوێ، "ئیلام" یەکێک بوو لە شارستانەکانی "پارێزگای پێنجەم".
لە ساڵی ١٩٦٤ دەڕەشار، ئاودانان و دێلوڕان لە پارێزگای لوڕستان و مووسیان لە پارێزگای خووزستانەوە لکێنران بە ئیلامەوە، بەمەش پێگەی ئیلام بەرزکرایەوە بۆ "پارێزگاری گشتی" وەک بەشێک لە پارێزگای کرماشان. دواتر ئیلام لە مانگی ئازاری ١٩٧٤ بوو بە پارێزگا.
ئیلام دوای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران ساڵانێک لە گۆڕەپانی سەرەکی شەڕی ئێران و عێراق بوو. شەڕەکە بە لەشکرکێشی عێراق بۆ سەر ناوچەکانی رۆژئاوا و باشووری رۆژئاوای ئێران لە 22ی ئەیلولی 1980 دەستی پێکرد. ئیلام وەک پارێزگایەکی سنووری، ئامانجێکی بەردەوامی ھەڵمەتی بۆردومانی عێراق بوو و لە ڕووی ژێرخانی ئابوورییەوە زیانێکی زۆری بەرکەوت. ئەو شەڕە چەندین ساڵ پارێزگای ئیلامی بە وێران ھێشتەوە و بووە یەکێک لە پارێزگاکانی کەم گەشەسەندنی ئێران.
پارێزگای ئیلام کەمترین پارێزگای ئێرانە. ئیلام، پایتەختی پارێزگاکە، تاکە شاری ئەو پارێزگایەیە و ژمارەی دانیشتووانەکەی ١٩٤ ھەزار و ٣٠ کەسە؛ ھەموو شارۆچکەکانی دیکە ژمارەی دانیشتووانیان کەمترە لە ٣٥ ھەزار کەس.
دانیشتوانی ڕەسەنی ئیلام، گۆتی و کاسیەکان بوون و لەگەڵ ھاتنی ئارییەکان بۆ ئێران، مادەکان لە ناوچەی زاگرۆس نیشتەجێ بوون. بەدرێژایی مێژوو خەڵکێکی زۆر لەو ناوچەیە نیشتەجێ بوون و حوکمڕانییان کردووە و لە ئەنجامدا ئەمڕۆ ئیلام بە کورد(فه‌یلی و لوڕ و لەک) و عەرەب نیشتەجێیە. ھەر لەبەر ھەمان ھۆکار، فەرھەنگی ئیلامییەکان ھەمەچەشنن، زۆربەیان تێکەڵەیەک لە چەندین کولتوورە.
.JPG)
کلیمی چەسپاو(بەڕە یان سیپاڵ) تێکەڵەیەک لە کلیمی سادە و گرێی فەرش لە دەقەکەیدا کە بە گرنگترین و ڕەسەنترین کاری دەستی لە پارێزگای ئیلام دادەنرێت. کلیمی چەسپاوی ئیلام جیاوازە لە ناوچەکانی دیکەی وڵات. کلیمی چەسپاوی ئیلام لەگەڵ دروستکردنی لەلایەن سەحەر چاڵەنگار، دانیشتووی گوندی زەنجیرەی سەر بە ناوچەی سەراوڵە، ھەم لە ئێران و ھەم لە جیھاندا بووە جێی بایەخ. ئێستا، زیاتر لە ٤٥٠٠ جۆڵا ئەم جۆرە تایبەتەی کلیمە لە پارێزگای ئیلام ھەن کە ساڵانە نزیکەی ٣٠٠٠م٢ بەرھەم دەھێنن. بەپێی خەمڵاندنەکان نزیکەی ٥٠٪ی ئەو کەسانەی لە ھەموو کاری پیشە دەستییەکان لە پارێزگای ئیلام بەشدارن لە بواری بەرھەمھێنانی کلیمدان.
