From Wikipedia, the free encyclopedia
Janjičari (turski: yeniçeri - "nove jedinice"), sastojale su se od pješadijskih jedinica koje su sačinjavale tjelesnu i dvorsku počasnu gardu osmanlijskih sultana. Sultan je bio vrhovni zapovjednik janjičara, no njihovim jedinicama je komandovao Aga janjičara.
Janjičari su također štitili sultanove privatne prostorije i njegovu porodicu. Janjičarske jedinice je osnovao 1330. godine Murat I, a zvanično ih je raspustio sultan Mahmud II, 1826. Bile su organizirane prema uzoru na Mameluke, u početku od Turaka, a kasnije od djece kršćana otetih ili po drugim osnovama, oduzetih od roditelja, najčešće sa područja Kavkaza i dijelova Balkana, koji bi prelaskom na islam imali pravo pripadnosti janjičarskim jedinicama.[1]
Postali su poznati po unutrašnjoj koheziji učvršćenoj strogom disciplinom i redom. Za razliku od tipičnih robova, njima su isplaćivane redovne plate. Zabranjeno im je da se vjenčaju prije 40-te godine ili da se bave trgovinom, te se očekivala njihova potpuna odanost sultanu.[2]
Do sedamnaestog vijeka, zbog dramatičnog povećanja veličine osmanske regularne vojske, prvobitno stroga politika regrutacije janjičara je ublažena. Civilima je dozvoljen pristup kako bi imali koristi od poboljšanog socioekonomskog statusa koji im je dodijelio. Posljedično, jedinica je postepeno gubila svoj vojni karakter, prolazeći kroz proces koji je opisan kao "civiliziranje".[3] Janjičari su u prvim godinama bili ogromna vojna jedinica, ali kako je Zapadna Evropa modernizirala svoju tehnologiju vojne organizacije, janjičari su postali reakcionarna snaga koja se odupirala svim promjenama. Osmanska vojna moć je postepeno zastarjela, ali kada su janjičari osjetili da su njihove privilegije ugrožene, ili su ih stranci htjeli modernizirati, ili bi ih mogli zamijeniti konjici, digli su pobunu. U vrijeme kada su janjičari potisnuti, bilo je prekasno za otomansku vojnu moć da stigne Zapad.[4] Jedinicu je ukinuo sultan Mahmud II 1826. godine kada je pogubljeno 6.000 ili više osoba.[5]
Formiranje janjičara datira u vrijeme vladavine Murata I (1362–1389), trećeg vladara Osmansko carstvo. Osmanlije su uvele porez od jedne petine na sve robove zarobljene u ratu, a od tog dijela sultani su prvi izgradili janjičarski korpus kao ličnu vojsku lojalnu samo sultanu.[6]
Od 1380-ih do 1648. godine, janjičari su bili okupljeni po sistemu devširme, koji je ukinut 1648. godine.[7] Ovo je bilo odvođenje nemuslimanskih dječaka,[8] posebno anadolija i balkanskih kršćana; Jevreji nikada nisu bili podvrgnuti devširmeu, kao ni djeca iz turskih porodica. Prema Enciklopediji Britannica, "u prvim danima, svi kršćani su upisivani neselektivno. Kasnije su se preferirali oni iz današnje Albanije, Bosne i Bugarske."[9]
Janjičari su bili kapıkulları (jednina: kapıkulu), "sluge na vratima" ili "robovi Porte", ni slobodni ni obični robovi (köle).[10] Bili su podvrgnuti strogoj disciplini, ali su im isplaćivane plate i penzije po odlasku u penziju i formirali su svoju posebnu društvenu klasu.[11] Kao takvi, postali su jedna od vladajućih klasa Osmanskog carstva, parirajući turskoj aristokratiji. Najpametniji od janjičara poslani su u palatu Enderun. Kroz sistem meritokratije, janjičari su imali ogromnu moć, zaustavljajući sve napore da se reformiše vojska.[7]
Prema vojnom historičaru Michaelu Antonucciju i ekonomskim historičarima Glennu Hubbardu i Timu Kaneu, turski administratori bi svakih pet godina pretraživali svoje regije (a posebno Balkan) u potrazi za najjačim sinovima sultanovih kršćanskih podanika. Ovi dječaci (obično između 6 i 14 godina) su potom oduzeti od svojih roditelja, obrezani i poslani u turske porodice u provincijama kako bi bili odgajanji kao muslimani i naučili turski jezik i običaje. Nakon što je njihova vojna obuka počela, bili su podvrgnuti strogoj disciplini, zabranjeno im je da puste bradu, da se bave nekim drugim vještinama osim vojništva i vjenčaju se. Kao rezultat toga, janjičari su bili izuzetno dobro disciplinovane trupe i postali su pripadnici klase askeri, prvorazredni građani ili vojni stalež. Većina je bila nemuslimanskog porijekla jer muslimana nije bilo dozvoljeno porobiti.[7]
