From Wikipedia, the free encyclopedia
Velika Srbija je često korišteni naziv za srpski nacionalistički politički projekt i iredentističku ideologiju čiji korijeni se javljaju u 19. vijeku. Pobornici ovog nacionalističkog projekta smatraju da bi granice Velike Srbije trebale obuhvatati sve regije i teritorije od tradicionalnog značaja za Srbe, uključujući i teriteorije izvan današnje Srbije a koje u nekoj mjeri naseljavaju Srbi. Glavna ideologija početnog pokreta (Pansrbizam) bila je ujediniti sve Srbe (ili sve teritorije koje su tokom historije naseljavali Srbi) u jednu državu, polažući pravo, u zavisnosti od verzije, na različite oblasti mnogih država u okruženju.
 | Ovaj članak nije preveden ili je djelimično preveden. |
 | Ovaj članak ili neki od njegovih odlomaka nije dovoljno potkrijepljen izvorima (literatura, veb-sajtovi ili drugi izvori). |
 | Neutralnost i/ili ispravnost ovog članka je osporena. |
.svg)
Velikosrpska ideologija, ovjekovječena u projektu Velike Srbije, polaže pravo na teritorije koje se danas nalaze u nezavisnim državama Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Makedoniji a koje su nekada bile u sastavu Jugoslavije. Tokom pojedinih perioda razvoja ove ideje, težnje velikosrpskih ideologa uključivale su i teritorijalnu ekspanziju Srbije prema dijelovima Albanije, Bugarske, Mađarske i Rumunije. Inspiracija za održavanje i jačanje ideje o Velikoj Srbiji, njeni zagovornici u velikoj mjeri crpe iz emocionalnih sjećanja na nekadašnje relativno veliko i moćnog srpsko carstvo koje je postojalo u jugoistočnoj Evropi tokom 14. vijeka.
Pokušaj ostvarivanja ideje Velike Srbije je u velikoj mjeri uticala na razbuktavanje ratnih dešavanja tokom raspada Jugoslavije, pri čemu su počinjeni mnogi zločini.
Pojam projekta velike Srbije (iako ne pod tim imenom) se javlja u vrijeme i nakon Prvog srpskog ustanka 1804. Esencijalno, uobičajeni program nacionalne integracije i stvaranje nacionalne države u maksimalnim granicama je pojava ranog 19. vijeka i nije nikakva rijetkost među evropskim narodima koji su nacionalno buđenje doživjeli u periodu tokom i poslije Francuske revolucije i Napoleonskih ratova. Prvi formulator srpskog nacionalnog projekta (iako u maglovitom obliku) bio je srpski prosvjetiteljski pisac i jezički reformator Dositej Obradović.
Geopolitički dio srpske nacionalne ideologije koji se temelji na problematičnim interpretacijama kulture i historijskog nasljeđa je radikalizirao najznačajniji srpski jezični i kulturni reformator Vuk Karadžić. Njegov jezični pansrbizam se može svesti na jednostavnu tvrdnju: svi izvorni govornici bilo kojeg dijelekta štokavskog narječje su etnički Srbi, tj. štokavsko narječje je per se nacionalno srpsko. Ta je tvrdnja, kojoj on nije bio tvorcem, nego samo nasljednikom zabluda, pa i svjesnih političkih krivotvorevina rane slavistike (Josef Dobrovsky, Pavel Šafaržik, Jernej Kopitar, Franc Miklošič, ...) u neku ruku odgovarala duhu vremena, međutim, sama faktografija ju je dovela u nepremostive poteškoće. Naime, u doba nacionalnog romantizma jezik je izjednačavan s "duhom naroda", pa su književno dobro izgrađena tri zapadna narječja južnoslavenskih jezika (štokavsko, čakavsko i kajkavsko) romaničarsku filologiju stavljala pred velike idejne muke: kako je moguće da jedan narod ima "tri duha" ? Još veća "nevolja" za ideologe jezičkog pansrpstva bila je činjenica da je već četiri vijeka prije pojave Vuka Karadžića opstojala štokavski pisana književnost koja je etnički, od samih autora djela, identificirana s bosanskim i hrvatskim imenom i jezikom, ali nikad srpskim. Stoga su privrženici te ideologije (naročito Šafaržik) bili prisiljeni pribjeći raznim krivotvorinama i bizarnim izgovorima da štokavski pisci koji su pisali u 17. ili 18. stoljeću, i sebe identificirali s drugim slavenskim nacionalnim idejama - to nisu "ozbiljno mislili".
