Klotenn diabarzh

Ar glotenn-diabarzh, pe enklotenn, eo an doare da skrivañ meur a soniad o kenglotañ etrezo en ur frazenn, pe en ur werzenn. Implijet e vez er varzhoniezh dreist-holl, met savet ez eus bet buhezskridoù tev-mat da vare ar Grennamzer e Breizh hag e Kembre.

Ur reizhiad skrivañ ha gwerzaouiñ dibar an hini eo, a gaver er yezhoù predenek hepken. E barzhoniezh Kembre eo ledanoc'h tachenn ar cynghanedd (distagadur kembraek : [kəŋˈhaneð], ger-ha-ger : kengan pe heson), a-wezhioù treuzskrivet kenganez^[1]) dre ma talvez renkamant ar sonioù war ul linenn, en ur implijout an taol-mouezh, klotennoù-kensonenn ha klotennoù, en ur reizhiad kempleshoc'h eget hini ar brezhoneg.

Reizhiad ar c'hlotennoù-diabarzh e krennvrezhoneg

Implijet-stank e veze da vare ar c'hrennvrezhoneg, da lavarout ep etre an XII^vet kantved hag ar XVII^vet kantved, gant an dud a Iliz peurliesañ, a oa an dud desketañ war ar yezh.

Lenn a c'heller hiziv an deiz meur a oberenn brudet-mat skrivet e klotennoù-diabarzh, en o zouez :

• Amouroustet eun den coz (XVI^vet kantved)
• An Buhez Sant Gwenôlé Abat (1580)^[2]
• An nouelou ancien ha devot (1650)^[3]
• Buhez Mab Den
• Buhez Sante Barba (1608)^[4]
• An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff (1450)^[5]
• Le Mirouer de la mort (1575)^[6]
• Pemzec Leuenez Maria
• Tremenuan an Ytron Guerches Maria

Ur skouer

Setu amañ gwerzennoù tennet eus An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff (gwerzennoù 48-49) :

An tut a ilis diguyset

An douar fallaff a roy guellaff [et]

Ar pezh a dalvez en hor brezhoneg a-vremañ :

An dud a iliz dic'hizet

An douar fallañ a roy gwellañ [ed]

Displegadur mont en-dro ar reizhiad

Ouzhpenn da lakaat silabennoù-dibenn pep gwerzenn da glotañ kenetrezo neuze, evel ma reer e kalz yezhoù, e vez lakaet ar silabenn eil-diwezhañ da glotañ gant an hini greizel : [is] en destenn, ha [añ] ivez en eil gwerzenn.

Reizhiad ar gynghanedd e kembraeg

E kembraeg e talvez an digrafoù < dd >, < ll > ha < ch> ar c'hensonennoù /ð/, /ɬ/ ha /χ/.

Cynghanedd groes ("kenganez-groaz")

An holl gensonennoù tro-dro d'ar vogalenn daol-mouezhiet dirak an troc'h a rank bezañ adlavaret da c'houde er memes urzh. Kensonenn ziwezhañ gerioù diwezhañ pep hanter-linenn a rank bezañ disheñvel avat, kement ha vogalenn daol-mouezhiet pennañ pep hanterenn. Ur skouer diwar ar varzhoneg Cywydd y Cedor (gwerzenn 32) gant Gwerful Mechain, ur varzhez er XV^vet kantved  :

clawdd i ddal / cal ddwy ddwylaw

Amañ e weler ar patrom {C L Dd Dd [taol-mouezh] L} a bep tu d'an troc'h. Ar vogalennoù taol-mouezhiet pennañ zo <a> (monoftongenn verr) ha <wy> (diftongenn /uj/). E cynghanedd groes ne vez dre vras kensonenn ebet en eil hanterenn ne vije ket perzh eus an heklev-kensonenn (nemedennoù zo, dreist-holl pa vez <n> e deroù an hanterenn hag ar gensonenn ziwezhañ, e-giz ma oa bet displeget uheloc'h). Dieub eo ar vogalennoù n'int ket taol-mouezhiet.