Bio je to sličan sistem iranskim gilmanima iz doba Safavida, Afsharida i Qajar, koji su bili izvučeni od preobraćenih Čerkeza, Gruzijci i Jermena, i na isti način kao i kod osmanskih janjičara koji su morali zamijeniti nepouzdane gazije. Oni su prvobitno stvoreni kao protivteža plemenskim, etničkim i favorizovanim interesima koje je dao Qizilbaš, koji čine sistem neuravnoteženim.[12][13] U kasnom 16. vijeku, sultan je popustio pred pritiscima Korpusa i dozvolio janjičarskoj djeci da postanu članovi Korpusa, što je praksa bila strogo zabranjena prethodnih 300 godina. Prema slikama tog doba, takođe im je bilo dozvoljeno da puštaju bradu. Shodno tome, ranije stroga pravila nasljeđivanja postala su otvorena za tumačenje. Dok su unaprjeđivali vlastitu moć, janjičari su također pomogli da se sistem ne mijenja na druge progresivne načine, a prema nekim naučnicima, korpus je dijelio odgovornost za političku stagnaciju Istanbula.[7]
Grčki historičar Dimitri Kitsikis u svojoj knjizi Türk Yunan İmparatorluğu ("Tursko-grčko carstvo")[14] navodi da su mnoge bosanske kršćanske porodice bile spremne povinovati se devširmeu jer je to nudilo mogućnost društvenog napretka. Regruti bi jednog dana mogli postati janjičarski pukovnici, državnici koji bi se jednog dana mogli vratiti u svoje matične regije kao guverneri, ili čak veliki veziri ili Beylerbey (generali guverneri). Neki od najpoznatijih janjičara su George Kastrioti Skenderbeg, Albanac koji je prebjegao i vodio 25-godišnju albansku pobunu protiv Osmanlija. Drugi je bio Mehmed paša Sokolović, bošnjak koji je postao veliki vezir, služio je trojici sultana i bio je de facto vladar Osmanskog carstva više od 14 godina.[15]
Janjičarski korpus bio je prepoznatljiv na više načina. Nosili su jedinstvene uniforme, primali redovne plate (uključujući i bonuse) za svoju službu,[16] marširali uz muziku (mehter), živjeli u kasarnama i bili su prvi korpusi koji su masovno koristili vatreno oružje. Janjičarski bataljon je bio blisko povezana zajednica, zapravo porodica vojnika. Po tradiciji, sam sultan je, nakon što je odobrio isplate janjičarima, posjetio kasarnu obučen kao janjičar, i primio platu zajedno sa ostalim ljudima iz Prve divizije.[17] Oni su također služili kao policajci, čuvari palače i vatrogasci za vrijeme mira.[18] Janjičari su takođe uživali daleko bolju podršku u kampanjama nego druge vojske tog vremena. Bili su dio dobro organizovane vojne mašinerije, u kojoj je jedan korpus podrške pripremao puteve, dok su drugi podizali šatore i pekli hljeb. Njihovo oružje i municiju prevozio je i opskrbljivao čebečki korpus. Vodili su kampanju sa svojim medicinskim timovima muslimanskih i jevrejskih hirurga, a njihovi bolesnici i ranjenici su evakuisani u namjenske mobilne bolnice postavljene iza linija.[17]
Ove razlike, zajedno sa impresivnim ratnim rekordom, učinile su janjičare predmetom interesovanja i proučavanja stranaca u njihovo vrijeme. Iako je na kraju koncept moderne vojske inkorporirao i nadmašio većinu razlika janjičara i korpusa te je na kraju raspušten, slika janjičara je ostala kao jedan od simbola Osmanlija u zapadnoj psihi. Do sredine 18. vijeka, oni su se bavili mnogim zanatima i stekli pravo da se vjenčaju i upišu svoju djecu u korpus, a vrlo malo njih je nastavilo da živi u kasarni[18] Mnogi od njih su postali administratori i naučnici. Penzionisani ili otpušteni janjičari primali su penzije, a čuvana su i njihova djeca.