"کلیمی چەسپاوی ئیلام" جیاوازە لە ناوچەکانی دیکەی وڵات چونکە جۆڵایەک بە ناوی "سەحەر چلەنگەر"، دانیشتووی گوندی زەنجیرە (یەکێک لە گوندەکانی شارستانی سەراوڵە لە پارێزگای ئیلام)، سەرکەوتوو دەبێت لە ئەنجامدانی ڕۆڵێکی دیار لە بەشێک لە کیلیمە تواوەکەیدا بە بەکارھێنانی گرێی فەرش. لەمەوە پاشخانێک بۆ گەشەکردن و بەرەوپێشبردنی کلیمە چەسپاوەکان دابین دەکرێت. کلیمی چەسپاوی ئیلام ھۆلۆگرامی نیشتمانیی وەرگرتووە و وەک یادگاری و براندی پارێزگای ئیلام تۆمار کراوە. دواتر ئیلام وەک پایتەختی نیشتمانی کلیمی چەسپاو دەستنیشان کرا.[٤٩][٥٠][٥١]
خواردنی ئیلام، وەک کولتوورەکەی، تێکەڵەیەک لە خواردنی کوردی و لوڕی. ھەندێک لە خواردنە نەریتییە ناوخۆییەکان بریتین لە:[٥٢]
باڵاترین دەسەڵاتی حکومی پارێزگاکە پارێزگارە، کە لەلایەن وەزیری ناوخۆوە بە ڕەزامەندی کابینەی حکومەت دیاری دەکرێت. پارێزگار، دواتر قایمقامی شارستانەکان دیاری دەکات. قاسم سولەیمانی دەشتەکی، پارێزگاری گشتیی ئێستای ئیلامە و لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ەوە لە پۆستەکەیدایە.
پارێزگای ئیلام بەسەر ١٢ شارستان و ٢٨ ناوچە و ٥٢ گوندەواردا دابەش بووە.[٥٣] دوای پەسەندکردنی کابینەی حکومەت، شارستانی ھولەیلان لە ٤ی یانواری ٢٠٢٠ دامەزرا، کە پێش ئەوە ناوچەیەکە شارستانی چەرداوڕ بووە. ھۆلێلان بوو بە یازدەھەمین شارستانی، پارێزگای ئیلام.
ئەم شار، شارۆچکە و شارەدێیانە لە ساڵی ١٩٣٧دا بوونە بەشێک لە پێنجەمین پارێزگای کرماشان لە دابەشکردنی وڵاتدا. لە ساڵی ١٩٦٤دا، ناوچەی ئێستای پارێزگای ئیلام لەلایەن دەستەی وەزیرانەوە وەک شارستانێک پەسەند کرا کە شارستانی ئیلام، شارستانی بەدرە، شارستانی دێلوڕان و شارستانی مێھران کە بەشێکن لە پارێزگای کرماشان لەخۆدەگرێت.
لە مانگی پووشپەڕی ساڵی ١٩٧٤دا دوای ڕەزامەندی دەستەی وەزیران، پارێزگاری ئیلام بە شارستانەکانی ئیلام، دەڕەشار، مێھران و دێلوران، بوو بە پارێزگای ئیلام. لە ساڵانی دواتردا شارستانەکانی چەرداوڕ، ئاودانان، ئەیوان، مەڵگشای و سیروان لە ئۆرگانی خاکی پارێزگای ئیلام دامەزران.
ناوچە شارییەکانی پارێزگای ئیلام بریتین لە:
لە تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠١٢ شیروان و چەرداوڕ دابەش کران بەسەر دوو شارستاندا، شیروان و چەرداوڕ کە ناوەندیان لەسەر سەراوڵە بوو، ھەروەھا شارستانی سیروان سەنتەری لوومار بوو، ھەروەھا لە تەمموزی ٢٠١٣ بە ڕەزامەندی دەستەی حکومەت، شیروان و چەرداوڕ بە فەرمی ناوی گۆڕدرا بۆ شارستانی چەرداوڕ، و ناوچەی بەدرە لە شارستانی دەڕەشار جیاکرایەوە و پلەی بەرزکرایەوە بۆ شارستانی بەدرە. ھەروەھا لە ژانویەی ٢٠١٨دا شارستانی ھولەیلان لە شارستانی چەرداوڕ جیابووەوە و سەربەخۆ بوو.[٥٤]
ئیلام بە نزیکەی ٠٫٩٩٪ بەشداری لە بەرھەمی ناوخۆیی نیشتمانی تا ساڵی ٢٠١٦ یەکێکە لە کەمترین گەشەسەندنی پارێزگاکانی ئێران کە لە کۆی ٣١ پارێزگا لە پلەی ٢٦ دایە. زۆربەی چالاکییە ئابوورییەکانی پارێزگاکە لەسەر کشتوکاڵ و ئاژەڵداری لە کۆمەڵگا گوندنشینەکاندا چڕکراوەتەوە؛ و، پیشە لێھاتووەکان، خزمەتگوزارییە گشتی و تایبەتەکان لە ناوچە شارییەکان. پیشەسازییەکە پشکێکی کەمی لە ئابووری پارێزگاکەدا ھەیە و کارگەی کەم ھەیە.