Osim uobičajenih geostrateških planova, imao je ključnu ulogu u oblikovanju ciljeva potencijalne srpske ekspanzije: iako je obnova idealiziranog Dušanovog carstva bila jednim od emocionalno-ideoloških pokretača, u praksi je ta obnova bila odbačena, u prvom redu zbog nastanka grčke države i podrške koju je imala. Ideolozi srpskog ekspanzionizma su se usmjerili, osim zemalja u kojima je stara srpska država (12-14. vijek) ostala snažan civilizacijski pečat (Kosovo, Makedonija) na zapad, u smjeru Bosne i Hercegovine i Hrvatske- u kojim nije bilo drevne srpske nacionalne državne i kulturne tradicije, ali, koje su dobile značajan priljev vlaških useljenika (poslije posrbljenih) tokom Osmanlijskog širenja u Hrvatskoj i BiH (15-18. vijek).
Prvu i najvažniju formulaciju ideja Velike Srbije dobija u djelu srbijanskog ministra Ilije Garašanina "Načertanije", nastalom 1844. Esencijalno, radi se o planu promocije srpskog imena, kulture i nacionalnog identiteta, ponajviše među Bošnjacima i Hrvatima, te u čekanju pogodnog trenutka raspada Osmanlijskog Carstva, kako bi se stvorilo moćno srpsko carstvo. Neki od citata to ilustriraju:
Gore navedeni dijelovi teksta govore o cilju da se stvori velika srpska država na razvalinama Osmanlijskog Carstva. Glavni modus operandi nije navedeno nasilje nego političko-nacionalna propaganda. Značajno je da je osnovni nacrt, koji je nastao na ideji češkog političkog idealista Franje Zacha i poljskog grofa Czartoryskog, bitno izmijenjen u Garašaninovom "Načertaniju": dok su prvobitne formulacije bile u duhu panslavizma južnoslavenske provenijencije, Garašaninov tekst je općesrpski program u kojem je pojam "južni Slaveni" sistemski i do kraja zamijenjem srpskim imenom. Od proto-južnoslavenskog projekta stvoren je velikosrpski.
Otprilike u isto vrijeme (1849) objavljen je drugi osnovni spis velikosrpske ideologije, napis "Srbi svi i svuda" srpskog jezikoslovca i nacionalnog ideologa Vuka Karadžića. U ovom Karadžićevom tekstu jezički pansrbizam je dobio konačnu formulu.
Na Garašaninov tekst nije bilo osvrta jer je objavljen znatno kasnije u odnosu na trenutak nastanka, dok je Karadžićev članak izazvao buru nezadovoljstva pogotovo među hrvatskim kulturnim radnicima. Iako je već sljedeće godine upriličen sastanak u Beču između hrvatskih Iliraca i Karadžića kojeg je pratio njegov učenik Đuro Daničić, Bečki dogovor o pitanjima jezika je ostao bez stvarnog utjecaja (a i nije se direktno ticao jezičko-nacionalnih protivrječnosti), u sljedećim godinama su objelodanjeni opsežniji osvrti više autora u kojim se pobija Karadžićev jezički pansrbizam (spisi Bogoslava Šuleka, Ante Starčevića, Mirka Bogovića, Adolfa Vebera Tkalčevića). Iako je poslije Karadžićeve smrti najugledniji srpski filolog Đuro Daničić odustao od učiteljevih teza i čak ih pobijao, činjenica je da je u drugoj polovini srpski jezički nacionalizam ostao dominantom u srbijanskoj i prječanskoj srpskoj kulturnoj javnosti (primjeri su pisci i historičari Stojan Novaković, Stanoje Stanojević, Ljubomir Stojanović). S druge strane, najaktivniji građansko-liberalni srpski političari u Austro-Ugarskoj su se suprotstavili samoj ideji Velike Srbije (Mihailo Polit Desančić, Svetozar Miletić), a tu su ih slijedili srbijanski socijalisti, od Svetozara Markovića do Dimitrija Tucovića.
Većina srpske inteligencije (npr. svjetski ugledni geograf Jovan Cvijić i slavist Aleksandar Belić) je stajala na velikosrpskim pozicijama, tj. težila je stvoriti srpsku nacionalnu državu na područjima Makedonije, Kosova, Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Protagonisti tih ideja nijekali su nacionalnu opstojnost Hrvata i Makedonaca, upravo se rasistički odnosili prema Albancima na Kosovu i Makedoniji, a Bošnjake muslimane su nakanili raseliti ili prevesti na pravoslavlje. Sistemski planovi su rađeni za širenje srpskog pravoslavlja, potiskivanje katoličanstva i islama, gušenje ili iskorijenjivanje svih inonacionalnih tradicija, dok je najbrutalnija politika bila namijenjena Albancima, za koje se smatralo da im nema mjesta u bilo kakvoj srpskoj državi (što je vidljivo iz kasnijih planova za teror i raseljavanje Albanaca, autorima kojih su bili Vasa Čubrilović i pisac, kasniji nobelovac Ivo Andrić). Tu ideologiju podržavala je i vladajuća srbijanska političko-novčarska elita, a naročito Radikalna stranka na čelu s Nikolom Pašićem.
