Jabuka je listopadno drvo iz porodice Rosaceae, poznato po svojim slatkim, jabučastim plodovima istog naziva. Uzgaja se i udomaćena je širom svijeta, te je najviše uzgajana vrsta iz roda Malus. Ovo drvo porijeklom je iz srednje Azije, gdje se i danas mogu naći njeni divlji preci (Malus sieversii). Jabuke su uzgajane hiljadama godina u Aziji i Evropi, a u Sjevernu Ameriku donijeli su je evropski doseljenici. One imaju religijsku i mitološku važnost u mnogim kulturama, naročito nordijskoj i grčkoj, kao i u evropsko-kršćanskim tradicijama.
| Jabuka | |
|---|---|
 | |
| Sistematika | |
| Carstvo | Plantae |
| Divizija | Magnoliophyta |
| Razred | Magnoliopsida |
| Red | Rosales |
| Porodica | Rosaceae |
| Rod | Malus |
| Vrsta | M. domestica |
| Dvojno ime | |
| Malus domestica Borkh. 1803. | |
| Sinonimi | |
| Malus communis Desf. Malus pumila auct.[1] Pyrus malus L.[2] | |
Stablo jabuke obično izraste vrlo visoko ako se uzgoji iz sjemena, a znatno manje ako se kalemi na korijen. Postoji više od 7.500 poznatih sorti jabuka, dajući vrlo široki raspon njenih željenih osobina. Različite sorte se uzgajaju zbog različitih ukusa i načina upotrebe, uključujući jabuke za kuhanje, spravljanje sokova i drugih prerađevina ili sirove za jelo. Domaće jabuke se obično razmnožavaju kalemljenjem, mada divlje vrlo lahko rastu i iz sjemena. Drvo i plod su vrlo otporni na brojne gljive, bakterije i plijesni, a koje se mogu obuzdavati brojnim organskim i neorganskim sredstvima. Genom jabuke je dekodiran 2010. kao dio istraživanja o kontroli bolesti i selektivnog uzgajanja u njihovoj proizvodnji.
Prema podacima FAO iz 2013. u svijetu je proizvedeno oko 80 miliona tona jabuka, a sama Kina je proizvela gotovo polovinu.[3] Sjedinjene Američke Države su drugi svjetski proizvođač jabuka, a više od 6% svjetske proizvodnje (preko četiri miliona tona), Turska treći, a slijede Italija, Indija i Poljska. Prema istim podacima, Bosna i Hercegovina je u 2013. proizvela 85.117 tona jabuka.[3] Jabuke se često jedu sirove, ali se mogu koristiti i za mnoge prerađevine (naročito deserte) kao i pića. Smatra se da ona pozitivno utječe na zdravlje ljudi, mada su otkrivene dvije vrste alergija povezane sa raznim bjelančevinama pronađenim u jabukama.
Jabuka je listopadno drvo visoko od 1,8 do 4,6 m (odomaćene sorte) odnosno do 12 m u divljini.[4] Kada se kultivira, veličina, oblik i gustoća grana se određuje odabirom kalema i načinom obrezivanja. Listovi su naizmjenični, tamno zelene boje, jednostavno ovalni sa djelimično nazubljenim ivicama, neznatno povijenim unutra.[5]
| Hranjiva vrijednost po 100g | |
|---|---|
| Energija | 217,5 kJ |
| Ugljikohidrati | 13.81 g |
| Šećeri | 10.39 g |
| Vlakna | 2.4 g |
| Masnoće | 0.17 g |
| Bjelančevine | 0.26 g |
| Voda | 85.56 g |
| Vitamin A ekviv. | 3 μg (0%) |
| Tiamin (Vit. B1) | 0.017 mg (1%) |
| Riboflavin (Vit. B2) | 0.026 mg (2%) |
| Niacin (Vit. B3) | 0.091 mg (1%) |
| Vitamin B5 | 0.061 mg (1%) |
| Vitamin B6 | 0.041 mg (3%) |
| Folna kiselina (Vit. B9) | 3 μg (1%) |
| Vitamin C | 4.6 mg (8%) |
| Kalcij | 6 mg (1%) |
| Željezo | 0.12 mg (1%) |
| Magnezij | 5 mg (1%) |
| Fosfor | 11 mg (2%) |
| Kalij | 107 mg (2%) |
| Cink | 0.04 mg (0%) |
| Procenti su relativni u odnosu na američke preporuke za dnevne potrebe odraslih osoba. Izvor: USDA baza podataka za namirnice | |