گەورەترین کەرتی ئابووری ئیلام کشتوکاڵە، ھەرچەندە بە بەراورد لەگەڵ پارێزگاکانی دیکەی ئێران زۆر کەمترە. لە پارێزگای ئیلام زیاتر لە ٥٥ ھەزار جوتیار ھەن. بەپێی خەمڵاندنەکان، نزیکەی ٥٠٪ی ھەموو ماڵەکانی پارێزگاکە یان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەشدارن لە چالاکییە کشتوکاڵییەکان.[٥٥]
لە ساڵی دروێنەی ٢٠١٨دا ٢٢٣ ھەزار و ٢٢٨ ھێکتار (٥٥١ ھەزار و ٦١٠ دۆنم) زەوی (١١٫١٪ی خاکی پارێزگای ئیلام) بۆ بەروبوومی جۆراوجۆری وەک گەنم، جۆ، گەنمەشامی، شووتی، کاڵەک و خەیار چێندرا و ٧٠٠ ھەزار و ٧٣٢ تۆن بەرھەمی لێکەوتەوە بە گشتی، ١٤٪ لە ڕێگەی کشتوکاڵی وشکەوە. پارێزگای ئیلام لە ڕووی بەرھەمی بەروبووم لە ھەر ھێکتارێکدا ٣٫١٤ تۆن لە پلەی سێھەمی خوارەوەی ئەو وڵاتەیە و تەنیا لە پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد و پارێزگای کوردستان تێدەپەڕێنێت. بۆ بەراوردکردن، تێکڕای بەرھەمھێنان ٩٫٨٨ تۆن بۆ ھەر ھێکتارێک و بەرزترینیان ٢٥٫٦٤ تۆن بۆ ھەر ھێکتارێک لە پارێزگای ئەلبۆرز.[٥٦]
زەوییە کشتوکاڵییەکانی ئیلام وەک جوگرافیاکەی، دابەش بوون؛ بەشی باکور و رۆژھەڵاتی پارێزگاکە شاخاوین و سەرەڕای بوونی سەرچاوەی ئاو، زەوییە کشتوکاڵییەکان تەنیا لە دەشتەکانی نێوان شاخەکان و دامێنی گردەکان و کەنارەکانی ڕووبارەکاندا سنووردار دەبن؛ بەپێچەوانەوە دەشتە گەرمەکانی کەشوھەوای باشوور و باشووری ڕۆژئاوای وەک دەشتی ھۆژەندان، ئەمیرئاباد، مێھران، مووسیان، دێلوڕان و دەشت عەباس، لە قەبارەدا گەورەن بەڵام لە سامانی ئاودا سنووردارە.[٥٧]
تا ساڵی ٢٠١٩، کۆی ڕووبەری سەرجەم باخەکانی پارێزگای ئیلام ٣٩٥٠ ھێکتار (٩٨٠٠ دۆنم) بووە. بەگشتی ئەم باخچانە ١٥ ھەزار و ٤٠٩ تۆن میوەیان بەرھەم ھێناوە کە دەکاتە ٠٫١٪ی بەرھەمی وڵاتەکە. زۆرترین بەرھەمی باخداری بریتین لە: ترێ، گوێز، ھەنار، ھەنجیر، زەیتوون و قۆخ.[٥٨]
کەرتی پیشەسازی ئابووری ئیلام بە شێوەیەکی خراپ گەشەسەندووە تەنانەت بوونی نییە؛ تا ساڵی ٢٠١٧ کۆی گشتی وۆرک شۆپی پیشەسازی (دە کارمەند یان زیاتر) لە پارێزگاکەدا تەنھا ٥٢ کەسە کە ٨٥٪یان کەمتر لە ٥٠ کارمەندیان ھەیە. ئەم وۆرک شۆپانە بە گشتی ٣٣٥٠ کارمەندیان ھەیە، کە نزیکەی تەواو (٩٦٪) لە ڕەگەزی نێرن، کە تەنیا ٠٫٦٪ی دانیشتوانی