Башкирнууд

Башкирнууд (башкираар башҡорттар, başqorttar باشقۇرتتار; ород: башкиры, baškiry) гээшэ Ураал уулын баруун зүүн талаар, Зүүн Европа Хойто Азитай уулзадаг сэгтэ байрладаг Башкортостанда ажаһуудаг тюрк арад түмэн юм. Башкирнуудай олон бүлэгүүд баһал Оросой Татарстан, Пермиин хизаар, Челябинскын, Оренбургын, Тюмениин, Свердловскын, Курганай, Самарын ба Саратовой можонуудта, Казахстан, Украина, Узбекистанда гэхэ мэтэ уласуудта ажаһууна.

Башкирнууд

Ниитэ хүн зон
2 сая тухай[1]
Түблэрһэн газар орон
Оросой холбоото улас:  Башкортостан	1,584,554[2]
Казахстан	17,263[3]
Хэлэн аялгуу
Башкир, ород хэлэн[4]
Шажан
Лалын шажан[5][6]

Башкирнуудай ехэнхи хуби тюрк хэлэнүүдэй хибчаг һалаада тогтодог башкир хэлээр дуугарна^[7]. Шажанай талаар башкирнууд диилэнхидэ ханафи мазхабай сунни лалын шажантан.

Түүхэ

Башкирнууд түрүүшынхиеэ Хитад Суй уласай «Суйн ном» (636 он) түүхын бэшэгтэ Гаоцзюйн 45 обог удам дунда һанагдана^[8].

IX зуун жэлһээ хойшо араб ба перс хэлэнэй бэшэгүүдтэ башкирнууд тухай хөөрэнэ. Саллам ат-Тарджуман (9 зуун); Ибн Фадлан, Аль-Масуди, ба Абу Зайд аль-Балхи (10 зуун); Саид Аль-Андалуси ба Мухаммед аль-Идриси (12 зуун); Ибн Саид ал-Магриби, Якут аль-Хамави ба Казвини (13 зуун); Аль-Димашки ба Абуль-Фида (14 зуун) башкирнууд тухай бэшэбэ^[9].

X—XIII зуун жэлэй хоорондо башкирнуудай баруун тала Эжэл Булгарай хэһэг байгаа. 1220 онһоо 1234 он хүрэтэр башкирнууд монголшуудые дайлажа, зүүн тээшэ Монголой добтолгонуудые буусажа баряа. Монгол-башкир дайн 14 жэл үргэлжэлһэн. XIII зуунда Башкиртостанай нютаг орон Ехэ Монгол Уласай эзэлһэн.

1236 оной хүрэтэр Башкортостанай нютаг орон Чингис хаанай гүрэндэ оруулба. XIII ба XIV зуун жэлэй үедэ Башкортостан Алтан Ордоной нэгэ хэһэг байгаа. Бата хаанай дүү, Шибан, Ураал уулын зүүн талада байрладаг башкир нютагые хүртэбэ.

1557 ондо башкирнууд Оросой мэдэлдэ оробо. Үндэһэтэнэй ба богоолшолхо ноёрхолой ушар XVII-XVII зуун жэлэй Башкир буһалгаан боложо, башкирнууд 1773—1775 оной Таряашадай дайнда хабаадалсаба. 1917 ондо зүблэлтэ засаг һуулгагдаба. 1918 ондо сагаантанай Уфын директориин засагай доро байгаа. 1919 оной 3 һарын 23-да РСФСР бүридэһэн Башкир АССР байгуулагдаба. 1992 оной 2 һарада Башкортостан Улас шэнээр нэрлэгдэбэ.

Хүн зон зүй

2010 оны уласай тоололгын ёһоор Эжэл-Ураалай бүһэ нютагта башкирнууд ажаһуудаг газар.

2009 оной Ethnologue мэдээнээр Башкир хүн зоной тоо 2 сая тухай хүн дунда 1,4 сая хүн тюрк хэлэнүүдэй хибчаг бүлэгтэ багтадаг башкир хэлээр хөөрэнэ. 2002 оной Бүхэоросой тоололгын ёһоор, Оросой холбоото уласта 1,38 сая башкир хэлэгшэд ажаһууна. Башкирнуудай диилэнхи хуби башкир ба ород хэлэнэй хоёр хэлэтэн.

2010 оной Бүхэоросой тоололгын ёһоор, Башкортостанда 1 172 287 башкир яһатан байна (бүхэ арад түмэнэй 29,5%).

Хүн зоной тоололгын ёһоор башкирнуудай тоо:

	1897[10]	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
Оросой эзэнтэ гүрэн, СССР	—	713 693	843 648	989 040	1 239 681	1 371 452	1 449 157	—	—
РСФСР СССР, Оросой холбоото улас	1 321 363	712 366	824 679	953 801	1 180 913	1 290 994	1 345 273	1 673 389	1 584 554
Башкир АССР, Башкортостан Улас	899 910	625 845	671 188	737 711	892 248	935 880	863 808	1 221 302	1 172 287

Зүүлтэ

1. Lewis, M. Paul (ed.) (2009). Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.. Dallas, Tex.: SIL International..
2. ВПН-2010. Perepis-2010.ru. the original on 2013-12-04 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-03-16 үдэртэ хандаһан.
3. Архивировалһан 11 таба һара 2011 оной. Загбар:Wayback
4. 8. НАСЕЛЕНИЕ НАИБОЛЕЕ МНОГОЧИСЛЕННЫХ (PDF). Gks.ru. 2015-03-16 үдэртэ хандаһан.
5. "Bashkortostan and Bashkirs", Encyclopedia.com
6. "Bashkirs", Большая Российская Энциклопедия
7. Башкиры. Вокруг света. 2015-03-27 үдэртэ хандаһан.
8. Вэй Чжэн. Хроника государства Суй. Пекин, Бона, 1958, Гл. 84, С 18б, 3.
9. Республика Башкортостан. История. the original on 2016-03-08 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-26 үдэртэ хандаһан.
10. 1897 оной тоололгын мэдээн Оросой эзэнтэ гүрэнэй ба Уфагай можын тоололгын дүн юм