Ideja o vraćanju u posjed proklamovane historijske srpske teritorije je pokretana više puta tokom 19. i 20. vijeka, naročito tokom teritorijalnog širenja Srbije prema jugu za vrijeme kolapsa Osmanlijskog Carstva, tj za vrijeme balkanskih ratova. Srbija je proklamovala historijska prava na teritoriju Makedonije, koja je dijelom bila u sastavu države cara Dušana tokom 14. vijeka.[1]
Prema Jovanu Cvijiću, etnografu i geografu: u cilju ekonomske nezavisnosti, Srbija mora osigurati pristup Jadranskom moru i jednom dijelu albanske obale, okupacijom teritorije ili sticanjem ekonomskih i transportnih prava na taj kraj. Ovo, dakle, podrazumijeva okupiranje etnografski strane (nesrpske) teritorije, zbog naročito važnih ekonomskih interesa i vitalnih potreba.[2]
Međutim, sama je ideologija Velike Srbije vremenski koincidirala s raznim nadnacionalnim ili pseudonacionalnim programima nastalima na području bivše Jugoslavije: prvo Ilirskom pokretu, a zatim ideji Jugoslavije ili jugoslavenstva. Ova posljednja, koja je smatrala da su Slovenci, Hrvati, Srbi, a katkad i Bugari (te uglavnom izričito nespominjani, ali nerijetko posredno referencirani Bošnjaci i Makedonci) samo dijelovi jednog, "jugoslavenskog" naroda, a ne zasebne nacije, snažno je djelovala naročito na inteligenciju, a i na određen broj praktičnih političara (hrvatski političar Fran Supilo, pisci Tin Ujević i Miroslav Krleža u ranoj fazi, Ivo Andrić cijeli život, najugledniji srpski kulturni djelatnik na prijelazu iz 19. u 20. vijek, Jovan Skerlić). Historija je dvije ideje najčešće suprotstavljala, a katkad i spajala.
Primjer je stvaranje Države Srba, Hrvata i Slovenaca (1918), nakon Prvog svjetskog rata, kada je tokom nekoliko desetljeća državnom hijerarhijom dominirala ideja "Jugoslavena" kao nacije sastavljene od tri "plemena": Slovenaca, Hrvata i Srba. Historičari se razlikuju u ocjeni jugoslavenstva, kako u Kraljevini SHS/Jugoslaviji (1918-1941), tako i u socijalističkoj Jugoslaviji (1945-1991). Među politolozima nalazimo dva stava: po jednima je jugoslavenska ideologija (bilo "tvrđa", kakva je bila kod Karađorđevića, bilo "mekša" u doba titoizma) grobnica srpskih aspiracija, jer se srpstvo definira preko tradicionalnih vrijednosti (svetosavlje, Kosovski mit itd.). Činjenica je da je jugoslavenska ideologija tokom stare Jugoslavije (1918-1941) bila uglavnom krinkom za velikosrpsku, što je i istaknuto osnutkom ORJUNE (organizacije jugoslavenskih nacionalista), protivfašističke monarhističke grupe koja je upletene u niz ubistava hrvatskih i slovenskih političkih i kulturnih djelatnika, te u gušenje radničkog pokreta. Značajno je da je ORJUNA djelovala često u savezu sa SRNAO (Srpskom nacionalnom omladinom) a protiv HANAO (Hrvatske nacionalne omladine), otkrivajući time da se ne radi o nadnacionalnoj, pa i antinacionalnoj ideologiji, nego o modifikaciji velikosrpske idejne platforme. Gledano iz toga ugla koji insistira na istovjetnosti srpstva i specifično srpskih nacionalnih tradicija, srpska ideologija je poražena u obje Jugoslavije jer nije uspjela asimilirati i/ili protjerati Hrvate i Bošnjake, nego su i Srbi svedeni na oko jedne trećine stanovništva, pa iako su dobili 49 % Bosne i Hercegovine poslije ratova u 1990-ima, bitno je da su dobrim dijelom etnički rasrbljeni, od pisma do etničkovjerskih vrijednosti, pa ne mogu djelovati kao asimilacijski magnet prema ostalim. Po tom gledanju srpstvo u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj je ili potpuno izgubilo, ili toliko reducirano da više nije presudan činilac u politici zapadno od Drine. Ostaje važnim i nezaobilaznim faktorom, ali bez šanse za dominacijom kakva je postojala 1880.