ئیلام پێکدەھێنن. وەک بەراوردێک، ژمارەی ھەمان جۆری وۆرک شۆپ بۆ تاران ٦٨٠٦ و بۆ پارێزگاکانی ئەسفەھان ٣٨٩٢ وۆرکشۆپە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کەرتی پیشەسازی ئیلام چەندە پێشکەوتووە. بەپێی دوایین ئامار، ئیلام کەمترین پارێزگای پیشەسازیی ئێرانە. لە ساڵانی ڕابردوودا ھەندێک ھەوڵ چوو بۆ ھاندانی پیشەسازی ئیلام بە بنیاتنانی شارۆچکە و ناوچەی پیشەسازی، دەرفەتی ھاندەرانە بۆ کاروبارەکانی وەک ھەرزانتر زەوی، خزمەتگوزاری و باج ڕەخساند. لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە تا ئێستا ٨ شارۆچکەی لەو جۆرە و ٥ ناوچە دروستکراون.[٥٩]
گەورەترین کۆمپانیاکانی پارێزگای ئیلام بریتین لە:
ئیلام بە مەزەندەکردنی ١٤ ترلیۆن م٣ یەدەگی گاز و ١٧ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوت کە یەکسانە بە ٦٪ و ١١٪ یەدەگی ئێران، لە ڕووی گاز و نەوتەوە لە پلەی دووەم و سێیەمدایە. پارێزگای ئیلام رۆژانە زیاتر لە ٢٣٠ ھەزار بەرمیل نەوت بەرھەم دەھێنێت و ساڵانە یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن مەتر سێجا گاز بەرھەم دەھێنێت، کە نزیکەی ٩٠٪ی نەوت و گازی رۆژئاوای ئێران پێکدەھێنێت، بەمەش ئیلام دەکاتە ناوەندی وزەی رۆژئاوای ئێران. گرنگترین کێڵگە نەوت و گازییەکانی ئیلام بریتین لە:(دێلوڕان، تەنگ بیجار، چشمە خۆش، پەیدەر غەرب، ئازەر و دانان). سەرەڕای یەدەگی گەورەی نەوت و گاز لە پارێزگاکەدا، کەمترین وێستگەی پرۆسێسکردنی خوارەوە ھەیە لەوانە: [٦٠][٦١]
| کارپێکردن | لە دروستکردنەوەدایە | پلانی بۆ دانراوە |
|---|---|---|
|
|
|
پارێزگای ئیلام بەشێکە لە پێکھاتەی نیشتووی زاگرۆس و بە تەواوی بە بەردی نیشتووی تەمەنی جیاواز داپۆشراوە. بە واتایەکی تر دیاردەیەکی ماگماتیزم و میتامۆرفیزم لە پارێزگاکەدا نییە. بۆیە یەدەگی کانزای کانزاکانی پارێزگاکە کەم وێنەیە. بەڵام یەدەگی بەرچاوی ناکانزایی لە جپس، بەردی لیمۆ، بەردی شنی، دۆلۆمیت، شیل، قیر، سێلێستین، بەردی بیناسازی و بەردی ڕووبەر ھەیە.[٦٢] جپسی پارێزگاکە زیاتر لە ٩٩٪ پاکە و دەتوانرێت بە ڕێژەیەکی زۆر لە دێلوڕان، مێھران و بولی ئاودانان بدۆزرێتەوە. کارگەی جپسی دێلوڕان بەرھەمێکی کوالێتی بەرز لە وڵاتدا بەرھەم دەھێنێت.