Cvjeta u proljeće a istovremeno iz pupoljaka izbijaju i listovi, koji rastu iz kraćih i nekih dužih izdanaka. Cvjetovi su veličine 3 do 5 cm, bijeli s blagim ružičastim nijansama koje postepeno nestaju, imaju pet latica, a grupirani su cvasti od 4 do 6 cvjetova. Središnji cvijet u cvasti naziva se kraljevski cvijet, on se otvara prvi i može se razviti u znatno veći plod.[5][6] Plodovi sazrijevaju u kasno ljeto ili ranu jesen, uz veliki broj sorti u širokom rasponu različitih veličina ploda. Komercijalni uzgajivači jabuka imaju za cilj proizvoditi jabuke prosječne veličine od 7 do 8,3 cm u promjeru, zbog toga što su takve većinom tražene na tržištu. Neki potrošači, naročito u Japanu, preferiraju veće jabuke, dok se jabuke veličine manje od 5,7 cm koriste za pravljenje sokova te imaju relativno nisku vrijednost na tržištu. Kora ploda jabuke je obično crvena, često i žuta, zelena, ružičasta ili smeđa, mada postoje i brojne sorte sa dvobojnim ili trobojnim plodovima.[7] Koža ploda također može biti djelimično ili potpuno smežurana i tamna. Ona je pokrivena zaštitnim slojem epikutikularne smole.[8] Meso ploda dok je svježe obično je svijetlo žute ili bijele boje,[7] a poznati su varijeteti sa ružičastom i žutim mesom.
Divlji preci
Prvobitni divlji predak današnje jabuke bila je divlja jabuka Malus sieversii, koja raste divlje u planinama Centralne Azije, u južnom Kazahstanu, Kirgistanu, Tadžikistanu i Xinjiangu u Kini.[5][9] Pripitomljavanje vrste najvjerovatnije je započelo na šumovitim obroncima planina Tian Shan, da bi tokom dugog perioda i dopuštenom sekundarnom introgresijom gena od drugih vrsta u slobodno oprašene sjemenke. Važna genska razmjena s Malus sylvestris, evropskom divljom jabukom, dovela je do toga da je današnja populacija jabuka više u srodstvu s M. sylvestris nego s morfološki sličnijim pretkom M. sieversii. U sojevima bez "novijeg" genskog dodatka doprinos kasnijeg pretka više dominira.[10][11][12]
Genom
Konzorcij pod italijanskim vodstvom je 2010. objavio da je dešifrirao cjelokupni genom jabuke u saradnji s hortikulturnim genetičarima s Univerziteta države Washington,[13] koristeći sortu zlatni delišes.[14] Jabuka ima približno 57.000 gena, što je najveći broj među svim biljnim genomima koji su dotad proučavani,[15] te više gena nego što ih ima kod čovjeka (otprilike 30.000).[16] Novo razumijevanje genoma jabuke pomoći će naučnicima da identificiraju gene i njihove varijante koje doprinose povećanju otpornosti na sušu i bolesti, kao i druge poželjne osobine. Razumijevanje gena koji se kriju iza tih osobina dat će naučnicima mogućnost da provedu mnogo opsežnije selektivno uzgajanje. Dešifriranje genoma jabuke dalo je i konačni dokaz da je Malus sieversii stvarni divlji predak domaće jabuke, što je okončalo dugogodišnju debatu na tu temu u naučnoj zajednici.[13]
Oprašivanje
Jabuke ne mogu same sebe oprašivati, one se moraju međusobno oprašivati da bi se razvili plodovi. Tokom cvjetanja svake sezone uzgajivači jabuka često koriste oprašivače koji nose polen. Najčešće se koriste pčele. Kao dodatni oprašivači na plantažama koriste se i soliterne pčele (Osmia lignaria). Ponekad i ženke bumbara oprašuju jabuku, ali njih nema u većim količinama da bi mogle biti važniji oprašivači.[17][18]
Postoji do četiri do sedam polinacijskih grupa među jabukama, u zavisnosti od klime:
