Англи хэлэн

Англи хэлэн (English language) — гээшэ баруун герман бүлын хэлэн, мүнөө хадаа дэлхэйн эгээ тарааһан хэлэн ба эгээн олон хүүнүүдэй түрэлхи хэлэн юм. Ехэ Британиин, Ирландын (ирланд хэлэтэй хамта), АНУ-гай, Канадын (франци хэлэтэй), Австралиин, Шэнэ Зеландиин, Урда Африкын Уласай, зарим Карибын арал-уласуудай болон бусад уласуудай гүрэнэй хэлэн болоно. Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулгын зургаан албан ёһоной ажаллалгын хэлэнүүдэй нэгэн.

Англи хэлэн
English language
Тараалга	Ехэ Британи, АНУ, Энэдхэг, Австрали, Канада, Ирланд, Шэнэ Зеланд, Филиппина г.м. дэлхэй даяар
Түрэлхи хэлэтнэй тоо	Түрэлхи: 380 сая (2001)[1], Хоёрдогшо: 250 сая[1]-1.8 тэрбум (2004)[2]
Хэлэнэй ангилал	Энэдхэг-Европо Герман Баруун Герман Англи-Фриз Англи Англи хэлэн
Үзэг бэшэг	Латин үзэг (Англи хубилбари)
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас	Загбар:Country data Ехэ Британи,  АНУ,  Австрали гэхэ мэтээр 54 улс Олон уласай байгуулалга: НҮБ Европын Холбоо Британиин Нүхэрлэл
Орон нютаг	Хонконг (БНХАУ)
Томьёолбори
ISO 639-1	en
ISO 639-2	eng
ISO 639-3	eng
Англи хэл тархалтын бүдүүвч зураг:   Албан ёсны, үндэсний, хүн амын төрөлх хэл болдог улс   Гол биш боловч албан ёсны хэл нь болдог улс

Англи хэлэн хадаа 335 оршом сая хүнэй (2003 он) түрэлхи хэлэн, хитад ба испани хэлэнэй һүүлдэ дэлхэйн гурбадахи олон түрэлхи хэлэгшэдтэй хэлэн мүн^[3][4], хэлэгшэдэй ниитын тоо (хоёрдохи хэлэн агуулбал) — 1.3 тэрбум хүнһөө олон (2007).

Мүнөө үеын англи хэлэн эртын англи гү, али англо-саксон хэлэнэй нэгэн аялгуугаар бии боложо, V зуун жэлэй үедэ Британида нэбтэрһэн баруун герман аялгуугаар баяжаһан хэлэн юм. Тэрэшэлэн түүхын хүгжэлэй ябасада лата болон франци хэлэнэй норманд аялгуугаар баяжажа ерэһэн байна. 1362 ондо франци хэлые халажа, англи хэлые Англиин хуули ёһоной хэлэн болгоһоор англи хэлэнэй жэнхэни һэргэлтэ эхилжэ, XIV зуун жэлдэ Англиин удха зохёолой бии бололго, XV зуун жэлэй хэблэлэй бии бололго, XVI—XVII зуун жэлэй Уильям Шекспир, Эдмунд Спенсер, Кристофер Марло гэхэ мэтын Англи удха зохёолой суута түлөөлэгшэдэй эриниие дамжан, хэлэ зүйшэ Сэмюэл Джонсоной зохёоһон англи хэлэнэй стандартшалһан дүрэм гараһаар мүнөө сагай түгэс хэлэн боложо бүрилдэһэн гэжэ үзэдэг байна.

Тараалга

EN (ISO 639-1)

	Улас	Түрэлхи хэлэгшэд
1	АНУ	214.809.000[5]
2	Ехэ Британи	58.200.000[6]
3	Канада	17.694.830[7]
4	Австрали	15.013.965[8]
5	Ирланд	4.200.000+ (шахуу)[6]
6	Урда Африка	3.673.203[9]
7	Шэнэ Зеланд	3.500.000+ (шахуу)[9]
8	Сингапур	665.087[10]

Тус уласууд ба нютагуудта англи хэлэн диилэнхи хэлэн юм: Австрали, Америкын Виргиниин аралнууд , Ангилья, Антигуа ба Барбуда, Барбадос, Баһама, Белиз, Бермуда, Британиин Энэдхэгэй далайн нютаг дэбисхэр, Британиин Виргиниин аралнууд, Гаяна, Гернси, Гибралтар, Гренада, Доминика, Ирланд, Ямайка, Урда Джорджи ба Урда Сандвич аралнууд, Кайманай аралнууд, Канада, Мэн, Монсеррат, Науру, Шэнэ Зеланд, Ехэ Британи, Питкэрн, АНУ, Гэгээн Елена арал, Сент-Люсия, Сент-Винсент ба Гренадина, Сент-Китс ба Невис, Сингапур, Тринидад ба Тобаго, Тёркс ба Кайкос, Фолкландын аралнууд ба Джерси.