Prve janjičarske jedinice formirane su od ratnih zarobljenika i robova, vjerovatno kao rezultat toga što je sultan uzeo svoju tradicionalnu jednu petinu plijena svoje vojske u naturi, a ne u gotovini. Osmanlijska vlada je jedno vrijeme snabdjevala janjičarski korpus regrutima iz sistema devširme. Djeca su uzimana u ranoj dobi i pretvarana u vojnike u pokušaju da se vojnici učine vjernim sultanu. Društveni status devširme regruta poprimio je trenutnu pozitivnu promjenu, stječući veću garanciju državnih prava i finansijskih mogućnosti. Ipak, u siromašnim područjima roditelji su potkupljivali službenike kako bi ih natjerali da odvedu svoje sinove i tako imali bolje šanse u životu. U početku su regruteri favorizovali Grke i Albance. Kako su se granice Otomanskog carstva širile, devširme je proširen na Jermene, Bugare, Bošnjake, Mađare, Albance, a u rijetkim slučajevima, Rumune, Gruzijce, Ukrajince i južne Ruse. Sloboda i moć koja se nudila janjičarima mogla bi ukazivati na to da je sistem regrutacije više bio usmjeren na regrutaciju, s dodatnim ciljem da se donekle homogenizira stanovništvo vrlo raznolikog carstva.
Ovaj sistem „danka u krvi“ redovno se primjenjivao tokom 15.-16. vijeka, prva dva vijeka njegovog postojanja. Neki historičari tvrde da je ovaj sistem doprinio naporima osmanskih država u prisilnoj konverziji i „islamizaciji“ svog nemuslimanskog stanovništva. Radušev navodi da se ovaj sistem regrutacije može podijeliti na dva perioda, njegov prvi ili klasični period, koji obuhvata prva dva vijeka redovnog izvršenja i korištenja za snabdijevanje regruta; i drugi period koji se više fokusira na njegovu postepenu promjenu, opadanje i konačno napuštanje, počevši od 17. vijeka.[19]
Kao odgovor na strane prijetnje, osmanska vlada odlučila je brzo proširiti korpus nakon 1570-ih. Janjičari su provodili kraće vremenske periode na obuci kao acemi oğlani, pošto se prosječna dob regrutovanja povećala sa 13,5 godina u 1490-im na 16,6 godina 1603. To je odražavalo ne samo veću potrebu Osmanlija za radnom snagom, već i kraće vreme obuke neophodno za proizvodnju kvalifikovanih mušketira u poređenju sa strijelcima. Međutim, ova promjena sama po sebi nije bila dovoljna da proizvede potrebnu ljudsku snagu, pa je shodno tome ukinuto tradicionalno ograničenje regrutovanja na dječake regrutovane u devširme. Članstvo je bilo otvoreno za slobodno rođene muslimane, koje je ručno birao komandant janjičara, kao i sinove sadašnjih pripadnika osmanske redovne vojske.[20] Sredinom sedamnaestog vijeka, devširme je uglavnom napušten kao metod regrutacije.[21]
Propisana dnevna plata za početnike janjičare u vrijeme Ahmeta I bila je tri akče. Unapređenje u konjički rod podrazumevalo je minimalnu platu od 10 akči.[22] Janjičari su primali sumu od 12 akči svaka tri mjeseca za pomoćne troškove odjeće i 30 akči za oružje, uz dodatnu naknadu za municiju.[23]
Kada bi dječak nemusliman bio regrutovan po sistemu devširme, on bi prvo bio poslan u odabrane turske porodice u provincijama da nauči turski, pravila islama (tj. da se preobrati na islam) i običaje i kulture osmanskog društva. Nakon završetka ovog perioda, acemi (novoregrutovani) dječaci su okupljeni za obuku u Enderun "acemi oğlan" školi u glavnom gradu. Tamo bi mladi regruti bili određeni prema svojim talentima u različitim oblastima da bi se školovali za inženjere, zanatlije, puškare, sveštenike, strelce, artiljeriju i tako dalje. Janjičari su se obučavali pod strogom disciplinom, teškim radom i praktično u monaškim uslovima u školama acemi oğlan („početnik“ ili „kadet“), gde se