- grupa A – rano cvjetanje od 1. do 3. maja u Engleskoj (sorte Gravenstein, Crveni Astrachan)
- grupa B – od 4. do 7. maja (Idared, McIntosh)
- grupa C – srednjosezonske, od 8. do 11. maja (Granny Smith, zvečarka)
- grupa D – od 12. do 15. maja (Zlatni delišes, Calville blanc d'hiver)
- grupa E – kasno cvjetanje, do 16. do 18. maja (Braeburn, Reinette d'Orléans)
- grupa F – od 19. do 23. maja (Suntan)
- grupa H – od 24. do 28. maja (Court-Pendu Gris)
Centar rasprostranjenja roda Malus nalazi se u istočnoj Turskoj. Drvo jabuke je možda jedno od najranijih kojeg je čovjek pripitomio,[19] a njegovi plodovi su se znatno poboljšali putem odabira tokom hiljada godina. Aleksandru Velikom se pripisuje pronalazak patuljastih vrsta jabuka u današnjem Kazahstanu oko 328. p. n. e.[5] Donio ih je u nazad u Makedoniju, a za njih se smatra da su preci patuljastih sorti korištenih za kalemljenje. Zimske sorte jabuka, ubrane u kasnu jesen i uskladištene iznad tačke smrzavanja, milenijima su bile vrlo važan prehrambeni izvor u Aziji i Evropu.[19]
U Sjevernu Ameriku jabuke su donijeli kolonisti u 17. vijeku,[5] a smatra se da je prvu plantažu jabuka na sjeveroameričkom tlu zasadio svećenik William Blaxton 1625. u Bostonu.[20] Jedine vrste jabuka koje su do tada rasle u Sjevernoj Americi bile su divlje jabuke, a koje su domoroci nazivali obične jabuke.[21] Sorte jabuka doneseni kao sjemenke iz Evrope raširile su se trgovinom među domorocima, a također su i sađene na kolonijalnim farmama. Prema katalogu mladica jabuke u SAD iz 1845. prodavano je 350 "najboljih" sorti, što ukazuje na snažan rast broja novih sjeveroameričkih sorti početkom 19. vijeka.[21] U 20. vijeku, počeli su projekti navodnjavanja u istočnom Washingtonu i omogućili razvoj multimilijarderske industrije voća, u kojoj je jabuka predstavljala vodeći proizvod.[5]
Do 20. vijeka, uzgajivači su skladištili plodove jabuke u "trapovima" (rupama u zemlji) gdje su one bile zaštićene od mraza tokom zime, bilo da su ih čuvali za lične potrebe ili za prodaju. Poboljšanje u transportu svježih jabuka vozovima, brodovima ili kamionima zamijenilo je potrebu za njenim skladištenjem.[22][23] U 21. vijeku, dugoročno skladištenje je ponovno došlo do izražaja u objektima gdje se održava "kontrolirana atmosfera" da bi se jabuke održale svježim tokom cijele godine. U takvim objektima održava se velika vlažnost zraka, nizak udio kisika u zraku i kontrolirani nivoi ugljik-dioksida, čime se održava svježina jabuka.[24][25]
Kao ljekovita biljka, jabuke se spominju već u starim babilonskim natpisima iz 8. vijeka p. n. e. u kojima se navode biljke u vrtovima ljekovitog bilja kralja Marduk-apla-iddina II. Također i srednjovjekovna medicina jabukama daje značajno ljekovito djelovanje. U to doba, većina plodova starih sorti jabuka trebali su biti, za tadašnje trendove, znatno više kiseli, bogati oporim sastojcima i nešto drvenastiji. Osim toga, nije se mnogo znalo kada, kako i koje dijelove jabuke se može koristiti. Jedenje neoguljenih jabuka općenito ima adstrigentno, laksativno i baktericidno djelovanje.[26] Osim toga, jabuka je ima povoljan utjecaj i na želudac.[26] Vlakna ploda jabuke su prehrambena vlakna, koja se dobijaju u industrijskom procesu iz iscijeđenih i suhih jabuka. Ona sadrže veoma visok udio pektina.
