turkijska etnička skupina From Wikipedia, the free encyclopedia
Krimski Tatari (na krimskotatarskom: qırımtatarlar, qırım, qırımlı) turkijska su etnička skupina nastala na Krimu između 13. i 17. vijeka, uglavnom od turkijskih plemena koja su na područje Krima došla iz azijskih stepa početkom 10. vijeka. Krimski Tatari bili su većina na Krimu do sredine 19. vijeka, a relativna većina ostali su sve do kraja tog vijeka.[7][8] Nakon pada Krima u ruke Sovjeta u maju 1944. naređeno je premještanje tatarskog stanovništva, uključujući i porodice Krimskih Tatara koji su se borili u Crvenoj armiji, u Centralnu Aziju, uglavnom u Uzbekistan. Dijelu Tatara povratak je dozvoljen 1967., a 1989. sovjetski parlament osudio je premještanje tatarskog stanovništva. Danas čine 12% populacije Krima. Značajne dijaspore postoje u Turskoj i Uzbekistanu.
| Krimski Tatari Qırımtatarlar | |
|---|---|
 | |
| Ukupna populacija | |
| između 500.000 i 600.000 | |
| Značajno stanovništvo u | |
 Ukrajina | 275.000–305.000[1] |
 Turska | 150.000–6.000.000[1] |
 Rumunija | 24.137[2] |
 Uzbekistan | 10.046[3] |
 Sjedinjene Američke Države | 7.000 |
 Rusija | 2.449 [4] |
 Bugarska | 1.803[5] |
 Kazahstan | 1.532[6] |
| Jezik | |
| krimskotatarski, ruski, ukrajinski | |
| Vjera | |
| sunitski muslimani | |
| Vezane etničke grupe | |
| Turkijski narodi | |
Prema ukrajinskom popisu stanovništva iz 2001. u Ukrajini je živjelo 248.200 Tatara, od kojih 98% (243.400) u Autonomnoj Republici Krim,[9][10] uz dodatnih 1.800 (0.7%) u Sevastopolju koji, iako je na Krimu, ne pripada Autonomnoj Republici.
Oko 150.000 Tatara ostalo je u egzilu u Centralnoj Aziji. U Turskoj živi između 150.000 i 6.000.000 Tatara.[1] Uglavnom žive u provinciji Eskişehir i potomci su doseljenika koji su u Tursku došli u periodu od kasnog 18. do ranog 20. vijeka.[1] U pokrajini Dobrudža, koja se prostire kroz Rumuniju i Bugarsku, živi oko 27.000 Tatara, od čega 24.000 u Rumuniji i 3.000 u Bugarskoj.
Krimski kanat bila je vazalna država Osmanlijskom carstvu u periodu od 15. do 18. vijeka. Bila je jedan od centara trgovine robljem prema Osmanlijskom carstvu. Turkijsko stanovništvo Krima već je bilo prihvatilo islam u 14. vijeku, nakon što je na islam prešao i kan Zlatne horde Ozbeg.[11] Do vremena prve ruske invazije Krima 1736. krimske arhive i biblioteke bili su poznate širom islamskog svijeta, Simferepolj je imao vodovod, kanalizaciju i pozorište u kojem su se izvodile predstave na francuskom, dok se luka Kezlev poredila sa Rotterdamom. Bahčisaraj je opisivan kao najčistiji i najzeleniji grad u Evropi.[12]
Do početka 18. vijeka Krimski Tatari bili su poznati po čestim upadima u Ukrajinu i Rusiju.[13] Do kraja 18. vijeka trgovina robljem sa Osmanlijskim carstvom i Bliskim istokom bila je temelj ekonomije Krimskog kanata.[14] Najznačajnija luka preko koje se trgovale robovima bila je Kefe. Robovi i oslobođeni robovi činili su 75% stanovništva na Krimu.[15]
Pojedini istraživači procjenjuju da je oko 3 miliona ljudi zarobljeno i porobljeno od strane Krimskih Tatara.[16][17] S druge strane, Tatari su i sami bili žrtve upada Zaporoških kozaka,[18] koji su čuvali stepske granice od tatarskih upada i koji su i sami pljačkali osmanlijske teritorije. Zemlje Tatara pljačkali su i Kozaci sa rijeke Don, kao i Mongoli Kalmici.[19] Posljednji veći upad Kozaka na Krim prije rusko-turskog rata (1768-1774) desio se za vrijeme cara Petra Velikog (1682-1721).[18] Kozaci su nastavili pljačkati i nakon toga, što pokazuje primjer iz 1761. kada se osmanlijski veliki vezir žalio ruskom konzulu zbog upada na Krim i Očakov.[18] Posljednji veći tatarski upad desio se 1769. kada su zarobili oko 20.000 ljudi.[14]