očekivalo da ostanu u celibatu. Za razliku od ostalih muslimana, njima je izričito zabranjeno da nose bradu, samo su mogli da nose brkove. Ova pravila su janjičari poštovali, barem do 18. vijeka, kada su se počeli baviti i drugim zanatima, prekršivši još jedno od prvobitnih pravila. U kasnom 16. vijeku sultan je popustio pod pritiscima janjičarskog korpusa i dozvolio janjičarskoj djeci da postanu članovi korpusa, što je praksa strogo zabranjena 200 godina. Shodno tome, pravila o nasljeđivanju, koja su ranije bila stroga, postala su otvorena za tumačenje. Dobili su sopstvenu moć, ali su spriječili da se sistem modernizuje.[7]
Za sve praktične svrhe, janjičari su pripadali sultanu i smatrani su zaštitnicima prijestolja i sultana. Janjičari su učeni da korpus smatraju domom i porodicom, a sultana svojim ocem. Čin pravog janjičara stekli su sa 24 ili 25 godina samo oni koji su se pokazali dovoljno jaki. Ocaci su naslijedili imovinu mrtvih janjičara i tako se obogatili. Janjičari su takođe naučili da se pridržavaju diktata derviškog šejha Hadži Bektaša Velija, čiji su učenici blagoslovili prve trupe. Bektaši je služio kao neka vrsta kapelana janjičara. U ovom i u svom povučenom životu, janjičari su ličili na kršćanske vojne redove poput vitezova hospitalaca. Kao simbol svoje privrženosti redu, janjičari su nosili posebne kape zvane "börk". Ovi šeširi su također imali mjesto za držanje sprijeda, nazvano "kaşıklık", za kašiku. Ovo je simboliziralo "kaşık kardeşliği", ili "bratstvo kašike", što je odražavalo osjećaj drugarstva među janjičarima koji su jeli, spavali, borili se i umirali zajedno.[7]
Čak i nakon brzog širenja korpusa krajem šesnaestog vijeka, janjičari su nastavili da prolaze strogu obuku i ds imaju strogu disciplinu. Eksperimentisali su sa novim oblicima taktike na bojnom polju i 1605. godine postali su jedna od prvih armija u Evropi koja je u borbi primjenila rotirajuću liniju volejske vatre.[24]
Osmansko carstvo je koristilo janjičare u svim svojim glavnim pohodima, uključujući zauzimanje Konstantinopolja 1453. godine, poraz Mamelučkog sultanata u Kairu i ratove protiv Mađarske i Austrije. Janjičarske trupe u bitku je uvijek vodio sam, te su uvijek imali dio plijena. Janjičarski korpus bio je jedina pješadijska divizija osmanske vojske. U borbi glavna misija janjičara bila je zaštita sultana, koristeći topove i manje vatreno oružje, i zadržavanje središta vojske od neprijateljskog napada tokom strateškog lažnog gubitka turske konjice. Janjičarski korpus uključivao je i manje stručne ekipe: stručnjake za eksplozive, inžinjere i tehničare, strijelce (sa strijelom i puškom) i radnike koji su kopali tunele ispod tvrđava itd.
Kako su janjičari postajali svjesni vlastite važnosti, počeli su željeti bolji život. Početkom 17. vijeka janjičari su imali toliki prestiž i uticaj da su dominirali vladom. Mogli subse pobuniti, diktirati politiku i ometati napore da se modernizuje struktura vojske. Osim toga, janjičari su otkrili da mogu mijenjati sultane kako žele putem prevrata u palati. Postali su zemljoposjednici i trgovci. Takođe bi ograničili regrutaciju na sinove bivših janjičara koji nisu morali da prolaze kroz prvobitni period obuke u acemi oğlanu, kao i izbegavanje fizičke selekcije, čime bi se smanjila njihova vojna vrednost. Kada su janjičari praktično mogli da iznude novac od sultana, a poslovni i porodični život zamjenili su borilački zanos, njihova efikasnost kao borbenih trupa je opala. Sjeverne granice Osmanskog carstva polako su počele da se smanjuju prema jugu nakon druge bitke kod Beča 1683.
