Самцхе-Джавахети

Са́мцхе-Джавахе́ти (гуьрж. სამცხე-ჯავახეთი) — Гуьржийчоьнан мохк (мхаре), мохк бу пачхьалкхан къилба декъехь, дозанаш ду Эрмалойчоьца а, Туркойчоьца а.

Мохк (АД 1-гӀа тегӀа)
Самцхе-Джавахети
სამცხე-ჯავახეთი
41°35′ къ. ш. 43°16′ м. д.HGЯO
Пачхьалкх	Гуьржийчоь
Адм. центр	Ахалцихе
Губернатор	Бесик Амиранашвили
Истори а, географи а
Кхоллар	1995
Латта	6413 км²
Сахьтан аса	UTC+4:00
Бахархой
Бахархой	155 903[1] стаг (2018)
Къаьмнийн хӀоттам	Эрмалой (50,5 %), гуьржий (48,3 %), оьрсий (0,4 %), желтой (0,3 %), хӀирий (0,2 %)[2]
Динан хӀоттам	2014 шарахь: православниш (45,2 %), эрмалойн АЦ (40,0 %), католикаш (9,4 %), бусулбанаш (3,8 %)[3]
Официалан меттанаш	гуьржийн; иштта баьржина бу эрмалойн
Идентификаторан терахьаш
Код ISO 3166-2	GE-SJ
Официалан сайт
Викиларми чохь медиафайлаш

Коьрта историн сийлахь меттиг йу хьехарш йолу килсаш Вардзиа (йиллина Тамарас^[4]. Махкахь йу курорт Боржоми дерригдуьненахь гӀарадаьлла долу дарбане хишца.

Регионехула йу Баку — Тбилиси — Джейхан нефтьузург а, Къилбакавказан газъюьгург а.

Административан йекъайалар

Махкахь йу ялх муниципалитет (2006 шо кхаччалц кӀошт). 2016 тӀера 2018 шш. къаччалц Ахалцихе гӀалина муниципалитет статус елира (мехкан муьтӀахь йолу гӀала яра).

Муниципалитет	майда, км²	бахархой ларар 2002[5], стаг	бахархой ларар 2014[6], стаг	бахархой ларар 2018[1], стаг	центр
Адигенин муниципалитет	800	20 752	16 462	16 305	Адигени гӀкэ
Аспиндзин муниципалитет	825	13 010	10 372	10 531	Аспиндза гӀкэ
Ахалкалакин муниципалитет	1235	60 975	45 070	42 949	Ахалкалаки гӀ.
Ахалцихин муниципалитет[7]	1010	46 134	38 895	39 375	Ахалцихе гӀ.
Боржомин муниципалитет	1189	32 422	25 214	25 240	Боржоми гӀ.
Ниноцминдан муниципалитет	1353	34 305	24 491	21 503	Ниноцминда гӀ.
мохк, берриге	6413	207 598	160 504	155 903	Ахалцихе гӀ.

Административан центр — Ахалцихе.

Махкахь йу 5 гӀала, 6 гӀалин кепара эвла, 268 эвла.

ГӀаланаш: Ахалцихе (17 903 стаг, ларар 2014 шо), Боржоми (10 546 стаг), Ахалкалаки (8295 стаг), Ниноцминда (5144 стаг), Вале (3646 стаг);

ГӀалин кепара эвланаш: Аспиндза (2379 стаг, ларар 2014 шо), Бакуриани (1879 стаг), Ахалдаба (1586 стаг), Абастумани (937 стаг), Цагвери (799 стаг), Адигени (783 стаг), Бакуриански Андезит (352 стаг).

Бахархой

	стаг	%
берриге	160 504	100,00 %
Эрмалой	81 089	50,52 %
Гуьржий	77 498	48,28 %
Оьрсий	712	0,44 %
Желтой	420	0,26 %
ХӀирий	393	0,24 %
Украинаш	142	0,09 %
Азербайджанаш	89	0,06 %
Жуьгтий	16	0,01 %
Абхазаш	11	0,01 %
кхиберш	134	0,08 %

Мехкан къаьмнийн хӀоттам
(2014 шарахь^[2][8]

2018 шеран 1 январехь ларарца махкахь 155 903 бахархой бу^[1], 2014 шеран 1 январехь — 213 700 бахархой, 2009 шеран 1 январехь — 208 100 бахархой^[9].

2014 шарахь ларарца махкахь 160 504 бахархой бара^[6], 2002 шарахь ларарца — 207 598 бахархой^[6].