Бусад олон улас орондошье англи хэлэн албан ёһоной хэлэн юм. Тус уласууд Ботсвана, Гамби, Гана, Замби, Зимбабве, Энэдхэг, Камерун, Кени, Кирибати, Лесото, Либери, Мадагаскар, Мальта, Маршалл аралнууд, Намиби, Нигери Пакистан, Папуа-Шэнэ Гвиней, Пуэрто-Рико, Руанда, Самоа, Свазиленд, Сьерра-Леоне, Сингапур, Соломон аралнууд, Танзани, Уганда, Микронези, Филиппина, Фиджи, Хонконг Шри-Ланка. Урда Африкын Уласай тэгшэ 11 албан ёһоной хэлэнүүдэй нэгэн.

Англи хэлэн Америкын Нэгэдэһэн Улас болон Нэгдэһэн Хаанта Уласта албан ёһоной хэлэн бэшэ.^[11][12] АНУ-ай холбооной засагай газар ямаршье албан ёһоной хэлэн үгы байдагшье һаа, англи хэлэн 50 можо уласуудһаа 30 можо уласуудта албан ёһоной статустай байна.^[13]

Түүхэ

Эртын англиин үе

«Беовульф» үльгэр

Англи хэлэн V—VI зуун жэлдэ Британи арал руу нүүһэн эртын герман омог аймагуудай (англууд, саксууд ба ютууд) хэлэнһээ эхин абана. Кельт арадуудай (бриттууд ба гэлнүүд) һуурижаһан Британи руу нүүһэн эртын герман омог аймагуудай аялгуунуудай харилсан нүлөөлһэнэй үрэ дүндэ хуушан омог аймагуудай системын һуурида нютаг хэлэнүүд бии болобо.

Кельт гарбалтай зарим үгэнүүд:

• cromlech — друид бөөгэй барилга;
• javelin — жада, pibroch — сэрэгэй дуу;
• hog — гахай.

Эртын англиин хэлэнэй үедэ (VII—XI зуун жэл), англи хэлэнэй дүрбэн аялгуунууд байгаа: нортумбриин, мерсиин, уэссексын ба кентын нютаг хэлэнүүд. IX—X зуун жэлэй Уэссексын хаанта уласай эдэй засагай ба улас түрын нүлөөгэй уламаар уэссексын нютаг хэлэн Англиин соёлой амидаралда шухала болобо. VI зуун жэлдэ Англида христосой шажанай нэбтэрһээр лата үзэг эртын герман рунануудые һэлгэжэ, лата хэлэн анлиин хэлэнэй лексикэдэ ехэ нүлөө үзүүлбэ. Англосаксуудай эрхэдээ оруулһан Британиин кельт хүн зоной хэлэнһээ гол түлэб газар зүйн нэрэшэл хадагалба.

Лата хэлэнэй гарбалтай зарим үгэнүүд: эдеэн, хубсаһан:

• butter — грек-лата butyrum ‘тоһон’,
• cheese — лата: caseus ‘сыр, бисалаг’,
• pall — лата: pallium ‘суба’;

соёлтой ургамал:

• pear — лата: pira ‘груша’,
• peach — лата: persica ‘персик’

шажан мүргэл:

• apostle — грек-лата: apostolus ‘апостол’,
• bishop — грек-лата: episcopus ‘епископ’,
• cloister — лата: claustrum ‘дасан хиид’.

Скандинавуудай добтолгын (VIII зуунай эсэс) үрэ дүндэ 1016 ондо Даниин хаанай Англиие мэдэлдэ абаһанай һүүлээр, гүрэндэ олон скандинав һууринууд бии болобо. Англи ба скандинав хэлэнүүд харилсаһан дээрэһээ мүнөөнэй англи хэлэндэ олон скандинав үгэнүүд бии боложо, хойто Англиин нютаг хэлэнүүдэй фонетикын онсолигуудые ушаруулба. Скандинав хэлэнүүдтэй холиһониинь англи хэлэндэ байһан олон грамматикын хандалгануудые бэхилэлбэ.