Cynghanedd draws ("kenganez-dreuz")

Tre ha tre evel cynghannedd groes nemet ez eus kensonennoù e penn-kentañ eil hanterenn al linenn ne vezont ket kavet en aridennad kensonennoù heklevet. Cynghanedd draws a gaver er werzenn-se gant R. Williams Parry

Rhowch wedd wen / dan orchudd iâ

Amañ eo adlavaret ar sekañs kensonennoù {Rh Ch Dd [taol-mouezh]} gant bogalennoù taol-mouezhiet disheñvel (<e> berr hag <â> hir). Gallout a reer merzhout ne c'hoari an <n> e fin an hanterenn gentañ perzh ebet er genganez, echuet eo ar werzenn gant ar ger iâ, da lavaret eo ur vogalenn. Ma vije echuet gant ur ger e <–n> e vije ur glotenn c'henadel etre an daou c'her, ar pezh n'eus ket aotre d'ober er genganez.

Notenniñ a reer n'emañ ket perzh {D N} en eil hanterenn eus ar werzenn eus ar genganez, aze emañ an diforc'h etre ar genganez-dreuz hag ar genganez-groaz. Ne vern pe niver a gensonennoù direspont a zo el lodenn-mañ eus ar werzenn e-keit m'eo adlavaret ar sekañs kensonennoù kentañ gant an taol-mouezh. Keñveriañ a c'heller ober gant ur c'hinnig all, pell diouzh an hini kentañ, e barzhoneg Dafydd ap Gwilym Merched Llanbadarn m'eo bet adlavaret ur silabenn hepken :

Pla / ar holl ferched y plwyf!

Cynghanedd sain ("kenganez-son")

Gant cynghanedd sain e c'hoarier gant ar c'hlotennoù-diabarzh. Ma ranner ar werzenn e teir lodenn, gant daou droc'h, e klot ar rann gentañ hag an eil rann tra ma adlavar an trede rann patrom kensonennoù an eil. Da skouer :

pant yw hwy / na llwy / na llaw

Cynghanedd lusg ("kenganez-lusk")

Silabenn ziwezhañ a-raok an troc'h en hanterenn gentañ al linenn az a d'ober ur glotenn glok gant eil silabenn ziwezhañ er ger diwezhañ eus ar werzenn, ur ger liessilabennek (ennañ taol-pouezh pennañ an eil hanterenn). Da skouer :

duw er ei radd / a'i addef,

Ar sistem-se eo tamm pe damm hini an enklotennoù brezhonek.

Skridoù a-vremañ savet e klotennoù-diabarzh

E brezhoneg

Lañs zo bet roet en-dro d'ar gwerzaouiñ e klotennoù-diabarzh gant ar skrivagner Roparz Hemon e deroù an XX^vet kantved hag a-hed e vuhez varzhoniel da c'houde. Meur a varzhoneg enklotennet en deus savet. War e lerc'h, an den all en deus savet meur a varzhoneg enklotennet eo Alan Botrel. Un torkad leun a varzhonegoù enklotennet en deus skrivet, anvet Govel an dremmwelioù, da skouer^[7]. Gwech ha gwech all e vez embannet ur varzhoneg evel-se e kelaouenn Al Liamm ivez, met ret eo anzav n'eo ket ken puilh an oberennoù enklotennet el lennegezh vrezhonek kempred evel m'emañ en hini kembraek. Gant Al Liamm e oa bet embannet Lae Izold, gant Paskal Tabuteau, un oberenn skrivet penn-da-benn gant enklotennoù.^[8]

Daveoù

1. (br) Devri, Martial Menard - Herve Bihan, « Kenganez ». Lennet d'an 13 a viz Du 2022
2. Embannet gant É. Ernault, 1942
3. Preder, 1984 (ISBN 978-2-901383-00-0)
4. TIR, 2013 (ISBN 978-2-917681-19-0)
5. TIR, 2013 (ISBN 978-2-917681-21-3)
6. Embannet gant É. Ernault, 1914
7. Barn ha Skrid, 2008 (ISBN 978-2-9525135-3-1)
8. Paskal Tabuteau, « Lae Izold » e Kuzul ar Brezhoneg. Lennet d'ar 14 a viz Du 2022

Levrlennadur

Diwar-benn ar brezhoneg

• Emile Ernault, L'ancien Vers breton, Honoré Champion, 1912 ; adembannet gant Brud Nevez, 1991 (ISBN 978-2-86775-103-5)

Diwar-benn ar c'hembraeg

• Hopwood, Mererid. Singing in Chains: Listening to Welsh Verse. Llandysul : Gomer, 2004 (ISBN 978-1-84323-402-9)
• Llwyd, Alan. Anghenion y Gynghanedd. Barddas, 2007 (ISBN 978-1-900437-98-1)
• Turco, Lewis. The New Book of Forms: A Handbook of Poetics. London : University Press of New England, 1986 (ISBN 978-0-87451-380-6)