Самцхе-Джавахети мохк тайп-тайпнара къаьмнаш долуш бу. 2002 шарахь ларарца махкахь бара 207 598 бахархой царах 54,6 % эрмалой (113 347 стаг), 43,4 % — гуьржий (89 995 стаг), 1,1 % — оьрсий (2230 стаг), 0,4 % — хӀирий (822 стаг), 0,4 % — желтой (740 стаг)^[5].

Гуьржий (месхетинхой) Адигенин муниципалитетехь бу дукхахкарш (95,7 % я 19 860 стаг 3,4 % эрмалойн дуьхьала), Боржомин муниципалитетехь (84,2 % я 27 301 стаг 9,6 % эрмалойн, 2,2 % хӀирийн, 1,8 % оьрсийн, 1,7 % желтойн дуьхьала), Аспиндзин муниципалитетехь (82,0 % я 10 671 стаг 17,5 % эрмалойн дуьхьала), Ахалцихин муниципалитетехь (61,7 % стаг 28 473 стаг 36,6 % эрмалойн (16 879 стаг дуьхьала)^[10].

Эрмалой Ниноцминдин муниципалитетехь бу дукхахберш (95,8 % я 32 857 стаг. 2,7 % оьрсийн а, 1,4 % гуьржийн а дуьхьала), цул совнах Ахалкалакин муниципалитетехь (94,3 % я 57 516 стаг 5,3 % гуьржийн дуьхьала).

Месхетехь бехаш хила болу туркой-месхетинхой (туркой-Ӏосманаш) 1944 шарахь Гуьржийчура арабаьхира; хӀинца йолу ханна цера тӀаьхьенаш еха хилачу ССРСн тайп-тайпанара пачхьалкхашкахь а, АЦШ-ехь а. ХӀинцалерачу регионехь бусулбанаш кӀезига бу; бахархой лараро уьш «гуьржашна» йукъатуха.

• Мехкан бахархой Юккъера оьмар хьалхарчу а, Лакхарчу а муьрехь.

Оцу хенахь Джавахка ахкахь бехаш бара эрмалой. Иза бакъ хилар тешалладо эрмалойн, а гуьржийн а, иштта Ӏаьрбийн а хӀосташа. XI бӀешеран Леонти Мровели цӀе йолучу тептархочуна хаамашца, Джавахка бахархоша эрмалойн мотт бара буьйцуш^[11].

• Мехкан бахархой XVI — XVIII бӀешо

XVI — XVIII бӀешерашкахь хилачу туркойн налогийн реестраш боху, Джавахка махкахь а, цуьна гонахьарчу кӀошташкара а нах бехачу меттигашкахь дукхахберш бара эрмалой. Вахушти Багратиони а, мхитаристийн конгрегацин декъашхочун Гукаса Инчичянан а кхиболу а гӀуржийн авторийн тептаршкахь а карадо иза^[12]. Кхузахь туркойн Ӏедал дӀахӀотиначул тӀехьа Джавахка махкан къаьмнийн хӀоттам хийцабала болабелира. Джавахка махкан керста бахархой, маддара аьлча эрмалой, кӀизига хилира, бусулба къаьмнаш совдала доладелира, кхуза баха ховшира лазаш а, чергазий а бара. XVIII бӀешеран чакхехь дукху эрмалой Джавахк махкара арабаьллира, кхидолу дакъа хӀалак дира. Туркойн Ӏедало Джавахк махкахь кхоьллира Ахалцихин пашалык, иза тӀехьо Хункар-мехкан къилбаседа-малхбалехьара дозанийн коьрта форпост хила дӀахӀоьтира^[13].

• Махкан бахархой 1829-1831 шш.

Оьрсийн-туркойн тӀом болабалале, 1820-гӀа шераш долалуш, Джавахкехь дехаш дара 2534 доьзал, царах^[14]: эрмалой - 1716 доьзал (67,7 %) бусулбанаш - 639 доьзал (25,2 %) гуьржий - 179 доьзал (7 %) Оьрсийн-туркойн тӀом чекхбелчул тӀехьа Самцхе-Джавахети бехаш болу бусулбашна (оцу йукъахь бара гуьржий а) аьллира Хункар-мохк дехьа довла аьлла^[15]. Цера метта Ӏедала гӀоьнца 1829-1831 шш. Самцхе-Джавахети Туркойчура сихьабаьллира эзаршкахь эрмалой. Адрианополин машаран бертан сацамца, шайна баха пачхьалкх харжа 18 бутт беллира. Оцу муьрехь бусулба бахархойн аьтту бара бусулба йолу Туркойчу дӀакхалха, ткъа эрмалойн - керста Росси^[16]. Керла администрацино 1830 шарахь цига баха ховшира Эрзерумера 35 эзар эрмало.