Smatra se da postoji više od 7.500 poznatih sorti jabuka.[27] Sorte se mnogo međusobno razlikuju po količini prinosa te visine odraslog stabla, čak i kada rastu iz istog kalemljenog korijena.[28] Za umjerena i suptropska klimatska područja dostupni su različite sorte. Nacionalna kolekcija voća u Ujedinjenom Kraljevstvu, koja je u nadležnosti Ministarstva okoliša, hrane i ruralnih poslova, uključuje kolekciju od preko 2.000 sorti jabuka u Kentu.[29] Univerzitet u Readingu, koji je nadležan za razvoj nacionalne kolekcije baze podataka u UK, daje pristup pretraživanju nacionalne kolekcije. Za veliki broj starih sorti jabuka ne postoje jedinstveni nazivi, nego su najčešće lokalni. Imena sorti su davane po raznim osnovama: oblik ploda, boji, okusu, ili nekoj drugoj karakteristici.[30]
Nacionalna baza podataka o kolekcijama voća u UK sadrži mnoštvo informacija o osobinama i porijeklu mnogi sorti jabuka, uključujući i alternativna imena za one koje su genetski ista sorta jabuke. Mnoge od tih sorti se uzgajaju radi svježih plodova (stolna jabuka), mada se neke sorte uzgajaju posebno za kuhanje ili pravljenje sokova. Jabuke iz kojih se cijedi sok su obično isuviše opore i gorke za jelo, ali soku od jabuke daju vrlo bogatu aromu koju stolne jabuke ne mogu.[31]
Komercijalno popularne sorte jabuke su mehke, ali hrskave. Druge poželjne kvalitete u uzgoju današnjih komercijalnih jabuka su jasne i živopisne boje kože, odsustvo hrapavosti na koži (poput sorti renete), lahkoća transporta, mogućnosti dužeg čuvanja, veliki prinosi, otpornost na bolesti, savršen jabučast izgled i bogat okus.[28] Moderne sorte su prosječno nešto slađe od starijih sorti, jer se tokom vremena traženi okusi jabuka dosta promijenili. Većina građana u Evropi i Sjevernoj Americi favoriziraju slatke ili slabo kisele sorte, dok iza njih slijede opore sorte.[32] Ekstremno slatke sorte sa gotovo nimalo kiselkastog okusa su popularne u Aziji[32] a posebno na indijskom potkontinentu.[31]
Starije sorte su često nepravilnog oblika, hrapave kože (reneta sorte) te imaju razne teksture i boje. Neki smatraju da te sorte imaju bolji okus od "modernih" sorti,[33] ali one često imaju druge probleme koje ih čine komercijalno neodrživim poput niskog prinosa, neotpornosti na bolesti, slabe tolerancije na transport i dugo skladištenje ili su jednostavno "pogrešne" veličine. Samo vrlo mali broj starih sorti se proizvodi u većem obimu, ali su mnoge takve sorte sačuvali privatni uzgajivači i farmeri koji svoje jabuke prodaju direktno na lokalnom tržištu. Postoje mnoge neobične ili lokalno važne sorte sa svojim jedinstvenim okusima i izgledima, a širom svijeta su se pojavile kampanje za očuvanje od izumiranja takvih lokalnih sorti. Naprimjer, stara sorta "Coxova reneta" je neobična po tome što su u zrelim plodovima sjemenke vrlo slabo pričvršćene za "meso" ploda, pa kada se jabuka protrese čuje se zvuk sličan zvečanju. U BiH i okolnim zemljama ta sorta je poznata i kao jabuka zvečarka.
Prema podacima iz jula 2015. u Bosni i Hercegovini se najviše prodaje sorta "idared", zatim "granny smith", "zlatni delišes" i "jonagold", a povećanje prodaje i udjela na tržištu bilježi i sorta "gala".[34] Neke od autohtonih sorti jabuka u Bosni i Hercegovini su: bjelina, limunka, prijedorska zelenika, senabija, tufekčićka, itd.[30]
Alice
Ananas reneta
Crveni boskoop
Fudži
Gala
Granny Smith
Idared (ajdared)
Jonagold
Ljetna crvena
Pacifička ruža
Šampion
Zlatna reneta
Zlatni delišes
Mutsu
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