ھەروەھا یەدەگی بەردی لیمۆ لە قەبارەدا زۆر گرنگە و لە پاکیدا زۆر بەرزە (٩٣-٩٩٫٩٪). کارگەی چیمەنتۆی ئیلام کە ساڵی ١٩٨٩ بۆ بەکارھێنانی ئەم کانانە دامەزراوە، یەکێک لە باشترین چیمەنتۆکانی ئێران بەرھەم دەھێنێت و چەندین خەڵاتی نیشتمانی و نێودەوڵەتیی بەدەستھێناوە. ھەروەھا بڕێکی زۆر لە سێلێستین لە باکووری ڕۆژئاوای دێلوڕان دۆزراوەتەوە. سێلێستین لە پیشەسازی کونکردنی بیرە نەوتەکاندا بەکاردێت.[٦٣]
بەنرخترین کانزای پارێزگاکە بریتییە لە قیر. وەک جیلسۆنیت دەدۆزرێتەوە و پاکییەکەی زیاتر لە ٧٠٪. قیر لە ناوچەکانی ئەیوان، دێلوڕان و مەڵگشای دەبینرێت. پارێزگای ئیلام لە ڕووی بەرھەمھێنان و یەدەگی قیرەوە لە دووھەمین پارێزگای ئەو وڵاتەیە. ئەیوان خاوەنی زۆرترین یەدەگی قیر لە پارێزگاکەدا ھەیە و بە گەورەترین کانگای قیر لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێت. یەدەگی قیری ئیلام بە ٤٦٥ ھەزار تۆن سەلمێنراوە و ئەگەری زۆرە تا ٩٠٠ ھەزار تۆن مەزەندە دەکرێت. لە ھەندێک شوێنی پارێزگاکەدا قیری شل دەڕژێتە سەر زەوی و کانی دروست دەکات. "بەھاری قیری دێلوڕان" شوێنەوارێکی سروشتی تۆمارکراوی نیشتمانییە لە ئێران.[٦٤][٦٥]
لە ناوچەی بەلووتستانی سەر بە زەرین ئاباد بەردی خوێ دۆزرایەوە. ھەروەھا دەمارەکانی خوێی شین لە نزیک دەشتەڵەک (میماک) و ماژین (دەڕەشار) ھەڵکەندراوە.
بە لەبەرچاوگرتنی جیۆلۆجیای پارێزگاکە، دەتوانرێت بەردی بیناسازیش بە ڕێژەیەکی زۆر بدۆزرێتەوە؛ لە نزیک شاری ئیلام بەردی مەڕمەڕی سپی و ڕەش دۆزرایەوە. لە ساڵی ٢٠١٩دا نزیکەی ٢ ملیۆن و ٢٠٠ ھەزار تۆن کانزا ھەڵکەندراوە و یەدەگی ئیلام بە نزیکەی یەک ملیار تۆن مەزەندە دەکرێت.[٦٦]
بەشی پەروەردەی پارێزگا، ھاوتەریب لەگەڵ وەزارەتی پەروەردە، سەرپەرشتی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لە پارێزگاکە دەکات. خوێندنی باڵا لەلایەن وەزارەتی زانست، توێژینەوە و تەکنەلۆجیا (ئێران) سەرپەرشتی دەکرێت. تا ساڵی ٢٠١٩، ١٧٧٨ قوتابخانە و ١١٢ ھەزار و ٥٠٣ خوێندکار و ٢٦ ھەزار و ٨٠٤ خوێندکاری خوێندنی باڵا ھەبووە. تا ساڵی ٢٠١٦ ڕێژەی خوێندەواری لە پارێزگای ئیلام بۆ پیاوان ٨٩٫١٪ و بۆ ژنان ٨٠٫٦٪ بووە.[٦٧]
پەیمانگاکانی خوێندنی باڵا لە پارێزگای ئیلام:
تا ساڵی ٢٠١٨، ئیلام یەکێکە لە بەرزترین ڕێژەکانی ژمارەی پزیشکانی گشتی بە ژمارەی دانیشتووان لە وڵاتدا و لە پلەی دووەمدایە. لە پارێزگای ئیلام لە ھەر ١٠ ھەزار دانیشتووان ٣.٤٨ پزیشکی گشتی ھەیە کە تێکڕای ئەو وڵاتە ٢.٣٧ کەسە. ھەروەھا ئیلام زۆرترین ڕێژەی پزیشکی ددان لە وڵاتدا ھەیە.[٦٨]