• Махкан бахархой ХХ бӀешеран йуьхьехь.

1914 шарахь, Дуьххьара дуьнен тӀом болабалале, Джавахкехь бехаш бара 98159 стаг, царах:

• Эрмалой-81 014 (82,5 %)
• Оьрсий-7185 (7,3 %)
• Гуьржий-6905 (7 %)
• Бусулбанаш-3036 (3 %)
• Кхиберш-19 (0,01 %)

Самцхе-Джавахетии а, цуьна муниципалитетийн а къаьмнийн хӀоттам (2014)^[2]

муниципалитет[17]	шаберш	эрмалой	%	гуьрж- ий	%	оьр- сий	%	жел- той	%	хӀир- ий	%	ук- раин- аш	%	азер- байд- жанаш	%	Жуьг- тий	%	др.	%
Адигенин	16 462	372	2,26 %	15 985	97,10 %	41	0,25 %	6	0,04 %	11	0,07 %	12	0,07 %	13	0,08 %	0	0,00 %	22	0,13 %
Аспиндзин	10 372	1381	13,31 %	8959	86,38 %	12	0,12 %	7	0,07 %	5	0,05 %	3	0,03 %	0	0,00 %	0	0,00 %	5	0,05 %
Ахалкалакин	45 070	41 870	92,90 %	3085	6,84 %	54	0,12 %	41	0,09 %	2	0,00 %	5	0,01 %	0	0,00 %	0	0,00 %	13	0,03 %
Ахалцихин	38 895	12 028	30,92 %	26 450	68,00 %	144	0,37 %	71	0,18 %	37	0,10 %	28	0,07 %	60	0,15 %	11	0,03 %	66	0,17 %
Боржомин	25 214	2176	8,63 %	21 990	87,21 %	277	1,10 %	293	1,16 %	338	1,34 %	88	0,35 %	16	0,06 %	5	0,02 %	31	0,12 %
Ниноцминдин	24 491	23 262	94,98 %	1029	4,20 %	184	0,75 %	2	0,01 %	0	0,00 %	6	0,02 %	0	0,00 %	0	0,00 %	8	0,03 %
мохк, шаберш	160 504	81 089	50,52 %	77 498	48,28 %	712	0,44 %	420	0,26 %	393	0,24 %	142	0,09 %	89	0,06 %	16	0,01 %	145	0,09 %

Мехкан динан хӀоттам: Гуьржийн православин килс (45,24 %), Эрмалойн Апостолийн килс (39,95 %), католикаш (9,36 %), Ислам (3,78 %).^[3]

Билгалдахарш

1. Численность населения краёв и муниципалитетов Грузии на начало года в 1994—2018 гг. (инг.). Национальная статистическая служба Грузии. ТӀекхочу дата: 29 октября 2018. Кху чуьра архивйина оригиналан 2018 шеран 23 июлехь
2. Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity). Итоги переписи населения Грузии 2014 года (2014 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS) (инг.). Национальная статистическая служба Грузии. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 28 апрель. Архивйина 2016-08-08 — Wayback Machine
3. georgia-religion2014(ингалс.)
4. Вардзия
5. Этнический состав Грузии по переписи 2002 года(ингалс.)
6. Итоги переписи населения Грузии 2014 года (2014 General Population Census Main Results General Information). 2014 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS (инг.). Национальная статистическая служба Грузии. ТӀекхочу дата: 2016 шеран 28 апрель. Кху чуьра архивйина оригиналан 2016 шеран 8 августехь Архивйина 2016-08-08 — Wayback Machine
7. включая город Ахалцихе
8. Национальный состав населения Грузии, его регионов и населённых пунктов по переписи населения 2014 года
9. Оценка населения Грузии на 2004—2014 гг. по муниципалитетам по данным Департамента статистики Грузии (инг.). Архивйина 2014 шеран 22 июлехь
10. Этнический состав Грузии по переписи 2002 года (инг.). Архивйина 2014 шеран 7 апрелехь
11. Леонти Мровели. «Картлис Цховреба» («Житие Грузии»). — XI век. (ТӀе цакхочу хьажорг)
12. Мелконян А. Джавахк в XIX веке и первой четверти XX века. (на арм. языке). — Ереван: Институт истории Национальной академии наук, 2003. — С. 88. — 215 с.
13. История Турции (на английском)
14. http://javaxk.narod.ru/history.html
15. Джавахети Архивйина 2016-08-09 — Wayback Machine
16. Этнические чистки и депортации в Грузии и на Северном Кавказе
17. 2006 шарахь дуьйна Гуьржийчоьнан массо кӀошташ муниципалитеташ аьлла хийцина