Godine 1449 prvi put su se pobunili tražeći veće plate, koje su i dobili. Pozornica je bila pripremljena za dekadentnu evoluciju, poput Strijelaca u Rusiji cara Petra ili pretorijanske garde, koja se pokazala kao najveća prijetnja rimskim carevima, a ne efikasna zaštita. Nakon 1451. godine, svaki novi sultan osjećao se obaveznim da svakom janjičaru isplati nagradu i podiže mu platni čin (iako je od ranih osmanskih vremena i svaki drugi član Topkapi dvora dobijao povećanje plate). Sultan Selim II dao je janjičarima dozvolu da se vjenčaju 1566. godine, podrivajući ekskluzivnost lojalnosti dinastiji. Do 1622. godine, janjičari su predstavljali "ozbiljnu prijetnju" stabilnosti Carstva.[5] Svojom "pohlepom i nedisciplinom" oni su sada bili zakon za sebe i, protiv modernih evropskih armija, neefikasni na bojnom polju kao borbena snaga.[5] Godine 1622., tinejdžerski sultan Osman II, nakon poraza u ratu protiv Poljske, odlučio je da obuzda janjičarske ekscese. Ogorčen što je postao "potčinjen sopstvenim robovima", pokušao je da raspusti janičarski korpus, okrivljujući ga za katastrofu tokom poljskog rata.[5] U proljeće, čuvši glasine da se sultan sprema krenuti protiv njih, janjičari su se pobunili i odveli sultana u zarobljeništvo, zatvorivši ga u ozloglašenih Sedam kula: ubrzo je ubijen.[5]
Ekstravagantne zabave osmanske vladajuće klase tokom perioda lala izazvale su velike nemire među osmanskim stanovništvom. Septembra 1730. janjičari na čelu sa Patronom Halil podržali su u Istanbulu pobunu 12.000 albanskih vojnika koja je izazvala abdikaciju sultana Ahmeda III i smrt velikog vezira Damada Ibrahima. Pobuna je ugušena za tri sedmice masakrom 7.000 pobunjenika, ali je označila kraj ere lala i početak vladavine sultana Mahmuda I.[25][26] Godine 1804. dahije, janjičarska hunta koja je tada vladala Srbijom, preuzevši vlast u Smederevskom sandžaku uprkos protivljenju sultana, bojali su se da će sultan iskoristiti Srbe da ih zbaci. Da bi to preduhitrili, odlučili su da pogube sve istaknute plemiće širom Centralne Srbije, što je potez poznato kao Pokolj kneževa. Prema historijskim izvorima grada Valjeva, glave ubijenih su bile izložene na centralnom trgu kao primjer onima koji bi mogli kovati zavjeru protiv vladavine janjičara. Događaj je pokrenuo početak srpske revolucije Prvim srpskim ustankom sa ciljem da se okonča 370 godina osmanske vladavine.[27]
Godine 1807. janjičarska pobuna svrgnula je sultana Selima III, koji je pokušao modernizirati vojsku duž zapadnoevropskih linija.[5] Ova moderna vojska koju je Selim III stvorio zvala se Nizam-ı Cedid. Njegove pristalice nisu uspjele povratiti vlast prije nego što ga je Mustafa IV dao ubiti, ali su Mahmuda II uzdigli na prijesto 1808. godine.[5] Kada su janjičari zaprijetili da će zbaciti Mahmuda II, on je pogubio zarobljenog Mustafu i na kraju je došao do kompromisa sa janjičarima.[5] Svjestan prijetnje koju su janjičari predstavljali, sultan je naredne godine proveo diskretno osiguravajući svoj položaj. Zloupotreba moći od strane janjičara, vojna neefikasnost, otpor reformi i troškovi plata za 135.000 ljudi, od kojih mnogi zapravo nisu bili vojnici, postali su nepodnošljivi.[28]
Do 1826. sultan je bio spreman da krene protiv janjičara u korist modernije vojske. Sultan ih je fetvom obavijestio da formira novu vojsku, organizovanu i obučenu po modernim evropskim linijama.[5] Kao što je predviđeno, pobunili su se, krećući se ka sultanovoj palati.[5] U borbi koja je uslijedila, janjičarske kasarne su zapaljene artiljerijskom vatrom, što je rezultiralo sa 4.000 mrtvih janjičara.[5] Preživjeli su prognani ili pogubljeni, a njihovu imovinu je sultan zaplijenio.[5] Poslednji janjičari su potom ubijeni odsjecanjem glave u onome što je kasnije nazvano Krvava kula, u Solunu.
Nakon što je sultam Mahmud II raspustio janjičare, stvorio je novu vojsku nakon što je regrutovao 12.000 vojnika. Ova nova vojska je formalno nazvana Obučeni pobjednički vojnici Muhammeda, skraćeno Mansure Army. Do 1830. vojska se proširila na 27.000 vojnika i uključivala je konjicu Spahija. Do 1838. godinesvi osmanski borbeni korpusi su bili uključeni i vojska je promijenila ime u Redovne trupe. Ovaj vojni korpus je trajao do kraja postojanja carstva.[29]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