Скандинав хэлэнэй гарбалтай зарим үгэнүүд:

• call — дуудаха,
• cast — хаяха,
• die — үхэхэ,
• take — абаха,
• ugly — муухай,
• ill — үбшэн.

Дунда англиин үе

1066 ондо норманнууд Англиие мэдэлдэ абаһаниинь удаан сагай хоёр хэлэтэй байдалые ушаруулба. Тэрэ сагта англиин хэлэнэй гурбан гол газар нютагай аялгуунууд (хойто, түб ба урда) юрын арад түмэнэй дуугарһан хэлэн байгаашье һаа, франци хэлэн албан ёһоной хэлэн бэлэй. Удаан саг соо франци хэлые хаанай ордондо, уласай хуралда, шүүхын газарта ба һуралсалда хэрэглэһэн ушарһаа XIV зуун жэлдэ англи хэлэн франци хэлые түрижэ шадаһанай һүүлдэ франци хэлэнһээ абтаһан олон үгэнүүд үлэбэ.

Жэнхэни герман king — хаан, queen — хатан үгэнүүдһээ гадна диилэнхи улас түрын үгэнүүд франци хэлэнһээ гарбалтай:

• reign — хааншалха, government — засагай газар, crown — титим, state — улас гэхэ мэтэ;

изагууртанай сула:

• duke — герцог,
• peer — пэр;

сэрэгэй үгэнүүд:

• army — арми,
• peace — энхэ тайбан,
• battle — байлдаан,
• soldier — сэрэг,
• general — генерал,
• captain — капитан,
• enemy — дайсан;

шүүхын газар:

• judge — шүүгшэ,
• court — шүүхын газар,
• crime — гэмтэ хэрэг;

сүмын нэрэ томьёо:

• service — албан,
• parish — приход.

Шэнэ англиин үе

Ехэ аялганай һолилто

Англи үндэһэтэн байгуулгын ябадалда Лондоной аялгуугай һуури дээрэ үндэһэтэнэй англи хэлэн бии болоо. XIII зуун жэлэй һүүл хахад, XIV зүүн жэлэй эхиндэ Лондоной нютаг хэлэнһээ урда аялгуугай онсолигууд үгы боложо, зүүн-түб аялгуугаар һэлгэбэ. Тус үедэ англи хэлэндэ ехэ аялганай һолилто бии болобо.

Англида хэблэл бии болоһоной (1476) ушар Лондоной нормо бэхилээд дэлгэрүүлбэ. Жээшэнь, ехэ зохёолшо Джеффри Чосер (1340—1400) лондон нютаг хэлээр бэшэбэ. XV зуун жэлһээ англи хэлэнэй зүб бэшэлгэ ба дуудалга ондоо болобо.

XVI зуунһаа хойшо эрдэм ухаанай ба гүн ухаанай зохёолнууд латаар бэшэ, англяар бэшэгдэжэ эхилбэ.

Зүүлтэ

1. The Triumph of English, The Economist, 20 Dec. 2001
2. Lecture 7: World-Wide English. _EHistLing. the original on 1 April 2007 үдэрһөө архивлагдаһан. 26 March 2007 үдэртэ хандаһан.
3. Карточка английского языка в базе Ethnologue(англ)
4. Summary by language size(англ)
5. Загбар:Цитирана веб страница
6. The Cambridge Encyclopedia of the English Language, Second Edition, Crystal, David; Cambridge, UK: Cambridge University Press, [1995] (2003-08-03).
7. Mother Tongue, 2001 Counts for Both Sexes, for Canada, Provinces and Territories — 20 % Sample Data Архивировалһан 16 арба һара 2018 оной., Census 2001, Statistics Canada.
8. 2001 Census QuickStats: Australia^{[permanent dead link]} Main Language Spoken at Home. The figure is the number of people who spoke English only at home.
9. Census in Brief, стр 15 (Табела 2.5), Попис 2001, Statistics South Africa.
10. (2000). Native speakers aged 5 or more Архивировалһан 10 долоо һара 2007 оной.
11. Languages Spoken in the U.S., National Virtual Translation Center, 2006.
12. U.S. English Foundation, Official Language Research — United Kingdom.
13. U.S. ENGLISH,Inc