سەرەڕای ئەوەی کە ئامارەکان بە شێوەیەکی ئەرێنی دەڕوانن کاتێک بەراورد دەکرێن لەگەڵ پارێزگاکانی دیکە، ئیمکاناتی پزیشکی و شارەزایی لە پارێزگای ئیلامدا بە شێوەیەکی نایەکسان دابەشکراون؛ ئیلامی پایتەخت وەک ناوەندی پزیشکی لە پارێزگاکەدا کاردەکات و زۆرینەی نەخۆشخانەکان و تاقیگەی پزیشکی و پسپۆڕانی: لە کۆی ١٢ نەخۆشخانەی پارێزگاکە، شەش نەخۆشخانە؛ لە کۆی ٦٠ تاقیگەی پزیشکی ٢٣ تاقیگە؛ ١٨ لە کۆی ١٩ دامەزراوەی ئەتۆمی پزیشکی؛ لە کۆی ١٨٩ پزیشکی پسپۆڕ ١٢٣ کەس؛ ھەموو دکتۆرای پۆست پسپۆڕ و پیشەیی؛ ١٣ لە کۆی ١٤ دەرمانناس؛ و، تاکە زانکۆی پزیشکی لە پارێزگاکە لە ئیلامن.[٦٩]
دیارترین نەخۆشخانەکانی پارێزگاکە بریتین لە:[٧٠]
ئیلام بە بەراورد لەگەڵ باقی وڵات لە ڕووی گواستنەوەوە کەم گەشەسەندووە. فڕۆکەخانەی ئیلام تاکە فڕۆکەخانەی ئەو پارێزگایەیە. فڕۆکەخانەی ئیلام بە ٢٨٥٠ گەشت و ٢١٥ ھەزار و ٧٩٩ سەرنشین و نزیکەی ١٤١٦ تۆن (١٥٦١ تۆن کورت) لە پلەی ٢١ی وڵات و دووھەمین بۆ فڕۆکەخانەی کرماشان لە ناوچەی رۆژئاوا بووە. فڕۆکەخانەی ئیلام لە ساڵی ١٩٩٦ دروستکراوە و بەردەوام گەشتەکانی بۆ تاران و مەشھەد ھەیە. لە ساڵی ٢٠١٦ فڕۆکەخانەکە بەرزکرایەوە بۆ پلەی نێودەوڵەتی (فەزای ئاسمانی کۆنترۆڵکراو) و ھەفتانە خزمەتگوزاری بۆ نەجەف دەستی پێکرد.[٧١][٧٢]
تا ساڵی ٢٠١٩، تەنیا ١٧٩ کم (١١١ میل) ڕێگای خێرا لە پارێزگای ئیلام ھەیە:
ڕێگای ١٧: بەستنەوەی ئارووناوا بە مێھران لە ڕێگەی ئەیوان و ئیلامەوە.
ڕێگای ١٩: بەستنەوەی ئارووناوا بە ڕێگای ٣٧ لە نزیک پاپێڵ لە لوڕستان کە بەشێکی بچووکی بە گەورەبوونی باکووری ڕۆژھەڵاتی پارێزگای ئیلامدا تێدەپەڕێت، کە شارستانی چەرداوڕە.
ڕێگای ٢١: بەستنەوەی ئیلام بە ڕێگای ١٩ لە پردی سیمارە و پاشان بە کرماشان.
ڕێگای ٦٤: بەستنەوەی شاری سنووری مێھران بە شارستانی دێلوڕان و بە ڕێگای ٣٧ لە نزیک ئەندیمشک لە پارێزگای خووزستان.تا ساڵی ٢٠١٩، دە تونێلی رێگاوبان لە پارێزگای ئیلام ھەبووە کە گرنگترینیان بریتین لە:
تیمی تۆپی پێی ژنانی پالایەش گاس ئیلام تاکە ھەڵبژاردەیە لە پارێزگای ئیلام کە لە ئاستی پیشەگەردا کێبڕکێی دەکات، کە بریتییە لە خولی نایابی تۆپی پێی ژنانی ئێران کە بە خولی تۆپی پێی ژنانی کەوسەر ناسراوە.[٧٤][٧٥][٧٦]
یەکێک لە ناسراوترین کەسایەتییە وەرزشییەکانی پارێزگای ئیلام (موجتەبا مەلەکییە) کە دوو جار خاوەنی میدالیای زێڕ لە پاڵەوانێتی جیھانی بەرزکردنەوەی قورسایی لە ساڵانی ٢٠١٧ و ٢٠١٨ بووە، ھەروەھا خاوەنی زیاتر لە دە میدالیای زێڕی ئاسیا بووە. مەلەکی دووەم کەسە لە جیھاندا کە ٥٠٠ کیلۆگرام بە خاوی بە پێچەوە ھەڵتروشکانەوە لێداوە.[٧٧][٧٨]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