Tokom međunacionalnog istrebljivačkog rata u Jugoslaviji, 1941-1945, a posebno u NDH (Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini), progam Velike Srbije je dobio konačnu formulaciju u spisu srpskog banjalučkog advokata, Stevana Moljevića, naslovljenog "Homogena Srbija". U tekstu objavljenom u Nikšiću 30. juna 1941, kamo je pobjegao pred ustaškim progonima, taj ideolog, savjetnik četničkog vođe Draže Mihailovića, piše:
“….Osnovna greška u našem državnom uređenju bila je što 1918. g. nisu bile udarene granice Srbije. Ta greška se mora ispraviti, danas ili nikad. Te granice se danas moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etničko područje na kome Srbi žive sa slobodnim izlazima na more za sve srpske oblasti koje su na domak mora.[3]
Iz gore navedenog je jasno da se radi o otkidanju oko 70% područja Hrvatske, inkorporiranju istog u Veliku Srbiju, te s ostacima okljaštrene Hrvatske i sa Slovenijom napraviti Jugoslaviju po velikosrpskim planovima. Čisto etnički bošnjački i hrvatski krajevi, uključuju se u Veliku Srbiju kao autonomne oblasti, ali samo vjerski tolerirane (bar u teoriji), ali ne i nacionalno. Realniji sadržaj svega toga je vidljiv iz dolje navedenih citata.
Početkom 1942. godine, Moljević piše Dragiši Vasiću, drugom savjetniku četničkog zapovjednika Draže Mihailovića: „Što se tiče našeg razgraničenja sa Hrvatima, tu držimo da treba odmah, čim se ukaže prilika, prikupiti sve snage i stvoriti sebi svršen čin:
a) zaposesti na karti označenu teritoriju,
b) očistiti je prije nego li se iko pribere.
Zaposedanje bi se moglo izvršiti samo tako ako bi se jakim odredima zaposela cijela glavna čvorišta, i to: Osijek, Vinkovci, Slav. Brod, Sunja, Karlovac, Knin, Šibenik, te Mostar, Metković, a onda iznutra pristupiti čišćenju zemlje od svih nesrpskih elemenata. Krivcima bi trebalo otvoriti put - Hrvatima u Hrvatsku, a Bošnjacima u Tursku (ili Albaniju)..."
Neke dileme koje su se javljale u jesen 1941. godine, u četničkim štabovima, nastale pod uticajem prokomunističkih elemenata, Draža Mihailović je otklonio posebnom instrukcijom 20. decembra 1941. godine.
Ona je upućena, ne slučajno, komandantu četničkih odreda u Crnoj Gori i komandantu limsko-četničkih odreda Đorđiju Lasicu i kapetanu Pavlu Đurišiću, četničkim starješinama područja na kojem se nalazio velik broj Bošnjaka muslimana. U tom dokumentu, između ostalog, naglašavaju se i ovi zadaci četničkog pokreta:
Uzme li se u obzir da je Moljević bio glavni "kartograf" u Mihailovićevom štabu, može se zaključiti da je velikosrpski geopolitički plan bio političko-nacionalnim temeljem četničkog pokreta. Tvrdnje koje se katkad javljaju da je Mihailovićev četnički pokrat bio za obnovu Jugoslavije u unutrašnjim granicama kakve su bile uoči rata 1941. nema potkrjepe u stvarnosti.
Projekt Velike Srbije u Drugom svjetskom ratu doživio je katastrofu i slom pobjedom komunističkih partizana i uspostavom šest federalnih republika, te stvaranjem dvije autonomne pokrajine u samoj Srbiji.