Rusko-turski rat (1768–1774) završio se porazom Osmanlija koji su se morali odreći prava na zaštitu Krimskog kanata, koji je postao nezavisna država. Nakon perioda političkih nemira Rusija je prekršila sporazum i aneksirala Krim 1783. Bogatiji Tatari protjerani su u Osmanlijsko carstvo. Novi progon desio se 1812., jer su Rusi bili zabrinuti oko pouzdanosti Tatara u vrijeme kad se Rusija suočavala sa Napoleonovim osvajanjima. Krimski rat, zakoni od 1860-1863. i Rusko-turski rat (1877–1878) nastavili su egzodus Tatara. Od 300.000 Tatara iz Tauridske gubernije emigriralo je 200.000.[20]
Tatarski intelektualac Ismail Gasprali (1851-1914), pod uticajem nacionalističkih ideja tog doba, postavio je temelj afirmaciji nacionalnog identiteta Krimskih Tatara i modernizaciji muslimanske kulture. Bilingvalni tatarsko-ruski list Terciman-Perevodchik, kojeg je objavljivao od 1883. do 1914., služio je kao edukaciono sredstvo preko kojeg je rasla nacionalna svijest i moderna misao među turkijskim narodima u Ruskom carstvu. Osnovao je 350 škola na Krimu koje su pomogle da se formira nova tatarska elita. Obrazovani Tatari odbijali su naziv Tatari koji su im dali Turci. Željeli su da budu nazivani Turcima, a njihov jezik turskim (tatarski je jezik uistinu bio pod uticajem osmanlijskog turskog).[21]
Nakon Ruske revolucije nova tatarska elita proglasila je 26. decembra 1917. Krimsku Narodnu Republiku, prvu demokratsku državu u islamskom svijetu. Ukinuta je tokom ustanka boljševika u januaru 1918.
Preko 100.000 ljudi Ukrajinaca, Rusa i Tatara umrlo je tokom gladi koja je zavladala 1921.,[22] a na hiljade Tatara pobjeglo je u Rumuniju i Tursku.[23] Na hiljade je deportovano i ubijeno tokom kolektivizacije 1928-29.[23] Politika kolektivizacije dovela je do nove gladi 1932–33. Tokom Staljinove Velike čistke državnici i intelektualci kao što su Veli Ibraimov i Bekir Çoban-zade, uhapšeni su ili pogubljeni.[23]
U maju 1944. čitava tatarska populacija Krima deportovana je u Centralnu Aziju po naređenju Josifa Staljina, generalnog sekretara Komunističke partije. Iako se veliki broj Tatara borio u Crvenoj armiji, postojanje Tatarskih legija i sarađivanje tatarskih političkih i vjerskih vođa sa nacistima dalo je opravdanje Sovjetima da optuže čitavu tatarsku populaciju za saradnju sa nacistima. Zapravo je veći dio sovjetskog genocida nad Krimskim Tatarima prethodio ratu, jer se Staljin zalagao za eliminaciju "pete kolone razoritelja, terorista i špijuna". Historičar Alan Fisher izjavio je kako je od 1917. do 1933. oko 150.000 Tatara (50% tadašnje populacije) ubijeno ili protjerano sa Krima.[24] U januaru 1942. u Simferopolju su osnovane tatarske nacističke dobrovoljačke jedinice. Učestvovale su u potjerama i ubistvima Jevreja u ruralnim predjelima.[25]
Današnji historičari smatraju da je povoljna geopolitička pozicija Krima podstakla sovjetsku percepciju Krimskih Tatara kao prijetnje.[26] Ovo vjerovanje je bazirano na činjenici i da su mnogi drugi narodi deportovani iz graničnih područja, a sa samog Krima su deportovani Grci, Armenci i Bugari.
Svih 240.000 Krimskih Tatara je, 17. i 18. maja 1944., deportovano u Uzbekistan i ostale udaljene dijelove Sovjetskog saveza.[27]
Iako je dekretom iz 1967. sovjetska vlada otklonila optužbe protiv Tatara, nije učinila ništa da olakša njihov povratak na Krim. Povratak Krimskim Tatarima u egzilu nije bio dozvoljen sve do Perestrojke u 1980-im.
Oko 250.000 Tatara vratilo se u domovinu. Godine 1991. osnovan je Kurultai, koji djeluje kao predstavnik Krimskih Tatara.[28] Izvršno tijelo Kurultaia je Medžlis krimskotarskog naroda. Politički lider Krimskih Tatara i predsjednik Medžlisa je bivši sovjetski disident, Mustafa Džemilev.
Sjedište Medžlisa premješteno je, zbog okupacije Krima od strane Rusije, u Kijev.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