U doba socijalističke Jugoslavije velikosrpski program je zamro, jer su srpski nacionalni interesi bili uglavnom zadovoljeni u ondašnjoj FNRJ/SFRJ, dok su ekstremistički planovi uglavnom svedeni na retoriku četničke i rojalističke emigracije. Međutim, poslije smrti Josipa Broza Tita (1980) i izbijanja albanske iredentističke pobune na Kosovu, te neuspjeha da se ta pobuna uguši mješavinom mjera "mrkve i batine", srpski nacionalni pokret jača sredinom 1980-ih. Izvori su mu bili srpska intelektualna elita (Srpska akademija nauka i umetnosti - SANU, Udruženje književnika Srbije). Među prominentnijim intelektualcima koji su oblikovali novi velikosrpski projekt bili su uglavnom pisci, ekonomisti, historičari, filozofi i politolozi: Dobrica Ćosić-Gedža, Ljubomir Tadić (otac Borisa Tadića, bivšeg predsjednika Srbije), Mihailo Marković, Dejan Medaković, Antonije Isaković-Lule, Miodrag Bulatović-Bule, Milorad Ekmečić, Zagorka Golubović, Kosta Mihailović, Vojislav Koštunica (bivši premijer Srbije), Radmilo Marojević... Najznačajniji dokument koji potječe iz toga perioda je tzv. "Memorandum SANU", tj. šapirografirani tekst nacionalno-političkog projekta iz 1986. Osnovne teze Memoranduma bile su:
Te teze bile su u opticaju posebno nakon razmaha pansrpskog mitingaškog pokreta. Velikosrpski pokret (prema tekstu akademika Dušana Bilandžića), koji su organizirale srpska naučna i kulturna udruženja stalno je podgrijavao situaciju u zemlji, ali nije uspio preoblikovati Jugoslaviju sve dok Slobodan Milošević, na valu masovnih srpskih mitinga i protesta, nije zasjeo na čelo srbijanskih komunista i nizom različitih mjera (mitinzi, partijski pučevi, policijsko nasilje) srušio vodstva vojvođanskih i crnogorskih komunista, te nasilno ponovo "inkorporirao" Kosovo u Srbiju, kao pokrajinu bez realne autonomije. To je, uz glumljenu neutralnost JNA, bio snažan korak prema pretvaranju Jugoslavije u Srboslaviju, zemlju koja ne bi mijenjala vanjske granice, a možda ni unutrašnje, ali u kojoj bi Srbi bili apsolutno dominantan narod u svim republikama, ponajviše preko represivnog vojno-policijskog aparata i centralizirane privrede koje bi isisavalo kapital iz ekonomski razvijenijih republika poput Hrvatske ili Slovenije. Raspadom Saveza komunista Jugoslavije, demokratskim višestranačkim izborima u Jugoslaviji, kao i slomom komunizma i Sovjetskog Saveza, pokazalo se da su te težnje nerealne, tj. da se "ostalim" ne može vladati preko jednopartijskog sistema. Stoga je nakon kratkog rata u Sloveniji u junu 1991. velikosrpski pokret krenuo u totalni rat za ostvarenje granica koje su uglavnom odgovarale onim iscrtanim na Moljevićevoj karti. Međutim, nakon neočekivanog otpora u Republici Hrvatskoj i Republici Bosni i Hercegovini, plan Velike Srbije doživljava korekciju, na način da Srbija sa Hrvatskom podijeli Bosnu i Hercegovinu. Dogovor o podjeli sklopljen je između Franje Tuđmana i Slobodana Miloševića u Karađorđevu. O tom sastanku pred Tribunalom u Haagu svjedočili su Stjepan Mesić i Ante Marković.[4]
Ante Marković je tokom svog glavnog svjedočenja rekao da je 1991. godine iz više izvora čuo za sastanak Milošević-Tuđman u Karađorđevu, na kojem je dogovorena podjela BiH. Obojica su mu priznala da je istina šta se govori za Karađorđevo. "Tražio sam da razgovaram s obojicom i sreli smo se odvojeno, u Beogradu i Zagrebu. Ja sam im otvoreno rekao šta sam doznao. I jedan i drugi su potvrdili da su se dogovorili da podijele BiH. Milošević mi je to odmah rekao, a Tuđmanu je trebalo mnogo više vremena", kazao je Marković.
Prema riječima svjedoka, Milošević je tvrdio da je "BiH i onako vještačka Titova tvorevina i da ne može opstati", kao i da su muslimani (Bošnjaci, op. a.) i onako pravoslavci koji su silom prilika prihvatili Islam. Hrvatski predsjednik Tuđman je, po iskazu svjedoka, dijelio Miloševićevo mišljenje, rekavši da je "Bosna šaptom pala" i da će Evropa to podržati, jer neće dozvoliti da ima "muslimansku državu" u svom srcu. Tuđman je tvrdio da su muslimani zapravo katolici koji su primorani da promijene vjeru.[5]
"Na moje pitanje zar misli da se to može uraditi bez krvi do koljena, Milošević je odgovorio da ne vjeruje da će biti rata zato što većinu stanovništva u BiH čine Srbi i Hrvati, a da su on i Tuđman predvidjeli enklavu za muslimane. Kad sam pitao šta ćemo ako ipak bude rata, rekao je samo: 'Onda ćemo vidjeti šta ćemo'", ispričao je Marković.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
